Жазудың сапасы және оны қалыптастыру жұмыстары

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ....................................................................................................................3

 

I – ТАРАУ. КӨРКЕМ ЖАЗУ ПӘНІНІҢ  ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 

 

1.1.  Көркем жазуға үйретудің тарихынан .........................................................5

 

II – ТАРАУ. ЖАЗУДАҒЫ КАЛЛИГРАФИЯЛЫҚ  ДАҒДЫЛАРДЫ ҮЙРЕТУДІҢ    ӘДІСТЕМЕЛІК ЖОЛДАРЫ.

 

2.1. Жазудың сапасы және оны қалыптастыру жұмыстары............................9

 

ҚОРЫТЫНДЫ......................................................................................................18

 

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..........................................................................................22

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе.

 

Білім беру саласында жүріп жатқан демократияландыру  мектепті қазіргі кездегі дағдарыстан  шығаратын қуатты талпыныстарға  жол ашты.

Балабақшадан  бастап сауат ашу, есептей білу темптілік, үйретуге сияқты бетбұрыс, бастауыш сыныпта  күрделеніп оқу мен жазуды байланыстыру, көркемдей шапшаң жазу сияқты талпыныс жасауда. Соның ішінде оқушылардың  каллиграфиясына тоқталсақ, ол тек  мектеп қабырғасында қалыптастырылады.

  Көркем жазудың әдістемесі басқа ғылымдар сияқты қалыптасып, дамып келеді. Көркем жазуды қай кезде оқыту керек? деген сұрақ ерте кезден пікір – талас туғызып келеді.

Американдық психолог Ф.Фришен  ХХ ғасырдың басында  жазуды үйрету 9 жасында өте қолайла  десе, 20 – жылдары Ю.К.Фаусек 5 жастан көркем жазуды үйрету керек екенін тәжірибе жүзінде көрсетті.

Көркем  жазудың әдістемесіне басқа елдердің тәжірибесінің де әсері мол.Мәселен,Германияда торкөз арқылы оқыту. ХIХ ғасырдың  аяғында бірнеше елдерге тарап  қолдану аясы кеңейді. Алайда, гигиеналық талап пен көркем жазуға кері әсерін тигізетіні дәлелденгенде алынып тасталынды.

Сол сияқты Англиядағы курсивті үзіліссіз жазуды да айтуға болады.

Мұндай  көркем жазу әдістемесіне әсерін тигізген, оның өзгеруіне мынадай себептер болды.

1. Өзінің  зерттеулер немесе басқа мұғалімдердің  тәжірибиесі негізінде жасалынған  қорытындылар немесе әдістемелік  нұсқаулар. Бұл көркемжазуды байытуға  әсерін тигізеді. Мәселен, ХХ ғасырдың  басында Е.Евсеев көркем жазудың  әдістемесін жасаса, Е.В.Гурьянова,  Е.Н.Соколова методикалық нұсқаулар  жазды. 

2. Көркем  жазудың тәжірибесінің басқа  елдермен ауысуы.

3. Жасалған  іс – тәжірибиелер арқылы әдістердің  өзгеруі.

Осындай іс – тәжірибиелер негізінде жазуға оқытудың алғашқы әдістерін Гурьянов енгізді. Жеке мектепте және сыныпта  жүргізілген эксперимент негізінде  графикалық дағдыларын үйретудің әдістемесін  жасады.

Көркем  жазу саласында көптеген сұрақтар пікірталас тудырып, ауқымды мәселеге айналды.

Олар:

а) 5 – 6 жасар  баланы қалай жазуға оқытамыз?

ә ) үзіліссіз  және үзіліспен жазуды қалай қолданамыз?

б) тік  және көлбеу жазуды қалай қолданамыз?

в) қай  қолмен жазған  дұрыс?

г) әріптің  көлемі қандай болу керек?

Осындай мәселелерді шешу барысында басқа  елдермен тәжірибе алмасып отырды.

Англия, Америка, Германия, Швеция т.б. елдерде  жазуға үйретудің алғашқы кезінде  курсивті жазу емес,  құрамында көптеген элементтері бар шрифтпен жазды. Бұл жазуды монускрипт деп атады.Бірақ бұл проблемены шеше алмады. Жазудың жылдамдығы мен сапасы жақсармады.

Чехословския  елінде оқушыға жазу оңай болу үшін ең алдымен әріпті үлкен, кейін кіші етіп жазуды үйретті.

АҚШ елінің кей мектептерінде жазудың алғашқы  кезінде машинамен басып үйренді.

Болгарияда  жазу дағдысы оқытуға үйретуден  дамып отырды.Бірінші оқытып үйренуден  осы кезде элементті, қолдың қозғалысын жазуға даярлайды. Сонымен қатар, дәптердегі сызықтардың орналасу үлкен мәселе тудырған. Дәптердегі сызықтардың орналасуымен М.Ричердеон айналасты.

Оның  ойынша жазуға оқытудың алғашқы кезінде  оқушыны таза параққа жазып үйрету керек деп есептеді. Қазіргі кезде  бұл мәселелер шешілген.

Дегенмен, мынадай жағдайды елестетіп көрейікші: техника жоғарғы деңгейде дамып, тіпті адам қолымен емес арнайы машинкамен жазғанда,жазуға үйретудің қажеті бар  ма? Менің ойымша, қай уақытта  болса да жазуға үйрету міндетті түрде  қажет.Себебі, қазіргі кезде өз ойын еркін жаза алатын,сауатты адамдардың қоғамда маңызы зор.

Міне  осыдан келіп зерттеу мақсаты  туындайды.

Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларына көркем жазу пәнін оқытуда тиімді әдіс – тәсілдерді анықтау.

Көркем  жазу пәнін зерттей келе, бастауыш мектепте көркем жазу сабақтарының жаңаша жүргізілу мүмкіндігін қарастыру  білім беру саласында өте маңызды, әрі өзекті.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I- тарау. Көркем жазудың теориялық  негіздері.

1.1.Көркем  жазудың тарихынан.

Ерте  кезде адамдар тасқа, ағашқа т.б. заттарға жазуды бастаған. Заман дами келе түрлі жұмсақ материалдар: папирус, қағаз, перо, қаламсап пайда болды.

Өте ерте кезде адамдар тасқа сурет  салу арқылы өз ойын білдірді. Бұл жазудың  қалыптасу тарихының алғашқы  кезеңі еді.

Мәселен, бес жүз мың жыл бұрын өмір сүрген Египет фараоны Наршер өзінің жеңістерін тасқа суреттер арқылы дамып  қалдырғысы келеді.Алайда, бұл жеткіліксіз  еді. Осы кезде жазудың бір  түрі – иероглиф пайда болды.

Иероглиф  сөзі « киелі таңба» деген мағынаны білдіреді.

Қазіргі кезде иероглифпен  Қытай мен  Япония елдері жазады. Қытай иероглифтері өте ерте кезде пайда болған.

Қытайлықтар үшін иероглиф тек белгі емес, сонымен  қатар сурет болып табылады. Олар жазуды оқи отырып, оның бейнесін көре алады. Екі мың жыл бұрын өмір сүрген Финикиндіктер тек дауыссыз дыбыстарды     ойлап тапқан. Олардың тілінде сол әріптермен сөйлеуге болатын еді. Финикин елінің жазуымен басқа да елдер танысып, соның негізінде ертедегі грек елі  алфавит ойлап табады. Бұл алфавитте  дауысты және дауыссыз дыбыста болды. Әр елдіңоң алфавитінің пайда  болуы ұзаққа созылды. Ерте кезде  Грек елінің ғалымы Пеламед алғаш 16 әріп жасаса, уақыт өте жазу дамыту үшін 3,6 т.б. әріп қосып осылайша грек елінің алфавиті пайда болды.

 Славян  халықтарына келетін болсақ, қазіргі  кезде олардың өз алфавиті  бар. Алайда ерте кезде Славян  елінің өз жазуы болған жоқ.  Х ғасырдың екінші жартысында  Греция елінен шыққан ағайынды  Кирим және Мефодий ұлы Моравия  ( қазіргі Чехословякия елінің  территориясы ) еліне келіп славян  елінің жазуын қалыптастыруымен  айналысты. Олар славян тілін  жақсы білгендіктер, славян алфавитін  жасау қиынға соққан жоқ. Бұл  славян елдерінің оқуы мен  жазуына мүмкіндік берді. 

Қазақ алфавитінің  шығу тарихына тоқталсақ Қазан төңкерісіне  дейінгі оқулықтарды екі түрге  бөліп қарастыру қолға алынып келеді.

1. Ы.Алтынсарин  құрастырған орыс алфавитіне  негізделген оқулықтар.

2. Араб  алфавитіне негізделген оқулықтар.

Ы.Алтынсарин жаңа оқулық жасау мәселесімн 60 –жылдардың басында – ақ шұғылданды. 1879 жылы басылып шыққан « Қазақ хрестоматиясының»  негізін К.Д.Ушинский сияқты  озық ағартушылардың оқулықтары негізінде  жасаудың мақсат етіп қойды және қазақ  дыбыстарын орыс әріптермен таңбадау мүмкіншілігін қарастырып, сол ойын осы «Христоматияда» жүзеге асырды.

Білімін көтеретін, тақырыбы оларды ызықтыратын  кітаптарды қазақтың өз тілінде, олардың  өздеріне таныс әріппен шығаруды ұсынды.

Ал А.Е. Алекторовтың, А.В. Василевтің әліппелері орыс алфавитін қазақ қауымына ұсыну, соның негізінде жұртшылықтың сауатын  ашу ниетінен жазылған еңбектер болатын.

А.Е.Алекторовтың өзінің «К мудрости ступенька» атты еңбегінде: « В этих школах совсем непримимы  учебные книги щвестиых нашых  педагогов Бунакова, Ушинского, Водовозова, Пехомирова и Корфа: материалы их обращается в совершенно неудобоваримую пищу там, где учатся дети киргизов»

Бұл әліппелерде  қазақ дыбыстарының орыс дыбыстарына  ұқсастарын береді де, тек қазақ  тіліне ғана тән ң, і, ұ, ү, тәрісдес дыбыстарды әліппенің сонына қояды. Екі тілде  бірдей кездесетін, ашық естілетін  жуан дауыстылар мен созып айтуға келетін с, ш тәрізді дауыссыздар  алдымен беріледі. Шұғыл дауыссыздар  кейінге қалдырылады. Осыдан кейін  араб алфавитіне негізделген әліппелер  де шыға бастады. Соның бірі – Нұрбаевтың « Қазақша  әліппе» оқулығы. Мұнда  автор талдау жинақтауда негізделген  дыбыстың ұсынғанымен араб, әліпбиі  қазақ тілінің дыбыстық ерекшеліктеріне  сәйкес келмейтіні анық болатын.Сонымен  бірге әліппедегі жаттықтырулардың кейбірі татар әдістерімен берілді.

А.Байтұрсынов  ағарту, сауат ашу төңірегінде  атқарған қызыметі айрықша. 1912 жылы Орынборда  басылған  «Оқу құралдарына» А.Байтұрсынов  қазақ тіліндегі дауысты, дауыссыз дыбыстарды, олардың негізделген  әріптермен меңгертуді көздеген. Әлипбиді қазақтың төл дыбыстық артикуляциясына  дәл келтіре отырып, меңгертуді нысана еткен. Әліппеде бірті – бірте  жеңілден күрделіге қарай меңгерту принципін ұстанған.

Мысалы: алғашқы сабақта а, р, з, дыбыстарын өтуді ұсынса да оқыту барысында  базалық үш әріпті бірден көрсетуді  қолдамайды. Әуелі жеке дыбыстарды қайталап айттырып, содан соң әріпті көрсетіп ғана оқытуды ұсынады.

Алғашқы сабақта бір – екі буынды сөздерденаспайды.Екінші сабақта  л – таңбасы да осы  әдіспен меңгертемін .Әрбір сабақта  А.Байтұрсынов көрнекілік, жүйелілік, ғылымилық, түсінуде қолайлылық қағидаларын  ұсынған. Бұл принциптер әлі күнге  маңызын жойған жоқ.

З.Ерғалиұлының 1910 жылы шыққан « Қазақ әліппесі» - ол жалпылама оқуды уағыздамай жаңаша оқытуды насихаттайды.Мұның  құрылым ерекшелігі, автор әріпті белгілі жоспармен жеке – жеке сабақтарға бөлген. Бір бетте 4 сабақтың жоспары берілген. Қазақ оқулықтарында  әліппені дыбыстық жүйеде клтіруге бағытталған  алғашқы оқулық – Қ.Серғалиннің  « Қазақша әліппе» кітабы болды.  Мұнда дыбыс әріпті, буынды, үйрету күнделікті сөйлеу тәжірибесіне байланыстырылды.

Сол сияқты тағы бір оқулық А.Байділдиннің «  Жаңа әліппе» туралы еңбегі. Мұнда  алдымен а, т, н, әріптері, одан соң  тиісінше р,о, қ әріптеу өтілуге  тиіс болды. Бұл әліппеге де тән нәрсе  – оқу – жазуға үйрету, оқушыларға таныс, жеңіл сөздерден басталған. Мысалы: ат, ата, ана, атан, тана , аттан  т.б. 1929 жылы латын әліпбиін қабылданғаннан кейін ана тілінде оқулықтар  шығару ісі біршама ілгеріледі. Соның  бірі Ғ. Мүсірепов пен А.Байділдиннің 1929 жылы шыққан « Қызыл әскер әліппесі». Мұнда алдымен а және ш әріптері таныстырылып, содан кейін осы  әріптерден құралған ат, ата,атта, тат буындары өтіледі. Бір ерекшелігі – мұнда әрбірсабақта жеке бір дыбыс, таңбалары ғана емес, белгі бір үйретілетін сөздерді құрайтын екі немесе бірнеше дыбыс таңбалары бар мезгілде өтіледі. Жоғарыда аталған әліппелердің ортақ кемшілігі – буын түрлерінің ауыр – жеілдігі ескерілмеуі және дыбыстардың орын тәртібі түбегейлі шешілмегендігі болды. Мысалы: А. Байділдиннің « Әліппесінде» әріптердің реті а, т, н, р, о, қ, д, ж, л, м болып  келсе, Ғ. Мүсірепов пен А.Байділдиннің « Қызық әскер әліппесінде» а, т, б, л, с, н, ж, у, д, о, г болып келеді. Мұнда үйретілетін күнделікті сөздерге қатысты әріптерге көңіл бөлінген сияқты. Шыққан Ғ.Мүсіреповтің (1930), Ө. Тұрманжанов пен Ш. Сарыбаевтың (1931), Б.Майлиннің (1931), А.Әлібаевтың (1934)т.б. әліппелерінде дыбыстық әдістің қайтадан күш ала бастағаны байқалады. Бұл әліппелерде дыбыстардың орын тәртібі түбегейлі шешілмегенмен, авторлардың бірқатары дидактикалық қағидаларды ескеріп отырғаны көзге түседі.

Басқа ғылымдар сияқты көркем жазуды оқытуда да ғалымдар арасында талас - тартыс болды. XIX  ғасырдың басында пайда болған темір перомен  тек XIX ғасырдың екінші жартысында мектепке қолданысқа түсті.XIX ғасырдың аяғында  үйректің қанатынан жасалған қаламсапты пайдалануды тиімді деп санады.

Алғашқы кезде жазуға үйрету көптеген қиындықтар туғызды. Көркем жазуға үйрету барысында  көшіру әдісі, механикалық жаттығулар арқылы үйретілді. Бірнеше айлар  бойы оқушылар алфавит бойынша әріптерді, буын, сөйлемдерді көшірді. Бірақ  бұл әдістің еш нәтижесі болмады.Яғни, графикалық сауаттылық ескерілмей, тіпті  өз жазғандарын оқи алмайтын жағдайлар  да болды. Тек Петр I жазудың шрифтіне назар аударды.Орыс халқы Европалық  шрифпен, яғни латын әріптерінің  үлгісімен жаза бастады. Жазу оңайырақ болғанымен, көркем жазуға үйрету ұзаққа созылды.

Уақыт өте  келе көркем жазу пән ретінде бастауыш мектепке енгізілді. XIX ғасырда көркем жазу өнер пәндерінің циклінде оқытылды. Бұл пәннен дәріс берген сурет, сызу пәндерінің мұғалімдері еді. Бұл  кезде әдемі және тез жазу маңызды  болды.XIX ғасырдың ортасында көркем жазуға байланысты бірнеше әдістемелер  шыға бастады: В.Половцев « Шапшан жазу курстары», П.Е.Баранцевич « Шапшан жазуға жетелеу», П.Е.Традобоев қызмет іс – қағаздарын әдемі жазудың  үлгісін шығарды.Осыған қарамастан, XIX ғасырдың ортасына дейін жазу мен  оқудың арасында байланыс болмады.Яғни, алфавиттік ретпен оқытылды. К.Д.Ушинский оқи отырып жазуды ұсынды.Яғни, алфавиттік ретпен емес, оқу ретімен жазып  үйренді. Оқи отырып жазу нәтиже берді  және оқушылардың қызығушылығын  арттырды. Бұл әдіс қазіргі кезде  де мектептерде қолданылады.