Жетім балаларды қоғамға әлеуметтік бейімдеу

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ

МИНИСТРЛГІ

 

 

 

 

Жетім балаларды  қоғамға әлеуметтік бейімдеу

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Астана  2011 жыл

 

Жоспары:

КІРІСПЕ................................................................................................................3

І БАЛАЛАР ҮЙІНДЕ ТӘРБИЕЛЕНУШІ ЖЕТІМ БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ОЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК БЕЙІМДЕЛУ ЖЕТІСТІГІНЕ ӘСЕР ЕТУІ

1.1. Қазіргі кездегі жетім балалар сипаттамасы және балалар үйінде тәрбиеленушілердің әлеуметтік бейімделуінің ерекшеліктері ........................5

1.2.  Балалар үйінде тәрбиеленуші жетім балалардың психикалық дамуының ерекшеліктері және олардың әлеуметтік бейімделу жетістігіне әсер етуі ...............................................................................................................10

1.3. Астана балалар үйінде тәрбиеленуші балалардың әлеуметтік бейімделу ерекшелігі ............................................................................................................15

ІІ БАЛАЛАР ҮЙІНДЕ ТӘРБИЕЛЕНУШІ ЖЕТІМ БАЛАЛАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК БЕЙІМДЕУ БОЙЫНША ТҮЗЕТУ–ДАМЫТУ ЖҰМЫСТАРЫ

2.1. Балалар үйіндегі тәрбиеленуші жетім балалардың әлеуметтік  бейімделуі бойынша түзетушілік-дамытушылық бағыттау жұмыстарының қажеттілігі ...........................................................................................................19

2.2. Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтік бейімдеу жұмыстары         бойынша түзету- дамыту функцияларын жүзеге асыру бойынша ұсыныстар ...............................................................................................................................22

2.3. Педагогикалық психологиялық ұсыныстар...............................................26

ҚОРЫТЫНДЫ..................................................................................................33

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...................................................34

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

Жұмыстың  өзектілігі: Қазіргі уақытта күн сайын балалар үйі мен онда тәрбиеленушілердің саны өсуде.

Балалар үйінде тәрбиенушілердің мәселелері өте көп. Оның ішінде негізгісі - қоғамға ену және өз еркімен  нағыз адам өмірінің өзіндік үлгісін  құру. Және балалар үйінің негізгі  міндеті – тәрбиеленушілерге  әлеуметтік бейімделуге көмектесу. Өкінішке орай қазіргі кезде балалар  үйінде тәрбиеленушілердің әлеуметтік бейімделу деңгейі жеткіліксіз  болып табылады. Бұл мәселенің  себебі неде және оны шешу үшін не істеу  керек?

Тәрбиеленушілердің жеткіліксіз  бейімделуі - бұл барлық себептер комплексінің соңы. Өз жұмысымда мен бір бағытты  таңдадым, оның теоретикалық әдебиеттерде әлсіз көрсетілуі және жеткіліксіздігі, педагогикалық практикада фрагментарлық  өңделуі тәрбиеленушілер тұлғасының қалыптасу ерекшеліктеріне балалар  үйінің жағдайында болудың әсер етуі және бұл ерекшеліктерді балалар  үйінде тәрбиеленушілерді әлеуметтік бейімдеу бойынша жұмыста есепке алу, тәрбиеленушілерді әлеуметтік бейімдеу бойынша жұмыстың түзету дамыту функцияларымен байланысты өзекті болып  табылады.

Білім және Ғылым министрлігі  мен Ішкі істер министрлігінің мәліметтері  бойынша елімізде 2001жылы 595 балалар  үйінде 73585 бала тәрбиеленсе, жылдан жылға  бұл көрсеткіштердің өсуі нәтижесінде  2005 жылы балалар үйінің саны 689-ға жетіп, ондағы жетімдер санының 81980-ге өскеніне көз жеткізуге болады. Ал жыл сайын  көзі боталаған сан мың бейкүнә  сәбиді шетел асырып жіберуіміз, өзіңдікін  өзекке беру осы емес пе.

Бұрындары шаңырақ көтеріп, бала сүю басты мақсат саналса, бүгінде  жыл сайын отбасы құрғандардың саны әрбір үшеуі келіспеушілік салдарынан ажырасып жатады. Олардың келіспеушіліктерінің 50% бала мәселесі төңірегінде десек  кателеспеспіз. Одан қалса, жаһандану  дәуірі деп жар салып жүріп, жаһандық мәдениеттің жақсы-жаманын бойымызға  сіңіріп жатырмыз. Жеті атамызға жат  азаматтық неке ұғымының санамызға  санамалап енгені қашан. Екі жас  бір-бірін терең танып өмір сүруге деген таным-түсінігін байқау үшін заңды некеге тұрмас бұрын бір  шаңырақ астында түтін түтетеді. Өзара келіспеді дейік, сонда  некесіз пайда болған шарананың  обалы кімге.

Жұмыстың  негізгі мақсаты - балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтік бейімдеу жұмыстары бойынша  түзету - дамыту функцияларының қорытындысын негіздеу және белгіленген функцияларды практикалық іске асыру бойынша  ғылыми – негізделген нұсқаулар өңдеу, ұсынылған ұсыныстарды іске асыру тәрбиеленушілерді әлеуметтік бейімдеу бойынша жұмысты аса тиімді жүргізуіне мүмкіндік беретінін дәлелдеу.

Жұмыстың  міндеті:

– Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді  әлеуметтік бейімдеу ерекшеліктерін талдау.

– Тәрбиеленушілердің әлеуметтік бейімделу сәттілігіне қандай жағдайлар  әсер ететінін анықтау.

– Тәрбиеленушілер тұлғасының қалыптасу ерекшеліктеріне балалар  үйінің жағдайында болу қалай әсер ететінін қарастыру.

– Тәрбиеленушілердің психикалық даму ерекшеліктері олардың әлеуметтік бейімделу жетістігіне қалай  әсер ететінін анықтау және әлеуметтік бейімдеу бойынша жұмыстың түзету дамыту функцияларын көрсету керектігін негіздеу.

– Тәрбиеленушілерді әлеуметтік бейімдеу бойынша жұмыстардың                                                                                                                                             түзету-дамыту функцияларын практикалық  іске асыру бойынша                     нұсқаулар өңдеу және берілген нұсқаулықтар эффективтілігінің                                      тәжірибелік тексерілуін жүргізу.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І БӨЛІМ. БАЛАЛАР ҮЙІНДЕ ТӘРБИЕЛЕНУШІ ЖЕТІМ БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ОЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК БЕЙІМДЕЛУ ЖЕТІСТІГІНЕ ӘСЕР ЕТУІ

1.1. Қазіргі кездегі  жетім балалар сипаттамасы және  балалар үйінде тәрбиеленушілердің  әлеуметтік бейімделуінің ерекшеліктері

Жетім балалар мен ата-ана қамқорлығынан  айрылған балаларды орналастырудың түрлі орындары бар, олар:

Отбасылық балалар үйі – бұл  бір немесе бірнеше жетім балаларды, ата-ана қамқорлығынан айрылған балаларды асырауға алған отбасы. Мұндай отбасылар бірнеше жылға  келісімшартқа отыру арқылы құрылады. Отбасылық балалар үйінің бірнеше  түрі бар: бір немесе бірнеше бала асыраушы отбасы, тәрбиешімен бірге  тұратын отбасы, асырап алған балалары мен  өзінің балалары тұратын отбасы.

Отбасы типіндегі балалар үйі  – бұл арнайы отбасы типінде құрылған балалар үйі. Оның интернаттық мекемелерден айырмашылығы, бала тұлға ретінде  әлеуметтік қалыптасуы, тәрбиеленуі  үшін қолайлы жағдайлар туғызатын  отбасына түседі. Оның жетіспеушілігі қалыптасқан отбасы ортасы бұл бала үшін жеткілікті бейімделмеген болуы  және қамқоршы ата-ана міндеттерін  алған тәрбиелеушілер ата-ана міндеттерін  орындауға жеткілікті дайын болмауы  болып табылады.

Жетім балалар мен ата-ана қамқорлығынан  айрылған балаларға арналған мектеп-интернаттар.   Интернат   (латын   тілінен     аударғанда   internus – ішкі деген  мағынаны білдіреді) – жартылай немесе толық мемлекеттік қамтамасыздандырудағы  білім беру мекемесі, мұнда балалар  тұрады, білім алады, яғни олар күтіммен қамтамасыздандырылатын үй.

Приюттар – қиын өмірлік жағдайға тап болған баланың тұрғылықты жерін, оны мақсатты орналастыру мүмкіндіктерін анықтау үшін уақытша өмір сүру мекемелері.

Балалар ауылдары (SOS – Киндердорф) – отбасына жақын түрінде жетім  балаларды тәрбиелеу мекемесі. Алғаш  рет 1949 жылы авсриялық педагог Герман Гмайнермен құрылған, қазір дүние  жүзінің 120 мемлекетінде жұмыс істейді. Біздің елде жылы құрылды. Қазіргі кезде  елдің Алматы, Астана, Теміртау қалаларында  жұмыс істеп келеді.[23]

Еркін елдің еңсесі биік, ертеңі нұрлы. Нұрлы, шуақты өмірде өзгелермен бірге  көңілі қаяу жандар да бар. Ол – жетімдер. Қазақстан бойынша бүгінде 94 мың  бала жетімдер үйінде тәрбиеленсе, осы  бүлдіршіндердің 80 пайызының әкесі, не шешесі тірі бола тұра қараусыз тастандылар  санатын толтыратынын айтсаңшы. Жетімдік қасіретін тек өз басынан өткізген жан ғана біледі, түсінеді. Ал, осы зауалы көп жетімдікпен күресу мәселесімен тек мемлекет қана емес, үкіметтік емес ұйымдар да айналыса бастады.

Бүгінде елімізде білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау ұйымдарында 16 мыңнан астам ата-ана қамқорлығынан түбегейлі айрылған балалар тәрбиеленуде. Оның 3 мыңнан астамы түрлі себептермен ата-анасы бас тартқандар, 1000-ға жуығы жарық дүние есігін ашқалы тастанды атанған бейкүнәлар, 5 мыңнан астамы ата-аналық құқықтан айрылғандардың сормаңдай перзенттері.

Психолог мамандарының айтуынша, ата-ана алақанының жылуына шөміркеп өскен баланың есейген соң  қоғамға белсене араласып кетуі  екіталай. Балалар үйінің тәрбиесін  алғандардардың жанұядағы өскен  балаларға қарағанда тіршілік ету  әрекеті әлдеқайда төмен болады. Бір өкініштісі, жастайынан жетімдіктің  тақсіретін тартқан бала 18-ге толған соң тағы да өз күнін өзі көруіне  тура келеді. Қатал қоғамның ешуақытта  оның басынан сипамасы анық. Кеудесінен кері итерген қоғамның қатыгездігінен морт сынатындар да осы қамкөңіл жандар. Бүгінде ішімдікке салынып, есірткіге  есін алдыратын жасөспірімдер мен  өз-өзіне қол жұмсайтындардың  дені ата-анасыз өскен балалар екен. Өзегіңді қаритын тағы бір мәлімет  тәнін саудаға салып жүрген қара көздеріміздің де басым көпшілігін жетімдік тақсіретін тартқан жандар құрайды.

Кезінде ата бабамыз бір  қауым елді құрайтын ұрпағы болса  да, көпсінбей, керісінше көз тиеді  деп балаларының нақты санын  да айтуға қорыққан.

Айталық, бүгінде жетім балалар  паналайтын мекемелерде 16 мыңнан астам  бала тәрбие көреді. Оның 3 мыңнан астамы тұлдыр жетімдер, 1922 баланы бағудан  жақындары бас тартқан, 1019-ы тастанды сәбилер. Сол сияқты, панасыз қалған – 6 мың бала, 1146 түрмеде мерзімін өткеріп жатқандардың, 3 мың іздеуде  жүрген қашқындардың, 1 мың медициналық  мекемелерде емделіп жатқандардың баласына осы мекеменің дәм-тұзы бұйырып отыр. Олардың әрқайсысын бағып-қағып, тәрбиелеуге мемлекет жылына АҚШ ақшасымен есептегенде 3600 доллар шығындайтын көрінеді. Баласының бар жүгін мемлекетке арқалатып қойып, ардан да, адамдықтан да безіп жүрген азғындардың әрекетіне не шара?

Дегенмен, Алла әлемнің тепе-теңдігін сақтаған ғой, “жетім көрсең, жебей  жүр” дейтін қағиданы ұстанған қайырымды жандардың жүрегі қашан да қараусыз қалған сәбилерге елжіреп тұратын болса керек. 2004 жылы құрылған “Бала үміті” атты қоғамдық қайырымдылық қоры қазір Қазақстан Республикасы Конституциясының негізінде жұмыс істеуде.

Бүгінде қор балалар мекемелерінің тапсырысы, Білім және ғылым министрлігі балалар құқығын қорғау жөніндегі комитетінің ұсынысы бойынша ізгілікті жобаларды жүзеге асыруда. Ол сонымен бірге Қазақстан Республикасындағы БҰҰ-ның ЮНИСЕФ балалар қорымен, “Шығармашыл, бастамашыл әйелдер лигасы” қоғамдық бірлестігімен, Қазақстандағы дағдарыс орталықтары одағымен, “Адам құқығы және заңдылықтарды сақтау жөніндегі Қазақстандағы халықаралық бюромен” және басқа да үкіметтік емес ұйымдармен тығыз араласып, мына дүрбелеңі мол өмірдегі кедергілерді аттап, бала жүрегінің қуанышы, сәби күлкісі үшін уақыт ұттыратын сәттері жетерлік.

Жүзеге асырылған жобалар 2004 жылы 2298430 теңгені құраса, 2005 жылы 4067367 теңге, ал биылғы тоғыз айда 5238370 теңге болды. Қаржы айтарлықтай  көп болмаса да, атқарылған жұмыс  ауқымын, адамға деген қамқорлықты ештеңемен өлшеуге болмас.

Бұл жетім балалар мәселесі біздің еліміздегі, расында, шешілмей келе жатқан, жүректі ауыртатын ең үлкен мәселе. Оның шешілмей жүрген себебі, жетімдер тағдырына немқұрайлы қарайтын Үкімет бұл мәселені мықтап қолға алған емес. Мысалы, Мәжіліс  депутаты Тито Сыздықов былай деп  айтады: «Біз қаншама рет мәселе көтеріп, депутаттық сауал жолдадық, Үкімет оны құлағына да ілген жоқ. Бір айта кетерлік жайт, бізде жетімдер мәселесі олардың шетелдіктерге  берілуі тұрғысынан ғана туындап  отырған жоқ. Мен, мысалы, еліміздегі жалпы жетім балалар мәселесін  көтеріп, бірнеше рет депутаттық сауал жолдадым. Себебі бізде мемлекет тарапынан жетім балаларға толыққанды көмек көрсетіліп жатқан жоқ. Сөзімізді  таратып айтар болсақ,  қазіргі  заңымыз бойынша   мектепті  бітіргеннен кейін жетім балалар  далада қалып жатыр.

Бізде жетім балалар 18-ге дейін ғана мемлекеттің қамқорлығында  болады. Ал кәмелетке толған соң, олардың  не мамандық ала алмай, не баспанаға  қол жеткізе алмай, әлі де өз бетінше  өмір сүріп кетуге икемсіз екеніне  қарамастан, «қайда барсаң онда бар, өз күніңді өзің көр» деп жібере салады. Бұрын, Кеңестік дәуірде қайта мектепті бітіргенде балалар орта біліммен қоса мамандық алып шығатын. Мысалы, ауылды жерде оқыған ер балалар механик, қалалы жерде оқығандар не токарь, не слесарь болып шығатын, есіңізде бар ма? Ал қыз балалар не тігінші, не аспазшы болып шығатын. Бұрын  ПТМ деген болатын, ол және жоқ. Сол  секілді баяғыда әрбір заводтарда өзінің жатақханалары, училищелері  болатын. Ал қазір олар жоқ та ғой. Сонда не мамандығы жоқ, не баспанасы  жоқ, ағайын-туысы тағы жоқ жетім  бала мектепті бітірген соң, қайда барады? Сосын милиция тіркеуге алуы керек. Заң бойынша мекенжай анықтамасы болуы керек. Ол да жоқ. Сонда ол не істеуі керек? 18 жасқа дейін алдымен  бөбектер үйінде, сосын балалар үйінде тәрбиеленген, тегін тамаққа, қалыптасқан  күн тәртібі бойынша жүріп-тұруға үйренген бала бір кезде не Үкіметке, не қоғамға керегі жоқ болып шықты. Осылай бәрі далада қалып жатыр. Зауытқа келіп орналасайын десе, орын жоқ. Оның үстіне мекенжай анықтамасы болмаса қазір жұмысқа да алмайды. Енді олар не істейді? Нашақорлық, жезөкшелік секілді қоғамдық дерттерді біздің осылай асқындырып отырмағанымызға кім кепіл? Жаңағы далада қалған жетім бала қаңғырып жүріп-жүріп ұрлыққа бара бастайды. Не бәрінен түңіліп, күйзеліп, маскүнемдікке, нашақорлыққа салынады, біртіндеп. Жолын дұрыс тапты дегеннің өздері азын-аулақ тиын-тебен үшін біреулердің басыбайлы құлы болып өмір сүріп жатыр. Қыз балалар да сол секілді, ары күреседі, бері күреседі, болмаған соң, барып арын сатып, күн көрістің ең арзан жолын таңдайды. Мұның мысалдары көп. Және бұл Үкіметіміздің жүргізіп отырған саясатының шалалығын, мақсатсыздығын көрсетеді. Әйтпесе ай сайын 5 мың доллардан, бір жылда 60 мың доллардан жұмсап, оларды бөбектер үйінде, балалар үйінде өсіріп несі бар? Неге біз жетім балаларға 18-ге толғанша пәлен мыңдап қаржы шығындаймыз да, оларды 18-ге толып, нағыз толысқан шағында не мемлекеттің, не қоғамның қажетіне жаратудың орнына далада қалдырамыз? Көрдіңіз бе, бұл – бір жағы балалар үйінде жұмсалған қаражатты пайдалана алмау, босқа шығындау деген сөз