Құзырлылықтың педагогикалық

Нәтижеге бағдарланған білім беру жүйесі ұғымның ҚР білім саласына  енуіне байланысты білім,білік,дағды, тәрбие білімділік, дайындық ұғымдары автоматты түрде құзыр, құзырлылық ұғымдарымен алмастырып, практиктердің қолданыстағы үйреншікті сөзіне айналып кетті. Жалпы алғанда,құзыр ұғымы өзін қолданыстағы ежелден келе жатқан көне ұғымдардың бірі ретінде түсінуді талап етеді. Ауызекі кең тараған «құзырңызға құлдық» деген сөздің мағынасы құзыр ұғымының мағынасында қолданып келсе, «бұлменің құзырымдағы дүние емес» деген сөз тіркесті құзырлылық ұғымының мағынасын ашады. И.А. Зимняя еңбектерінде құзырлылық құзырдың өзекті түрде көрінуі, құзыр ішікі әлеует, психологиялық жаңа түзілім (әрекет бағдарламалары,құндылық жүйелері және қатынастар) ретінде адамның құзырлылығында байқалды делінген. «Құзыр» мазмұндық бөлімін құрамдас бөлігі, «құзырлылық» ұғымы мазмұнды  бірлік , яғни құзырлылық құзырға қатысты жинақтаушы ұғым болып табылады деген бекімге тоқталады.

«Құзырлылық», «құзыр» ұғымдарының  қоолданыстағы білім, білік, дағдыдан айырмасын төмендегідей ажыратылады:

а) білімнен айырмасы – қызмет жөніндегі  ақпараттық сипатта емес, өнімді қызмет формасы түрінде байқалады;

ә) дағдыдан айырмасы – оқыған метериалды топтастыра, құбылыстарды, заңдылықтарды  шығармашылықпен пайдалана отырып өзгерте алатын саналы қызмет;

б) біліктіліктен айырмасы – дағдыға  автоматты түрде жету немесе алмастыру  емес , керісінше, бірнеше пән дағдыларын кіріктіру, жалпы қызмет негіздерін сезіну.

Сондықтан да құзырды әр түрлі кенеттен болған ситуацияларда мәселелерді  шешу үшін қажетті білімді немесе әрекетті көрсете білу қабілеті, білім  мен өмірлік ситуация арасындағы байланысты орнату мүмкіндігі ретінде, ал құзырлылықты адамның өзіндік  деңгейіне, даралық қасиеттеріне тікелей  байланысты, тұлғалық, теориялық, практикалық  өлшеу дәрежесі жоғары деңгейінде кіріктірілген  құрылым ретінде қарастыру ұсынылады.

Олай болса, құзырлылық ұғымның  педагогикалық категория ретіндегі  орны қандай?-деген сұраққа Аристотель категорияларын пайдалана отырып, сегіз  түрлі (сан, сапа, орын, уақыт, қатынас,әрекет,  мән, иелік) мағынада түсінуге болатындығын көрсетеді.

«Құзырлылық (бар) жеткілікті»  бар  сөзі сандық мағынада.Егер  біз құзырлылық  «бар»-ға педагогикалық, зерттеушілік,әдіснамалық, кәсіби құзырлылықтардың санын айтатын  болсақ, онда сан сөздің емес, түрдің мәнін ашып тұрғандығын көреміз. Біздің алып отырған сандық мағына

жеткілікті сөзі құзырлылық 1 тонна  немесе 5 метр деген мағынаны беру қажет. Дидактикалық тұрғыда оның өлшемі балл, баға.

Орны: құзырлылық (бар)  педагогикада,психологияда,социологияда. Сөздің орны анықталып отыр.құзырлылық сөзі педагогикадан тыс жерде де қолданылды.

Уақыт: Құзырлылық (бар) ол туралы кеше айтылған, бүгін айтамыз, ертең оқылады, жазылады т.б. Құзырлылық сөзін әл Фараби пайдаланды, бүгін біз оқимыз, жазамыз, яғни құзырлылық уақытқа қатысты бар. Жалпы бар деген сөзі «болған» немесе «болмаған» деген мағынада емес, белгі ретінде қолданылады.

Қатынас: Құзырлылық (бар) кәсібилікке қарағанда толфымды. Толымды сөзі құзырлылық пен кәсібилік арасындағы қатынасты көрсетеді.

Әрекет: Құзырлылық (бар) қалыптасады, дамиды т.б. құзырлылық сөз ретінде өзінен-өзі немесе өз бетімен қалыптаса да, дами да алмайды.

Мән : Құзырлылық (бар), бірақ болмаған. Құзырлылық –абстракт. Ол өлінің де, тірінің де қатарында емес, яғни оның өзінше жеке болмысы жоқ. Мысалы: 20 ғасырда Қазақстанда хан «болмады», бұл жерде «жоқ» сөзі пайдаланылмайды, өйткені қазақта хан болған. Біз қазақ хандығы туралы ойлаймыз, олай болса, хандықтың қандай да бір дәрежеде мәні бар. Осы айтылғандарды жинақтап отырып, құзырлылық ұғымының педагогикалық категория ретінде орны төмендегідей үлгіде береміз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-сызба –құзырлылық педагогикалық  категория ретіндегі үлгісі

Құзырлылықтың педагогикалық категория  ретіндегі орны әдіснамалық зерттеулерді басқару, тұлға, мәдениет, қызмет, даму, әлеуметтік орта технологиялары негізінде  ашылатындығын көрсетеді. Яғни, басқару  теориясының негізінде –құқық, билік; тұлға теориясының негізінде-жеке тұлғалардың кіріктірілген сипаттамасы; мәдениет- жалпы мәдениеті мен  шығармашылық әлеуетін дамыту қабілеті; әлеуметтік орта теориясы –сырт талаптарына  сай  болу дәрежесі; қызмет теориясы- білім мен ситуация арасындағы байланысты қалыптастыру қабілеті; даму теориясы- өзін-өзі жүзеге асыру мүмкіндігі құзырлылық бірлігі (матрицасы) болып  табылады құзырлылық ұғымын зерттеу  бағдары.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 сызба- Құзырлылық ұғымын зерттеу  бағдары

Нәтижеге бағдарланған білім жүйесіне жүйеге кіретін БАЛА, жүйеден шығатын  ТҮЛЕК екендігі 2-сызбада айқын  көрсетілген. Яғни, бала жүйге кіру элементінің, түлек жүйеден шығу рөлін атқарады. Ал жүйеге қандай бала кіреді, қандай түлек шығады?- ол «кіру» және «шығу» критерийлері анықталады.

Бала жүйеге кірмес бұрын,әр түрлі  деңгейдегі дайындықтан өтетіні  белгілі. Білім жүйесі (мектеп) баланы қабылдамас бұрын, әр мектептің өзінің талабына сай, оның психологиялық, физиологиялық, танымдық деңгейлерінің дайындығын тексеріп барып, баланы қабылдайды.

Дайындық ғалымдардың түсінігінде  тұлға сапасын оқуға бағытталған  жоғары қызметтік қабілетін қамтамасыз етуші «психологиялық жағдай» (К.К.Платонов), «тұлға қасиеттерінің синтезі» (В.А.Крутецкий), «кәсіби қызметті орындауға бағытталған  тұлғаның кіріктірілген сипаттамасы» (Г.И.Хозяинов, М.И.Дьяченко) деп беріледі. В.А.Сластенин дайындықты ерекше психологиялық  жағдай ретінде қарастыра отырып, бір-бірімен тығыз байланыстағы екі түрлі құрылымдық: мотивациялық-құндылық (тұлғалық) және орындаушылық (үрдістік) компоненттерін ажыратады.

Н.Д.Хмель мұғалімнің кәсіби қызметке дайындығын әлеуметтік маңызды мотивтерінің, психологиялық- педагогикалық білім  жиынтықтары және тұтас педагогикалық  үрдіс қызметінің жемісті орындалуын анықтаушы қызмет тәсілдері компоненттерінің болуын сипаттайды.

Психологтардың (А.С.Чернышев, А.С.Крикунов) пікірлеріне сүйенетін болсақ, тұлғаның ұжымға енуі тұлғаның топтағы әлеуметтік психологиялық сипатын көрсетеді. Енуді критерий ретінде ұжым қызметін, өмірін және мақсатын жүзеге асырудағытұлға үлесі деп түсінеміз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Нәтижеге бағдарланған білім беру жүйесінен күтілетін нәтиже түлек,немесе нәтижеге бағдарланған білім жүйесінен  қандай түлектер шығады? Деген сұрақтың жауабы «құзырлы түлек» болса, онда құзырлылық түлектің нәтижелілігін, тиімділігін  айқындаушы критерийі рөлін атқарады. «Құзырлылық бағасы толық дәрежеде стандарттау жатпайтын оқушының сапалы  дайындығының көпсатылы, көпқұрылымды сипаты. Құзырлылық-білім,білік, дағдының қосындысынан түзелмейді. Ол оқу барысында  қалыптасатын, қабілеттер спектрімен, білім, білік дағдымен байланыстағы жаңа тұлғалық сапа. Сондықтан да өлшеуіштерді жасауда көпсатылы шкалау мен  оқушылардың жеке сипаттарын кіріктіре  алатын арнайы әдістерді пайдалану  қажет» деген Т.И.Шамова, С.Н. Белова, С.Д.Мұқанова және т.б. бағалау жүйесін  жаңартудағы  ойлары құзырлылықты негізі критерий ретінде қарастыруда негіз  болып табылды. Сол секілді оқушының тұлға ретіндегі сапасының көрсеткіші-құзырлылық. Құзырлылық тұлғаның кіріктірілген  сипаты. Құзырлылықтың негізгі компоненттері  білім,білік ,дағды, тұлға қасиеті, тұлға  қабілеті деп жасалған түйін, көп  сатылы, көпқұрылымды оқушы құзырлылығын бағалау жүйесін төмендегідей үлгіге салуға мүмкіндік туғызып отыр. 3-сызба- Оқушы құзырлылығын бағалау жүйесі.

Үлгіде оқушы құзырлылықтың  тиімділігін анықтаушы параметрлер  ретінде құзырлылықтың негізі қасиеттері білім,білік, дағды,тұлға қасиеті, тұлға  қабілеті алынып отыр. Оқушы құзырлылығының нәтижелілігін анықтаушы диагностикалық инстрементарий ретінде білім компоненттері  немесе білім салалары, білім алушының әлеуметтік көзқарасы,интеллектуалдығы, генетикалық қасиеттері, таланты  алынып торы. Нәтиженің сандық белгілерін анықтаушы инструментарий рөлін  ерекше психологиялық, социологиялық, педагогикалық іргелі эксперименттік зерттеулер арқылы алынған нормалық,эталондық  индикаторлар атқарады.

Сонымен , құзырлылық – білім беру жүйесінің сапалық көрсеткіші деген қорытынды көп сатылы, көп құрылымды бағалау жүйесінің негізі диагностикалық инструментарийлерін – параметрлері ретінде құзырлылықтың сапалық бағыттарын, нәтиженің сандық белгілерін айқындаушы индикаторларды біріктіреді.

Құзырлылық – оқыту  сапасын арттырудың кепілі.

Бүгінгі күні көкейкесті болып отырған  білімнің құзырлылық ұстанымын жүзеге асыру құралы ретінде педагогикалық  технологиялар мен белсенді оқыту  әдістерінің алар орныерекше. Әрекетке негізделген технологиялық оқыту  танымдық белсенділігі жоғары, өмірде әртүрлі мәселелерінен хабардар,кез  келген тапсырманы орындауға қабілетті, қолынан іс келетін (құзырлы) азаматтарды  қалыптастырады.

«Құзырлылық « ұғымының қазақ тіліндегі  түсіндірмесі «жасай  алу» деген  мағынаны білдіреді. Білім жөніндегі  халықаралық Стенфорд комиссиясының  директоры  Г.Вайнер құзырлылықты адамның  белгілі бір әрекеттер аймағына сәйкес бағыттылығы ретінде қарастырады. Ал белгілі  ғалым М.М.Чошанов  құзырлылықты білім, білік, дағдының өзара  байланысы деп қарап, оның төмендегідей формуласын ұсынады: білімдіқолданудың  жылдамдығы + әдістерінің оралымдылығы + ойлаудың сынаулылығы, Н.В. Кузьминаның  көзқарасы бойынша құзырлылық педагогтың басқа бір адамды дамытуына негіз  болатын білімділігі мен абыройлылығы.

«Competent» сөзі французша  «компетентті» «заңға сай», латынша «сай болу» , «қабілетті», «талап қою»,  «жарамды», ағылшынша «қабілетті» деген мағынаны білдіреді.

Компетенттілік деп оқушының алған  білімі мен дағдыларын тәжірибеде, күнделікті өмірде қандай да бір практикалық  және теориялық проблемаларды шешу үшін қолдана алу қабілеттілігн  айтады.

«Компетентті» ұғымның мазмұны  мынадай 2 аспектіде көрініс береді.

1. Компетенттілікті меңгерген, заңға сәйкес
2. Белгілі бір саланы білетін тұлға.

Компетенция деп –оқудың және өздігінен  білім алудың нәтижесінде қалыптасатын және адамның  әлеуметтік мобильділігін  анықтайтын , білім мен тәжірибеге, құндылықтар мен бейімділіктерге  негізделген жалпы қабілеттерді айтады.

Компетенцияның түйінді құраушы  біліктілк болып табылады.

Түйінді компетенттіліктердің құрамы төмендегідей бөлінеді:

1. Өзіңдік танымдық іс әрекет саласындағы базалық компетенциялар. Олар : оқу, жазу, есептей алу, сөйлей алу және түрлі жиындарды ,өз ойын басқаларға жеткізе алу, оқу іс әрекеттінің нәтижелерін талдай алу, әртүрлі ақпарат көздерінен білім жинақтап білуді меңгерту жатады (кітаптан, газет-журналдардан, теле-радио хабарлардан, интернеттен т.б.);
2. Мәдени іс әрекетіндегі компетенцияларға бос уақытын өзінің рухани және мәдени даму үшін пайдалан білу (көркем әдебиеттер  оқу, түрлі лекциялар мен баяндамалар тыңдауға қатысу, олимпиадалар, байқаулар, конференциялар) жатады.
3. Тұрмыстық саладағы компетенциялар: жеке гигиенаға, өз денсаулығын  нығайтуға, отбасы тұрмысына қатысты мәселелер.
4. Әлеуметтік еңбек іс әрекеттері саласындағы компетенциялары- бұл оқу, еңбегін ұйымдастыра білу дағдысы,ұжымдағы өзара қарым-қатынас, өз мүмкіндігін бағалау, жауапкершілік жұбын арқалай білу.

  Әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінің ұлттық білім беру жүйесінің біздің еліміздегі білім беру жүйесінен айырмашылығы мынада:

1. Оқытудың кіріктірілген мақсаттары пәндік мақсаттарға қарағанда басым;
2. Оқытудағы іс әрекетінің тәісілі қарапайым біліктілік пен дағдыларды ығыстырған;
3. Оқытудың компетенттілік тәсілі қооданылады;
4. Мектептегі білім беру сапасын бағалаудың және жүйесіне көшу байқаладыы.
5. Мұғалім мен оқушы арасындағы авторитарлық қарым-қатынастар оқу ісі әрекетіндіг бірлестікте, жұптастыққа айналған.

Қазір мәдениет-білім-тарих деп  қарайтын болады. Орта білім берудің  мақсаты нақтыланды: алған білімнің, кәсіби дағдыларының негізінде, өмірдің  өзгермелі жағдайларына еркін бағдарлай  алатын, өзінің  алған білімін  қолдана алатын, өзің өзі дамытуға және адамгершілік тұрғыда өз бетінше  дұрыс, жаупты шешім қабылдауға қабілетті  тұлға қалыптастыру.

Білім мазмұнын игерідің және оқушылардың  оқу процесінің түрлі кезеңдерінде өздерінің және жеке мүмкіндіктеріне  талпынстары мен оқыту мақсатына  сәйкес дамуының белгілі бір деңгейі  оқыту спасы деп аталады. Ал білім  беру сапасы дегеніміз- бұл берідің  белгілі бір нормалары мен  стандарттарға және оқушылардың  дайындық сапасын сипаттайтын мүдделері  мен   қажеттіліктеріне сай болуы. Білім спасы бағалаудың мынадай  тәсілдері бар:

1. Білім сапсын бағалау тәсілдері оқылған материалдарды және формулаларды қолдануды бақылауға негізделген, яғни бақылау-бағалау құралдарын білімді репродуктивті түрде меңгеруде, алгоритмдік біліммен біліктілкті  тексеруге бағдарлау. (бұл дәстүрлі оқытуд қолданылып келді.)
2. Білім беру процесін түйінді компетентіліктерді қалыптастыруға бағдарлау.
3. Мұндағы компетенттілік дегеніміз – пәндік білімдер мен біліктіліктердің жай жиынтығы емес, ол оқыту нәтижесінде алынған білім мен біліктілікті тәжірибеде қолдана алу қабілеттіліктерін байланыстырады.

Енді оқытудағы оқушының сапалық  сипаттамасының құрамдас бөлігі ретіндегі  базалық компетенциялары мен  дағдыларының кең ауқамды сипаты түрінде нақтыланған мақсат оқытудың күтілетін нәтижелерін білу. Оқытудың күтілетін нәтижелеріне бағытталғын  әдістемені былайша сипаттауға болады:

1. Қандай нәтиже алу керек екендігін анықтап алу.
2. Қандай нәтижеге жеткенімізді анықтау.
3. Жеткен нәтижемен жоспарланған  нәтиже арасында алшақ байқалса, онда оқыту нәтижесіндегі проблемаларды анықтау.
4. Оқыту нәтижелерінің проблемалары оқу-тәрбие процесіндегі қандай кемшіліктерге байланысты туындады (бағдарлама дұрыс құрылмаған ба?, әлде әдістеме жеткілілксіз бе?, Оқу-тәрбие процесі дұрыс ұйымдастырылмаған ба т.б.)
5. Оқу-тәрбие процесіндегі кемшіліктер неге байланысты екнін анықтау (кадр мәселелер, ғылыми- әдістемелік, материалдық, техникалық қаржы, нормативтік ,құқықтық және т.б)
6. Оқу-тәрбие процесіндегі проблемалар басқару жүйесіндегі қандай кемшіліктерге байланысты туындап отырғандығын анықтау.