Әр түрлі жастағы балалардың уақытты қабылдауы

§ 2. Әр түрлі жастағы балалардың уақытты қабылдауы

 

Психологтар мектепке дейінгі  жастағы балалардың уақытты қабылдау және уақыт кеңістігінің түсініп қабылдауы кеш басталады деп ескереді.

Бұл қиыншылықтардың шартты себептеріне уақыттың объективитілік ақиқат ретінде спецификалық қасиеттеріне жатқызады: оның ағымдылығы, оның қайтымсыздығы, өткенді қайтару мен осы уақыт пен болашақты орнымен ауыстыру мүмкіндіктерінің жоқ болуы. Осының барлығы балалардың уақытты қабылдау қаблеттеріне айтарлықтай бөгет етеді.

Уақыт көзге көрерлік пішінге ие емес, оны сезіп паймдау мүмкін емес, сондықтан ол шамалы түрде ғана қабылданады, қозғалыс арқылы немесе уақытты анықтайтын іс-әрекет арқылы немесе тұрақты құбылыстардың ауысымдылығымен қабылданады.

Уақыт түсінігін білдіретін сөздерді балаларға қабылдап түсіну қиын, себебі сол сөздердін мағынасы салыстырмалы түрде ғана белгілі. Мысалы үшін келесі сөдердің мағынасы нені білдіреді: енді – қазір немесе бүгін – кеше – ертең? Бұл уақыт түсініктерінің бірдейлік мағыналарына қарамастан, олар нақты болып үздіксіз қозғалып баражатқан уақыт кезеңіне сілтейді. Бұл мәселелер балалар түсіне алмайтын қиындылықтарды туындырады.

Сондықтан мектепке дейінгі балалар ересек адамдардан жиі сұрайды: «Қазір ол бүгін, әлде ертең?», «Бүгін – ол ертең бе?» және т. с. с.

Бірақта Рубинштейн С. Л. айтқан, балалар үшін уақытты қабылдау мәселесін көпіртудің қажеті жоқ және олар бұл қиындықтармен уақытты кеш қабылдау мәселесі тек егер бұл қабілеттерді дамыытуға назар аударылмауында.

Балалардың уақытты қабылдау кезінде үлкен рөлді олардың өмірлік процесстері және жұмыс пен демалыстың дұрыс ауысымдарында. Мүмкін, балалар өз организмдерінің әиклдік режимде жұмыс істейтінін аңғарып сезеді. Үздіксіз дем алу, жүрек соғысы астың қорытылуының тұсында ағзада кішкене өзгерістер басталады олар, шаршау, қатты немесе әлсіз күйзелуден байқалып уақыт сезімін береді.

Шамамен біржарым жастан уақыт категорияларын бал айта бастайды. Алдымен уақыт кезектерін анықтайтын үстеулер пайда болады: қазір, әуелі, енді. Балалар өткен және келер шақтың грамматикалық формаларымен таныс болмағандықтан олардың орнына келесі үстеулерді қолданады: енді, қазір, кейін.

Мектепке дейінгі жастағы бала уақытты қалайша түсінеді? Мектепке дейінгі жастағы балалар үшін уақыт тек осы шақпен шектелмейді. Қысқа уақыт түсінігі одан ұзын ауқымды уақыт түсңнңгңне өтеді. Мектепке дейінгі жастағы баларда өткен және болатын оқиғалар жайлы нақты көз қарас қалыптасады.

Уақытты түсініп қабылдау тәжірбиесінің жиналуымен балалар уақыттың нақты түсініктерін, объективті үрдістерге байланыстырып, қалыптастырады: «қазір таң атты, жарық, күн көзі шығып бара жатыр, ал түн – бұл барлық жерде қараңғы және барлығы ұйқтағанда»

Кішкентай балалар уақытты жергілікті тұрғыда келесі эмоцияналдық тұрғылармен байланыстырып нақтылайды, мысалы: «Шырша – қыс болғанда, жаз – бау бақшаға баратын кез»

Уақыт категорияларының мектепке дейінгі жастағы балаларда түсінуі келесі сөздерден байқалады: әуелі, кейін, ерте, кеш, т.б.

6-7 жасар балалар уақыт  үстеулерін қолданысқа алады. Бірақта  осыған қарамастан балалар барлық  уақыт каегорияларын қабылдап, түсіне  алмайды: уақыт жылдамдығы мен  жергіліктілігін көрсететін үстеулер  жақсы меңгерңледі, ал дәйектілік  пен ұзақтықты білдіретіндері  нашрлау меңгеріледі. Осыдан келесі  қорытынды шығады: уақытты қабылдау үрдісі 5-7 жас аралығындағы балаларда үздіксіз түрде жүріп отырады. Бірақ уақытты дұрыстап сезу баланың жалпы даму деңгейімен байланысты, сондықтан ол балаларда бірдей өтпейді.

Мектепке дейінгі балалардың уақытты қабылдауы уақыт қасиеттерін түсінумен, уақыт түсініктерін қабылдаумен, тәулік кезеңдерінде жөн табумен сипатталады.

 Көбінесе балалар апта күндерінің атауларын білмей олардың ретін де білмейді. Апта күндерін есте сақтау біркелкі болмайды, балалар оларды өздерінің эмоционалдық әсерлеріне байланысты еске сақтайды. Айдарды ексе сақтау үрдісі де осылай жүреді.

Балалар уақыт өлшеу құрылғылары жайлы білімдері шамалы. Уақыт интервалдарының атаулары балалар үшін абстрактты түрде ғана белгілі, себебі өмірлік тәжітбиелері шамалы.

Әртүрлі жұмысты орындау кезінде балалар кейбір уақыт кезеңдерін меңгере ала ма?

Тәжірбие көрсеткендей, балалар өз уақыттарын жасалатын жұмысына байланысты бағалай алады. Егер жұмыс барысында бала үшін жағымды көңіл күйлер болса, онда бала жұмыс уақытын ұзартуға тырысады. Сондықтан бала үшін жағымды жұмыс тез өтіп, жағымсыз жұмыстар ұзаққа созылғандай көрінеді. Біркелкі істерге толы уақыт бала үшін ұзақ болып көрінеді.

Сонымен, балалардың уақыт жайлы түсініктері толық емес, және бір бірімен байланысты емес. Бұл олардың жұмыс ырғағымен толықтай байланысты. Балалардың уақыт жайлы түсініктері тек беткейлік деңгейде ғана сақталады және уақыт түсінігін толықтай ашпайды.

Әр түрлі жастағы балаларды уақыт пен уақыт аралықтарымен таныстыру

Әр түрлі жастағы балалар, уақыт пен уақыт аралықтарын әр түрлі қабылдау қаблеттілігіне ие. Баланың уақытты қабылдау деңгейі әр дайым(көп жағдайларда) қоршаған ортада болып тұратын уақыттың белгілі бір қайталануы мен нақтылығымен байланысты болады. Жалпы түрде айтқанда мектепке дейіңгі жастағы балалардың уақыт пен уақыт аралықтарымен танысуы әр баланың жеке өз басынан өткен жағдайларымен тікелей байланысты. Осы себептен балаларды ең алдымен уақыт интервалдары: реттік, бір қалыптық және уақыт аралығымен таныстырған жөн.

Барлық уақыт өлшем бірліктері (минут, сағат, апта, ай, жыл) белгілі бір уақыт эталондарының жүйесін құрайды, мұндағы  бір өлшем белгілі бір уақыт бірлігінен құралып, келесі бір өлшем бірліктің бастамасы болады. Сондықтан балалардың уақытты өлшеу бірліктерімен танысуы, қатаң жүйе мен дәйекті түрде жүруі қажет. Бір уақыт интервалдарын біліп тану, оларды анықтау мен өлшеу мүмкүндігі, келесі бір уақыт интервалдарын танып білуге негіз болады.

Осыдан: қандай уақыт өлшем бірлігінен, балаларды таныстырған жөн болады? – деген сұрақ туындайды.

Күндегі үй тіршілік пен балабақшада, балалардың:таң, күн, кеш, түн сияқты уақыт аралықтары туралы, сана сезім деңгейінде қалыптаса бастайды. Сондықтан тәрбиелеушінің уақыт бөліктері туралы балаларда бар  білімдерін дамытып, нақтылау, оларды тану мен атап білу деңгейлерін жетілдіру мүмкүндігі бар.

Орта топтарында алынған білімді одан әрі кеңейтіп, тереңдету қажет. Күн бөліктерінің дәйектілігі мен жалпы түрде, үш уақыт : кеше,бүгін, ертең аралықтарымен таныстырған жөн. Үлкен және мектепке дейінгі жастағы топтарды, осы уақытқа дейінгі алынған білімдеріне сүйене отырып, күнтізбе көмегімен апта, ай, жыл уақыт аралықтарымен таныстыруға болады. Осыған орай 1 минут, 3, 5, 10 минут, жарты сағат, бір сағат уақыттарымен қоса, құм сағат пен қарапайым сағат сияқты уақыт өлшеу құралдарыментаныстыру.

Сонымен қатар уақыт жайлы қарастырылатын құбылыстарды, уақыт ретін, уақытты өз еркімен құрып немесе қайта құруды білуге үйрету.

 

Балабақшадағы әр түрлі жастағы балалардың уақытты дәйектілігін қабылдау әдістемесі.

 

Тәулік кезеңдерімен танысу

Тәулікті  әдетте төрт кезеңге бөледі: таң, күн, кеш және түн. Бұл бөліну әуелде табиғат пен қоршаған ортаның ауысымдылығымен, күн мен айдың шығуымен, демалу мен жұмыс уақытымен сипатталады.

Балалардың тәулік кезеңдерімен танысуы екінші балалық топтан басталады. Бұл топтағы балаларды уақыт кезеңдерінің атауларымен оларды бірбірінен айыруды үйретеді.

Балалар үшін уақыттың нақты анықтамалары өздерінің жұмыстарымен тікелей байланысты. Сондықтан балаларды үйрету кезінде оларға олардың жұмысы жайлы көп ақпарат беріп, оны тәулік кезеңдерімен толықтай байланыстырады.

Қандай жұмыс тірлерін балаларға мысал ретінде сілтеу керек? Мысалы: түскң ас уақыты, таңертеңгі шынығу, түстен кейінгі ұйқы, яғни күн сайын біркелкі қайталанып отыратын жұмыстарды.

 

Уақыт аралықтарын танып білу туралы алынған білімді одан әрі дамыту үшін, сабақ кезінде белгілі бір уақыт бөлігіне қатынасты суреттерді пайдаланып отыру керек. Сонымен қатар әр көрсетілген суретке “қандай уақыт бейнеленген?” деген сұрақтар қоя отырып, талқылау қажет. Одан кейін, келесі сабақтарда тапсырма қиындатылады, бірнеше суреттерді (әртүрлі уақыт аралықтарымен) ұсынып, таңдау жүргіздіруге болады.Жоғары топ жасындағы балалар үшін білімдерін жетілдіру үшін, аңыз ертегілерден, тақпақтар мен өлең жырлар үзінділерді оқи отырып, уақыт аралықтары мен тікелей уақытпен байланысты болатындай мысал келтіруге болады.

   Орта топтарына  келетін болсақ, бұл жастағы балалардың  білімдерін жетілдіру үшін белгілі  бір уақыт аралығын елестете  отырып, әр уақыт бөліктерін зерттеп-оқыған  кезде олардын өзіне тән құбылыстарын  да  ұмытпаған жөн. Жоғары айтылған  суреттерді пайдалана отырып, ондағы  суреттердегі тек балалардың  ғана емес, ересек адамдардың  да белгілі бір уақыт аралығындағы  айналысатын, сол уақытқа тән  құбылыстарды танып білу қабілеттіліктерін  жетілдіруге болады. Сондай-ақ суреттер  қатарынан, күндізгі уақытқа тән  суреттерді таңдау жасату,балалар  үшін пайдалы болады.

  Уақыт бөліктерінің  әртүрлілігімен таныстыруды арнайы  ойындар арқылы аасыруға болады. Бұл ойындарғы мысалы: таң, күн, кеш, түн сияқты уақыттарына саяхат, таң уақытындағы қалаға сапар, күндізгі алма бағына серуен, кешкі үйге оралу, түнгі ұйқы  әлеміне саяхат сияқты ойын  арқылы жеткіздіруге болады. Мұндай  ойындар нәтижесінде балалар  сөйлесу кезінде аталған уақыт  аралықтарын, толығымен меңгеріп, пайдалануға  мүмкүндік алады.

   Уақыт бөліктерімен  танысып, анықтай алу дәрежесіне  дейін жеткен балаларды, нақты  ғылыми тұрғыдан уақыт көрсеткіштерін  танып білуге назар аударған  жөн. Осы мақсатпен серуенге шыққан  кезде осы уақыт құбылыстарына  көңіл аудару керек. Сондай-ақ  түрлі-түсті есте қалар карточкаларды  да пайдалануға болады. Мысалы: бірінші  карточкада – таң бейнеленген. Көгілдір аспан,төменгі жағында  таң атып бара жатқан күннің  көзі. Екінші карточкада – күн. Ашық, көгілдір түсті аспан, жоғарғы  бөлігінде жарқын сары түсті  күннің көзі бейнеленген. Үшінші  карточкада – кеш. Сұр түсті  аспан, карточканың төменгі бөлігінде  батып бара жатқан күннің көзі  суреттелген. Төртінші карточкада  – түн. Ай мен жұлдыздар бейнеленген  қара түсті аспан. Барлық карточкаларды  балаларға бір уақытта көрсеткен  жөн. Балаларға сұрақтар қойылып, карточкаларда бейнеленген уақыт  бөліктерін атап қана қоймай, оларды бір-бірімен байланыстырады.

Олардың мазмұнын талдап, содан соң таңдаудың дұрыстығын тексеру керек.

Ары қарай балаларға тек қана түрлі түсті таңбалар ұсынуға болады және олар бойынша тәуліктің уақыттың атауларын бекіту. Түрлі түсті таңбалар қолданады және таратылатын материал сияқты: тәрбиеші суретті көрсетіп жатыр немесе өлеңдер оқиды, ал балалар анықтап, бұл қандай тәуліктің бөлігі болып жатыр, лайықты таңба көтереді.

Балалар тәуліктің бөліктердің атаулары айқын түсінетін кезде: тән қызмет және нақты көрсеткіштер бойынша анықтауды үйренеді және дұрыс атау, олардың әрбірі түрлі түсті таңбалар лайықты еске сақтайды, тәулік бөліктер тізбек туралы білімдерге түзетуге бастауға болады.

Тәулік бөліктер тізбек туралы білімдер бекіту бойынша жаттығуларда таратылатын сапада түрлі түсті таңбалар қолдануға болады және балаларға материалға дейін жүретін карточка-таңбалар көрсету ұсыну керек немесе тәрбиеші атаған тәулік бөліктен кейін. Немесе карточка-таңбаларды жіктеу, бастап олардан кез келген және тәулік бөліктер тізбегін содан соң түсіндіру керек.

Жылдың аяқғында, балаларда енді тәулік бөліктер туралы білімдер құрастырған кезде тәулік сөздер мәнін жөнді ашу керек. Бұл шаралар сандық мінездемелер бермей(24 сағат), тәуліктің бөліктерін қолданып, тәуліктің ұзақтығын түсіндіруге болады. Тәулік сөз жалпылауды сияқты сөз сөйлеуге тиісті т.б, тәулік — күннен, кештен, түннен және таңертеңнен төрті бөліктен тұр. Балаларға бүгіннен бастап олардан кез келген  тәуліктің —күн, кеш, түн, таңертең бұл бөліктерін сезінуге көмектесу керек,   тәулік бөліктердің тізбектері қажетті есептеп өткізуге болады.

«Тәулік»  ұғым меңгеру үшін осындай қабылдаулар ұсыну болады: тақтайға қатарға төрт тәулік бөліктерінің суретін бекіту. Бір қорытып айтқанда, біресе сияқты, бұл барлығының суреттерінде тәулік бөліктердің суретін салып болған кезде, тәулікті анықтау таңертең, күн, кеш және түн, барлық төрт бөлік өтетін уақыт барлығын атауға болады. Бір қорытып айтқанда, тәулік бөліктердің карточка-таңбалары жасалу балаларға ұсыну және барлық бұл уақыт атау керек. Балалардың ойындары жүргізіліп жатыр және тәулік бөліктер тізбек туралы бекітуші білімдері : « Көршілерді ата» » ( «Көршілерді ата» және утра....т.б), «Тәуліктің барлық бөліктерін  ата» (« Мен тәуліктің бір бөлігін атаймын, ал сіз тәулік алу үшін, онымен артында шыққан — барлық қалған. Күн. әрі қарай?»   және.тс.).

 

Бұл материалды меңгергеннен кейін және үш тәулік алмасушылықты бүгін, кеше, ертең сияқты сөздердің мәні түсіндіруге болады. Балалар үшін бір жарық және мағыналы үш рет сөйлесіп алу туралы оқиға керек:  бастапқыда қуыршақ театры ертең болатыны туралы айту керек, сонан соң, қуыршақ театрын  бүгін көрсетеді, әйтеуір,  оны кеше көрсетті.

Орташа топта балаларда бұл жұмыстарға процессте уақыт аққыштық және үзіліссіздік туралы қарапайым ұғымдар қалыптасу болып жатыр.

Күнтізбемен танысуы

 

Күнтізбелік уақыт - уақыттың бұл нақтылы аралықтар, ұзақтық уақытта белгілі шараларда қоғамдық тәжірибемен жазып алынған: тәулікке, апталарға, айларға, жылдарға. Уақыттың әрбір шара өзінің сандық мінездемені алып жатыр және уақыт келесі аралық үшін өлшемдер бірлікпен қызмет көрсетіп жатыр.

Оның өлшемнен уақытпен және әдістермен танысу бойынша жүйелі түрде жұмыста жоқтықта бас мектептік жасыда балаларда күнтізбелік уақыт туралы тіпті үзбелі, дәл емес ұсыныстар қалыптасып жатыр. Аптаның, айлардың күндердің жаттап атауға және тізбекке уақыт, оның аққыштық, қайтымсыздық, ауысым және мерзімділік ұзақтық, сыйымдылық туралы ұсыныстардың бермейді.