Инфляция

МАЗМҰНЫ

 

Кiрiспе ………………………………………………………………………  3    

1. Инфляцияның теориялық негіздері

 

1. Инфляцияның мәнi, түрлері…………………………………………..  5
2. Инфляцияның себептерi……………………………………………... . 8

2. Инфляцияның ерекшеліктерін талдау

2.1. Инфляцияның экономикалық және әлеуметтiк салдары ………….. 14

2.2. Инфляцияны мемлекеттік реттеу………………………………. ……16

 

3. Инфляцияның әлеуметтік – экономикалық зардаптары……..20

 

 

Қорытынды……………………..….……………………………...…….  27

 

Пайдаланылған әдебиеттер …….……………………...………………. 30

 

 

 

 

 

 

 

^Кiрiспе

 

Инфляцияның өмiрдегi көрiнiсi – тауар  бағаларының  күрт өсуi. Осы көрiнiстi американдық  ғалым және публицист Дж. Гелбрейт  “ақшаның тауарды қууы” деп сипаттады.  Инфляцияныңалғашқы себебi – айналымдағы ақша массасы  мен сатуға тиiс  тауарлар массасы  теңдiгiнiң бұзылуы. Бұндай  диспропорция, бiрiншiден  тауарлар массасының аздығына қарамастан, мемлекет  өз шығындарын өтеу  мақсатында  қағаз ақшаны көп шығаруынан болады. 

Инфляцияның мәнi – ол тауарлар мен көрсетiлген  қызметтердiңбағасының өсуi және  тауар тапшылығы мен  қызмет сапасыныңтөмендеуi  салдарынан  ақшаның құнсыздануы, оның сатып алу  мүмкіндiгiнiң құлдырауы.    

Сонымен қатар, курстық жұмыс  барысында  инфляцияның түрi мен  ерекшелiгiн де атап өттiм.  Қазiргi кезде  инфляция тек бiр елдiң ғана жеке мәселесi емес, бұрын ол тек бiр елдiңтөңiрегiнде ғана әсер етсе, ал қазiргi кезде бүкіл елге әсер етедi. 

Жалпы курстық  жұмысым үш бөлiмнен тұрады.  Бiрiншi бөлiмде, инфляцияныңмәнiн, себептерiн, түрлерін толық сипаттап, ал екiншi бөлiмде инфляцияның әлеуметтiк  және экономикалық салдарын,

Инфляция қарқынының жай, орташа журуі кезінде бағанын  өсуі 10%-тен аспайды. Экономикалық теория, мысалы, кейнешілер, мұндай инфляцияны экономикалық даму ушін оңды жағдай деп, ал мемлекетті тиімді эконо-микалық саясат жургізуші субъекті деп есептейді. Мұндай инфляция өндіріс пен сұраныстың өзгерген жағдайларына қарай бағаларды түзеп отыруга мүмкіндік береді.

Қазақстандағы қазiргi  нфляцияның  себептерiн  нарықққа  өтуге дейiнгi  инфляцияны тудыратын  факторлардан iздестiру керек.  Олардың ең бастысы –шаруашылықты  басқарудың жоспарлы - бөлу жүйесі. Ол шаруашылқтың шығнды  механизм қалыптастыруға, халық шаруашылыығында  материалды-ақшалық үйлесiмсiздiктiң тууына мүмкіндiк жасап,  экономиканың барлық салаларына  зян шеккiзедi.

Шикiзат пен  энергия ресурстарының және оларды тасымалдаудың қымбаттауы, яғни материалдық  шығынының өсуi бүкіл әлемде болатын  заңды процесс. Оған қарсы тұратын  фактор - өнiмнiң әр бiр өлшемiнiң  шығындарын төмендететiн жаңа технологияны пайдалану.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Инфляцияның  теориялық негіздері

1. Инфляцияның  мәнi, түрлері

 

Инфляцияның мәнi – ол тауарлар мен көрсетiлген  қызметтердiң бағасының өсуi және  тауар тапшылығы мен  қызмет сапасының  төмендеуi  салдарынан  ақшаның  құнсыздануы, оныңсатып алу  мүмкіндiгiнiң  құлдырауы. Инфляция - қоғамдық ұдайы өндiрiстегi диспропорцияның көрiнiсi. Ол  мемлекеттiң табысы мен шығынының үйлеспеуi салдарынан кездесетiн кез-келген экономикалық  формацияға тән құбылыс.  Инфляция ұлттық  табысты экономиканың салдары арасында, коммерциялық құрлымдар, халықтың топтары мен мемлекеттiң және шаруашылық  субъектiлерi  арасында қайта  бөлуге тiрейдi. 

“Инфляция” (латынша- inflatio) терминiн қазақшаға аударғанда “қабыну, iсiну” деген сөздi бiлдiредi. Шындығында да, қауырт жағдайларда мемлекеттiк шығындарды  қағаз ақша шығарумен қаржыландыру ақша  айналымының күрт  “көтерiлiп”, қағаз ақшаның құнсыздануына  әкеп соқтырады. Оны әр елдегi соғыс жылдарындағы  ақша айналысынан байқауға болады.  мысалы, АҚШ-тың бостандық үшін  1775-1783 жылдары соғыс және 1861-1865 жылдары Азамат  соғысы (оныңсоңғы екi жылында доллардың сатып алу мүмкіндiгi 60 пайызға дейiн төмендеген); XIX ғасырдың бас кезiндегi  Англияның Наполеонға қарсы соғысы; 1789-1791 жылдары француз революциясы. Әсiресе, Бiрiншi дүниежүзілік соғыстан кейiн Германияда инфляция  жоғары қарқынға жеттi, 1923 жылы  күзiнде айналымға ақша массасы 496 квинтиллион рейхсмаркаға  жетiп,  ал ақша өлшемi  триллион есе құнсызданды.  Осы келтiрiлген  тарихи мәлiметтер инфляцияның бұрыннан келе жатқан феномен екенiн дәлелдейдi.

 

 

Ал қазiргi инфляцияға тән  бiраз ерекшелiктер бар. Олар:

• егер бұрын инфляция  бiр жердiң шеңберiнен  аспаса, қазiргi инфляция  елдiң бүкiл жерiн қамтиды;
• егер бұрын инфляция бiр мезгiлде ғана  әсіресе, қазiргi инфляция көп уақытқа  созылған құбылыс;      
• егер бұрын инфляция тек ақшаның әсерiнен туындаса,  қазiргi инфляция көптеген ақшасыз факторларға байланысты болды.

Инфляцияны  келесiдей белгiлерiне байланысты жiктеуге болады:

1. Инфляциялық процестiң сипатына қарай:
• ашық инфляция, яғни бағаға ешқандайда кедергi болмайды, оның еркiн өсуi байқалады;
• жабық инфляция, яғни тауар тапшылығы жағдайында бағаға мемлекет қатаңбақылау жасап отырады;
• инфляциялық шошыну, яғни бiр мезетте бiрден баға өсiп кетедi.

2. Таралу  орнына қарай:               -   локальдық инфляция, яғни баға бiр ғана елдiң   шекарасында өседi;

- дүниежүзілік  инфляция, яғни кейбiр елдер топтарын  немесе барлық ғаламдық экономиканы   түгелдей дерлiк қамтиды. 

3. Бағаның  өсу қарқынына қарай:

• баяу инфляция - баға баяу қарқынмен бiртiндеп  жылына 10%-ғана өседi.
• орташа инфляция - баға тез қарқынды жылына 20-дан 200%-ке дейiн өседi, ондай баға қарқыны  ауыр экономикалық және әлеуметтiк зардаптарға шалдықтырады;
• ұшқыр инфляция - баға жылына 500-ден 1000%-ке дейiн және одан жоғары қарқынмен өседi. Ұшқыр инфляция ақша жүйесінiң құлдырауына әкелеп соғады. Мұндай жағдай да ақша өзiнiң атқаратын қызметтерiн жоғалта бастайды.     

Өнеркәсiбi дамыған  елдер үшін бiрiншi түрі тән болса, ал дамушы елдер үшін екiншi және үшіншi түрлері тән болып келедi.

Инфляцияның қарқыны  статистикалық көрсеткiшi - тұтыну бағаларының индексi көмегiмен анықталады.

Тұтыну бағаларының индексi 275-ке жуық тауарлар мен қызметтердiң  аттарын қамтитын тұтыну қоржыны  негiзiнде анықталады.

Дүниежүзілік  тәжiрибе инфляцияны мына шартты түрлерге бөледi;

• экономикадағы қамтитын аумағына байланысты жергiлiктi және әлемдiк инфляция;
• жүру қарқынына байланысты- бiркелкi (баға үнемi төмен қарқынмен өседi), үздiксiз және сатылы (бiр қалыпты емес) инфляция;
• даму қарқынына байланысты- жылжымалы инфляция- онда бағаның өсу қарқыны жылына 5-10 проценттен аспайды; қарқынды инфляция – онда бағаның өсу жылына орташа 10 проценттен 50 процентке дейiн (ал кейде 100 процентке) жетедi; ұшқыр инфляция ( гиперинфляция)- онда бағаның өсуi жылына 100 проценттен асады; Халықаралық валюта қоры баға айына 50 проценке  өссе,оны ұшқыр инфляцияның iшiндегi аса ұшқыр инфляция (супергиперинфляция) деп атайды. Егер инфляция өндiрiстiң құлдырауымен ұштасса оны стагфлияция деп атайды;
• әсер ететiн факторлар бойынша – сұраныс инфляция және шығын  инфляциясы.

Соңғы кездерге дейін дүниежузілік шаруашылықта инфляция, әдетте, төтенше жағдайларға байланысты пайда болатын еді. Мысалы, соғыс  жылдарында мемлекеттер әскери шығындарын жабу үшін көп көлемде кағаз ақшаларды шығаруға мәжбүр болды. Соңғы жылдары бірқатар елдердің экономикасы үшін ол айықпас ауруға, удайы өндірістің тұрақты факторыиа айналды.

Инфляция қарқынының жай, орташа журуі кезінде бағанын  өсуі 10%-тен аспайды. Экономикалық теория, мысалы, кейнешілер, мұндай инфляцияны экономикалық даму ушін оңды жағдай деп, ал мемлекетті тиімді эконо-микалық саясат жургізуші субъекті деп есептейді. Мұндай инфляция өндіріс пен сұраныстың өзгерген жағдайларына қарай бағаларды түзеп отыруга мүмкіндік береді.

Жоғары қарқынды (галопирующая) инфляция тусында бағаның  өсуі 20-дан 200 процентке жетеді. Ал бұл  экономика үшін үлкен салмақ. Бірақ  көптеген контракт, келісімдер бағаның мұндай өсу қарқынын есепке алады. Аса зор, шексіз инфляция (гиперинфляция) айналысындағы ақша мөлшері мен тауар бағасы деңгейінің тым шарықтап, шектен тыс өсуін білдіреді. Мысалы, Никарагуада, азамат соғысы жылдарында бағаның жылдық өсуі 3300%-ке дейін жетті. Мұндай жағдайда халық үлкен зиян шегеді, тіпті қоғамның ауқатты тобына да қиын болады. Ұлттық шаруашылық бүлінеді. Гиперинфляцияны басынан еткізген біркатар елдерде бағалардың өсу қарқыны айналымдағы   ақша  мөлшерінің   өсу   қарқынынан   әлдекайда жоғары.

 

2. Инфляцияның   себептерi

 

Инфляция –  бұл кез – келген экономикалық даму үлгiсiне тән объективтi құбылыс. Инфляцияның себептерi айналыс және өндiрiс саласында орын алады.

Қазiргi инфляция келесiдей факторларға байланысты болып келедi:

-   Ақша  айналысының факторларына: бюджет  тапшылығын жабуға пайдаланылған, шексiз көп ақшаның эмиссиялануы есебiнен айналыс аясыныңартық ақша массасына толып кетуi; халық шаруашылығының артық несиеге толуы;

- Ақшалай емес  факторларға: қоғамдық өндiрiстегi теңсiздiкке, шаруашылықтың шығындық  механизмiне, мемлекеттiң экономикалық, саясаты, баға саясаты, сыртқы экономикалық саясатына байланысты факторлар жатады.

Сұраныс инфляциясы ақшалы факторларға байланысты туындайды, яғни айналыстағы ақша массасы көтерiлiп, соныңсалдарынан төлем қабiлетi бар  сұраныста жоғары болады. Ал сол кездегi бiрқалыпты баға жағдайында өндiрiстiң оралымсыздығы сұранысты қанағаттандыра алмайдды. Сөйтiп жиынтық сұраныс экономиканың өндiрiстiк мүмкіндiктерiнен жоғарылап, бағаның көтерiлуiне соқтырады.

   Ақша  массасының “көтерiлуi” себептерiнiң ең негiзгiсi - әскери шығындардың өсуi, яғни шығарылған әскери техника күнбе-күнге өмiрде колдануға жарамай тындықтан оның ақшалы эквивалентi бюджеттiң тапшылығын тудырады. Тапшылықты жою үшін айналымға қосымша ақша массасы шығарылады, немесе ақша нарығына мемлекеттiк займдар орналастырылады. Бюджет тапшылығын жоюдыңбiрiншi жолы өркендеген мемлекеттерге тән. Айналысқа қосымша ақша массасын шығарудың алғашқы сатысында  өндiрiстiң дамыу, жұмыссыздықтың азюы және бағаның сияқты төмендеуi  жағымды көрiнiстер байқалып,ал қорытындысында тепе-тендiк орнайды. Сондықтан аз мөлшерлi инфляция пайдалы деген қорытынды шығады, себебi ондай инфляция артық өндiру дағарысынан және жұмыс орындарының қысқаруынын сақтандырады. Одан әрi бүкіл экономикада бос жұмыс орны болмаған және дамыңан сұранысқа өнiмдi қосыша шығара

Алмаған жағдайда баға өседi. Осыдан кейiн өндiрiстiң  құлдырауына,оның тиiмдiлiгiнiң төмендеуне және инфляцияның қарқындауына себепшi факторлар әсер ете бастайды.

Сөйтiп, сұраныс  инфляциясы кезiнде шектелуi ұсыныспен салыстырғанда айналыста артық ақша массасының болуы бағаларды жоғарлатады және ақшаны құнсыздандрады.

Сұраныс инфляциясы келесiдей факторлардың әсерiнен  туындайды:

- әскери шығыстардыңөсуi, яғни әскери техникалардың азаматтық салаларда пайдалану қажеттiгiнен, нәтижесiнде  ақша баламасы айналыс үшін артық болып қалады;

- мемлекеттiк  бюджет тапшылығы және iшкi қарыздардың  өсуi, яғни мемлекеттiңқыска және  орта мерзiмдi мiндеттемелерiн шығару  есебiнен бюджет тапшылығын жабу, нәтижесiнде мемлекеттiңiшкi қарызы артады;

- несиелiк экспанциялау, яғни елдiң орталық банқiнiң  коммерциялық банктер мен үкiметке  несие беретiн несиелер көлемiнiң  ұлғаюын сипаттайды;

- импортталған  инфляция, яғни шетел валюталарын  сатып алу барысында  тауар  айналымына қажеттiлiктiң үстiне ұлттық валютаның эмиссиялануы;

-   ауыр  өнеркәсiп саласына өте көп  мөлшерде инвестиция жұмсау.

Шығын инфляциясы өнiмге баға белгiлеуде әсер ететiн  ақшасыз факторларға байланысты туындайды. Ол ең алдымен жалақы төлеуге  шығындардың өсуi.

Тауар бағасының  өсуi халықтың табысын төмендетiп, жалақыны қайта индекстеу қажеттiгiн талап  етедi. Жалақы өсуi өз кезегiнде өнiмдi өндiру шығындарыныңөсуiне, пайданыңтөмендеуiне, қолданып жүрген баға бойынша шығаратын  өнiм көлемiнiң қысқаруына әкеп соқтырады. Пайданы сақтап қалу мақсатында өндiрушiлер тауар бағасын көтеруге мәжбүр болады. Нәтижесiнде инфляциялық серiппе пайда болады: бағаныңкөтерiлуi жалақыныңөсуiн талап етсе, жалақының өсуi бағаны көтередi. Бұл жалақы мен бағаның “инфляциялық серiппе” теориясы деп аталады.

Шығын инфляциясы өнiмнiңәр бiр өлшемiнiңшығыны көтерiлiп, соған байланысты баға өскенде ғана пайда болады. Алайда жалақы бағаны құрайтын элементтердiңтек бiреуi ғана. Сонымен қатар тауар өндiрiсi шикiзат, энергия көздерiн алу, транспорт  қызметiн алу, транспорт қызметiн төлеу шығындары көтерiлуiне байланысты да қымбаттайды. Шикiзат пен энергия ресурстарының және оларды тасымалдаудың қымбаттауы, яғни материалдық шығынының өсуi бүкіл әлемде болатын заңды процесс. Оған қарсы тұратын фактор - өнiмнiң әр бiр өлшемiнiң шығындарын төмендететiн жаңа технологияны пайдалану.

Өнеркәсiбi дамыған  елдерде жылжымалы инфляция тән, яғни жылдан-жылға ауысатын бiр қалыпты  ақшаның құнсыздануы. Батыс экономистерiнiң  жобалауынша инфляцияның бұл  түрі өндiрiс пен жалпы ұлттық өнiмнiңөсуiн ынталандыру мүмкін. Ал дамушы елдерде қарқынды және ұшқыр инфляция басымдау болады. Инфляцияға әсер ететiн факторлар, оның түрлері және инфляцияныңәлеуметтiк-экономикалық зардаптарын жою шаралары да әр елдiң экономикалық өсуiнiң ерекшелiктерiне байланысьы болады.