Кәсіпорын өнімінің өзіндік құнын төмендету жолдары

 

Кесте көрсеткіштеріне дәлірек тоқталсақ, 2005 жылы кәсіпорын жұмысшыларының еңбек өнімділігінің күндік мөлшерінің өскенін байқауға болады, яғни ол 38,9 %- ға арқан. Оны анықтау үшін:

Жұмысшылардың күндік еңбек өнімділігі = Жұмысшылардың еңбек өнімділігі / 265 күн. (12)

Ал жұмысшылардың сағаттық еңбек өнімділігі  2004 жылмен салыстырғанда, 2005 жылы 50,0 %- ға дейін өсті. Оны біз былай табамыз:

Жұмысшылардың сағаттық еңбек өнімділігі = Жұмысшылардың күндік еңбек өнімділігі / 8 сағ. (13)

«Адал» АҚ кәсіпорнының қаржылық жағдайын көп көрсеткіштер арқылы сипаттауға болады, осыған байланысты оларды келесі топтарға бөлуге болады:

1. Төлем қабілеттілігін сипаттайтын көрсеткіштер:
1. Толық икемділік коэффициенті.
2. Аралық жабу коэффициенті.
3. Жалпы жабу коэффициенті.
2. Қаржылық тұрақтылықты сипаттайтын көрсеткіштер:
1. Өзіндік коэффициенті.
2. Қарыз құралдарының үлесі.
3. Өзіндік және қарыз құралдарының қатынасы.
3. Іскерлік бәсекелестік көрсеткіштері:
1. Жалпы айналым коэффициенті.
2. Айналым жылдамдығы.
3. Өзіндік құралдардың айналымы.
4. Рентабельділік көрсеткіштері:
1. Кәсіпорын мүлігі.
2. Өзіндік құралдар.
3. Қысқа және ұзақ мерзімді қаржылар.

Келесі кесте көрсеткіштеріне сәйкес, кәсіпорын төлем қабілетті болып есептеледі, егер белгілі бір уақыт ішінде қарыз берушілермен, қысқа мерзімдік төлемді өзіндік құралдармен жапса.

Қаржылық тұрақтылық көрсеткіші тартылған капиталдың қорғалған деңгейін сипаттайды. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде келесі шекті нормалар белгіленген:

Өзіндік коэффициенті 0,7-ден аз болмауы керек, яғни біздің қарастырып отырған кәсіпорнымыз қаржылық тұрақты деп айтсақ болады. Себебі, 2004 жылы ол көрсеткіш 0,91-ге тең, ал 2005 жылы 0,85-ке тең болып тұр. 

Қарыз құралдарының үлесі 0,3-тен аспау керек. Бұл көрсеткішке де біз толық қанағаттанарлық десек болады, өйткені ол 2004 жылы 0,03-ке және 2005 жылы 0,09-ға тең. 

Өзіндік және қарыз құралдарының қатынасы 0,1-ден көп болмауы керек, біздің мысалымызда ол 2004 жылы 0,03-ке тең, ал 2005 жылы ол 0,11-ге тең.  

 

   4–кесте – «Адал»  АҚ-ның  қаржылық жағдайын сипаттайтын  көрсеткіштерді талдау

№	Көрсеткіштер	Өлшем бірліктері	Жылдар		Ауытқулар +/-
			2004	2005
	Өзіндік коэффициенті	0,7 <	0,91	0,85	- 0,06
	Қарыз құралдарының үлесі	< 0,3	0,03	0,09	0,06
	Өзіндік және қарыз құралдарының қатынасы	< 0,1	0,03	0,11	0,08
	Жалпы айналым капиталының коэффициенті		0,75	0,98	0,23
	Өзіндік құралдардың айналым коэффициенті		0,82	1,15	0,33
	Дебиторлық қарыздардың айналым коэффициенті		29,19	60,96	31,77
	Дебиторлық қарыздардың орташа айналым коэффициенті		12,50	598,7	586,2
	Барлық айналым активтерінің айналым коэффициенті		2,64	3,20	0,56
	Кәсіпорын мүлігінің рентабельділігі	%	19,74	21,08	1,34
	Өзіндік құралдардың рентабельділігі	%	27,70	24,07	-3,63
	Жалпы өндірістік қордың рентабельділігі	%	27,71	30,85	3,14
	Баланстық пайданың нормасы	мың тг.	26,5	20,5	-6
	Таза түсім нормасы	мың тг.	34,1	30,3	-3,8

 

 

2.2 Кәсіпорын өнімдерінің өзіндік  құн құрылымын талдау

 

Жалпы, кәсіпорын өнімдерінің өзіндік құнын талдау мына көрсеткіштер арқылы жүргізіледі:

• Өзіндік құнның құрылымы мен оның өзгерісін талдау;
• Жекелеген өнімдердің өзіндік құнын талдау;
• Шығындардың жекелеген элементтерін талдау.

Төмендегі кестеде «Адал» АҚ шығаратын ауыл шаруашылық өнімдерінің ішінен бір тонна сүттің өзіндік құнын келтіреміз.

Кәсіпорын өнімдерінің өзіндік құны 2005 жылы 2004 жылғы деңгейден біршама жоғарылаған, оның себебі: материалдардың қымбаттауы, отын-энергия бағаларының шарықтауы және персоналдың еңбек ақысының артуына байланысты.

 

   5-кесте – «Адал» АҚ  өндіретін бір тонна сүттің  өзіндік құнын есептеу, тг.

 

№	Шығын статьялары	Жылдар		Ауытқулар
		2004 жыл	2005 жыл	+/-	%
1	Негізгі және көмекші материалдар	30000,0	35000,0	5000,0	16,7
2	Отын-энергия шығындары	8000,0	8200,0	200,0	2,5
3	Үстеме шығындар	5000,0	3000,0	-2000,0	-40,0
4	Персоналдардың еңбек ақысы	9000,0	10000,0	1000,0	11,1
5	Еңбек ақыдан аударымдар	6000,0	6800,0	800,0	13,3
6	Өндірістік өзіндік құн	58000,0	63000,0	5000,0	8,6
7	Кезең шығындары	22000,0	22000,0	-	-
8	Толық өзіндік құн	80000,0	85000,0	5000,0	6,2

 

Бір тонна сүттің өзіндік құн құрамында негізгі материалдар мен көмекші материалдардың шығыны ең көп үлесті алып отыр. 2004 жылы оның мөлшері 30 000 теңге болса, 2005 жылы 35 000 теңге болды, яғни 16,7 %-ға өсті.

Ең төменгі үлес отын-энергия шығындарының есебінен болған. Тиісінше, оның көрсеткіштері 2004 жылы 8 000 теңге, ал 2005 жылы  8 200 теңгеге, яғни 2,5 %-ға теңесті.

Үстеме шығындар біраз мөлшерде қысқарды. 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 40,0 %-ға кеміді.

Төмендегі 6-кесте мәліметтеріне сай, өсімдік шаруашылығы бойынша ең жоғары бағалы өнім соя болып отыр. Оның бір тоннаға өзіндік құны 20 000 теңге, бірақ өндіру мөлшері өте аз – 80 тонна. Ал ең арзан өнім болып жасыл жем-шөп табылады, оның құны тоннасына 1 000 теңге. Бидайдың толық өзіндік құны ең көп – 15,8 млн. тг.

Мал шаруашылығы цехы бойынша сүт өндірісінің өзіндік құны жоғары әрі көп мөлшерде. Оның тоннасына өзіндік құны 85 000 теңге, ал өндіру мөлшері 353,6 млн. тг.

 

   6-кесте – «Адал»  АҚ-ның өзіндік құн бойынша ауыл шаруашылық өнімдерін өндірудің жиынтығын есептеу

 

№	Ауыл шаруашылық өнімдерінің атауы	Мөлшері, тонна	Бір тонна өнімнің өзіндік құны, тг.	Өнімнің толық өзіндік құны, млн. тг.
1	Бидай	1970,0	8000,0	15,8
2	Арпа	490,0	7000,0	3,4
3	Тұқымға арналған жүгері	3000,0	3200,0	9,6
4	Сұлу	200,0	7000,0	1,4
5	Қант қызылшасы (жемдік)	2110,0	2000,0	4,2
6	Шөп	3500,0	2100,0	7,4
7	Сенаж	3500,0	1300,0	4,6
8	Силос	11200,0	1300,0	14,6
9	Жасыл жем–шөп	13980,0	1000,0	14,0
10	Соя	80,0	20000,0	1,6
11	Көптеген шөп тұқымдары	10,0	100000,0	1,0
12	Өсімдік шаруашылығы  цехы бойынша барлығы	-	-	77,6
13	Ет  барлығы	320,0	80000,0	25,6
14	Сүт	4160,0	85000,0	353,6
15	Тағы басқалар	-	-	7,5
16	Мал шаруашылық цехы бойынша	-	-	386,7
17	Қайта өңдеу өнімдері	-	-	213,2
18	Дайын сүт өнімдері	-	-	109,0
19	Барлығы	-	-	786,5

 

Сонымен қатар, қайта өңдеу өнімдері мен дайын сүт өнімдерінің өзіндік құны көрсетілген. Олар - қайта өңдеу өнімдеріне 213,2 млн. тг., ал дайын сүт өнімдеріне 109 млн. тг.

Сонымен, барлық өндіру цехтарына байланысты өнімдердің толық өзіндік құндары 786,5 млн. тг. құрайды.

Бухгалтерлік стандарттың жаңа талаптарына сай, әкімшілік, өткізу және коммерциялық шығындар өзіндік құн құрамына кірмейді. Оларды кезең шығындары деп атайды. Кәсіпорынның баға саясатын қалыптастырғанда, кезең шығындарының мөлшерін бақылау негізгі шарттың біріне жатады.

7-кесте мәліметтерінен 2005 жылы кәсіпорынның кезең шығындары 2004 жылғы деңгейден 9,1 %-ға артқанын  байқаймыз. Соның ішінде жалпы  және әкімшілік шығындар 23,5 %-ға, өткізу шығындары 9,1 %-ға өссе, керісінше пайызды төлеу бойынша шығындар 21,4 %-ға төмендеген.

 

   7-кесте – «Адал»  АҚ-ның кезең шығындарын сипаттайтын  көрсеткіштер

 

№	Көрсеткіштер	2004 жыл		2005 жыл		Ауытқуы, %
		мың тг.	%	мың тг.	%
1	Кезең шығындары, соның ішінде:	47033,0	100,0	51316,0	100,0	9,1
2	Жалпы және әкімшілік шығындар	17000,0	36,1	21000,0	40,9	23,5
3	Өткізу шығындары	22000,0	46,8	24000,0	46,8	9,1
4	Пайыз бойынша шығындар	8033,0	17,1	6316,0	12,3	-21,4

 

Әрбір шығын элементінің жалпы кезең шығындарындағы үлес салмағына келетін болсақ, онда 2005 жылы жалпы және әкімшілік шығындардың үлесі 40,9 % мөлшерінде, өткізу шығындары 46,8 % мөлшерінде және пайызды төлеу бойынша шығындар шамамен 12,3 % мөлшерінде қалып отыр.