Культавая архітэктура абарончага тыпу

ЗМЕСТ

Уводзіны

Глава 1. Гістарычныя  аспекты культавага дойлідства абарончага тыпу ….6.

Глава 2. Цэркві-крэпасці абарончага тыпу…………………………………..11

2.1 Міхайлаўская царква  ў Сынковічах…………………………………11

          2.2 Храм Ражджаства Багародзіцы ў Мураванцы……………………..16

          2.3 Благавешчанскі сабор у Супраслі…………………………………..19

Заключэнне………………………………………………………………….21

Літаратура…………………………………………………………………..23

Дадатак………………………………………………………………………24

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

УВОДЗІНЫ

Помнікі гicтopыі i культуры Беларусі ўяўляюць сабой найкаштоўнейшую спадчыну беларускага народа i сведчаць аб яго высокім духоўным развіцці ў мінулым. Менавіта яны з'яўляюцца найбольш яскравым адлюстраваннем гістарычных перыядаў, якія прайшла наша Радзіма за шматвяковы час свайго існавання. "Мауклівыя сведкі" нашай слаўнай мінуўшчыны — непрыступныя замкі, шыкоўныя палацы i велічныя храмы — гэта напамін нашых продкаў аб сабе. Дзякуючы iм, сувязь паміж пакаленнямі трывала падтрымліваецца, а цікавасць да гісторыка-культурнай спадчыны Беларусі пастаянна ўзрастае.

Менавіта помнікі ricтopыii i культуры можна разглядаць у якасці вызначэння самабытнасці беларускага народа, бо у ix знайшлі свае канкрэтнае адлюстраванне своеасаблівыя рысы яго матэрыяльнай i духоўнай культуры. Спадчына нашых продкаў зараз складае прыблізна 20 тыс. помнікаў розных відаў i катэгорый [5, С. 7].

Помнікі архітэктуры — гэта матэрыяльныя адбіткі культур i цывілізацый розных эпох. Яны каштоўныя для нас тым, што могуць вельмі шмат распавесці пра жьщцё -людзей, якія ўвacoбiлі ў іх свае ўяўленні аб прыгажосці і Сусвеце, свае жыццёвыя ідэалы, якія ў кожную эпоху абумоўлены ўзроўнем гістарычнага развіцця. Па помніках архітэктуры мы можам як бы чытаць гісторыю нашых продкаў,  захапляцца ix густам i умельствам.

Абарончыя збудаванні – неад’емная частка беларускай культуры, сведка яе нялёгкай, складанай і багатай гісторыі. Беларускія землі часта станавіліся арэнай разбуральных войнаў. Вынікам гэтага стаў абарончы характар не толькі сядзіб, але і большасці айчынных сярэдневекавых храмаў, што надавала еўрапейскім стылям у Беларусі унікальную афарбоўку [5,С.8].

А.М.Кушнярэвіч у кнізе “Культавае дойлідства Беларусі XIII—XVI ст.ст” прасочваецца працэс развіцця на беларускіх землях культавага дойлідства ў XIII—XVI стст. Прыведзены вынікі гістарычнага i архітэктурна-археалагічнага вывучэння помнікаў гэтага перыяду, уведзены ў навуковы ўжытак раней невядомыя, даследаваныя аўтарам культавыя пабудовы. У 70-я гады архітэктурна-археалагічным вывучэннем абарончага дойлідства Беларусі займаўся гісторык і археолаг М. А.Ткачоў.

У адрозненне ад іншых набыткаў нацыянальнай культуры архітэктурныя помннікі нельга адарваць ад роднай зямлі, вывезці схаваць у чужых сховішчах. Дарэмна марыў  Напалеон  перанесці касцёл святой Ганны з Вільні ў Парыж! Архітэктурны помнік можна толькі знішчыць, зруйнаваць дашчэнту, не пакінуўшы слядоў, i такім чынам збядніць гістарычную памяць народа.

У  пачатку  90-х гадоў  нацыянальна-культурнае  адраджэнне на Беларусі абудзіла ў шырокай грамадскасці цікавасць да гісторыі культуры, мастацтва. Значна ўзрасла цікавасць да яе насычанага на падзеі слаўнага мінулага. Закон Рэспублікі Беларусь “Аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны”, які быў прыняты Вярхоўным Саветам 13 лістапада 1992 года і уступіў у сілу 1 мая 1993 года. Яго мэта заключаецца ў рэгуляванні адносін у справе зберажэння, належнага выкарыстання, аднаўлення і памнажэння гісторыка-культурнай спадчыны.

Даследаваннем культавага дойлідства займаліся на працягу доўгага часу шмат даследчыкаў. І я таксама зацікавіўся гэтымі матэрыяламі. Такім чынам, актуальнасць маёй працы абумоўлена цікавасцю да гісторыі ўзнікнення помнікаў беларускай готыкі абарончага тыпу, адраджэннем нацыянальнай духоўнай культуры  беларускага  народа.

Мэта  маёй  працы – прасачыць гісторыю вывучэння культавага дойлідства Беларусі, выдзеліць і разгледзець цэркві-крэпасці абарончага тыпу. У  сувязі  з  гэтым  былі  пастаўлены  задачы:

1. разгледзець  гістарычныя  аспекты вывучэння культавага                    дойлідства абарончага тыпу;
2. выдзеліць цэркві-крэпасці абарончага тыпу ;
3. прасачыць адметныя архітэктурна-мастацкія асаблівасці.  Зыходзячы  з  вышэй  сказанага , мая  праца  складаецца  з  наступных  раздзелаў: уводзіны, асноўная  частка, заключэнне  і  дадатак.

Асноўная  частка, у  сваю  чаргу, падзяляецца  на  два  раздзелы:

1. “Гістарычныя  аспекты культавага дойлідства абарончага тыпу”.

2. “Цэркві-крэпасці абарончага тыпу”.

Дадатак  утрымлівае  ў  сабе  сканіраваныя  ізабражэнні  культавай архітэктуры абарончага тыпу.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Глава 1

Гістарычныя  аспекты культавага дойлідства абарончага тыпу

Што ж такое архітэктура? Якія  асаблівасці і сродкі  яе мастацкага выяўлення?

Архітэктура,    дойлідства — гэта    самыя    розныя збудаванні,    якія    фарміруюць    асяроддзе    жыцця і дзейнасці людзей, а таксама мастацтва праектаваць i ствараць гэтыя збудаванні ў адпаведнасці з патрабаваннямі i магчымасцямі грамадства, за, яго эстэтычнымі поглядамі Кожны твор архітэктуры «з'яуляецца увасабленнем трыадзінства — карыснасці,   трываласці   i   прыгажосці.   У  apxітэктуры   ёсць   свае   сродкі   стварэння   матацкага вобраза — фарміраванне   прасторы    i   архітэктонікі    (сістэма    канструкцыйнага    вырашэння).    Выкарыстоўваюцца такія кампазіцыйна-вобразныя прыёмы,    як    сіметрыя    i    асіметрыя,   рытм,    прапорцыі,    маштабнасць,    фактура,    колер.    Твор    архітэктуры     можа     ўключаць    у    сябе     іншыя     віды мастацтва   (жывапіс,   скульптуру)   i   ствараць   з імі адзіны мастацкі вобраз.

Найбольш  істотныя  архітэктурна-мастацкія   формы, якія утвараюцца пад уплывам гістарычных умоў кожнай эпохі, фарміруюць стыль. Яго адметнасці выяўляюцца ў функцыянальнай i прасторавай арганізацыі збудаванняў, канструкцыйным вырашэнні, пластыцы i інш. Развіццё архітэктурных стыляў у розных краінах не заўсёды супадае па часу. Кожны народ дадае ў той цi іншы стыль сваю спецыфіку, якая абумоўлена асаблівасцямі гістарычнага шляху, этнічнымі i культурнымі традыцыямі.

Лепшыя творы архітэктуры заўсёды адлюстроўвалі найбольш важныя рысы свайго часу, асаблівасці яго грамадска-палітычнага жыцця. Манументальныя i велічныя егіпецкія піраміды красамоўна сведчаць пра бязмежную ўладу фараонаў i жрацоў i катаржную працу нявольнікаў. Афіскі акропаль i рымскія форумы раскрываюць сутнасць рабаўладальніцкай дэмакратыі, збудаванні стыляў барока i класіцызму — культуру часоў росквіту абсалютызму.

На развіццё беларускага дойлідства мелі ўплыў культуры розных краін, у выніку чаго паўстала выразная i своеасаблівая нацыянальная архітэктура.

У XIV—XVI ст.ст. сфарміравалася беларуская народнасць, адбывалася станаўленне яе культуры. Тэрыторыя сучаснай Беларусі ўваходзіла ў склад Вялікага княства Літоўскага. Для apxітэктуры гэтага перыяду уласцівы цесныя узаемаадносіны з еўрапейскім сярэдневяковым мастацтвам, назіраецца перапляценне розных напрамкаў — раманскага стылю, готыкі, рэнесансу.

У XV—XVI ст.ст. рэлігійнай ідэалогіі быў супрацьпастаўлены гуманізм эпoxi Адраджэння (Рэнесансу) з яснымі завершанымі формамі. Вызначальнай асаблівасцю беларускага дойлідства ў гэты час быў абарончы характар збудаванняў у сувязі з частымі войнамі, якія вяліся на нашай зямлі.

Абарончыя рысы мелі таксама культавыя збудаванні XV—XVI ст.ст. Цэрквы, касцёлы, кальвініскія зборы нярэдка будаваліся як храмы-крэпасці [10, С.61-63].

Сярэдневяковае ваеннае дойлідства на Беларусі развівалася не адасоблена, а ў цеснай i плённай сувязі з культурай як бліжніх суседзяў (паўночна-заходняй раёны Pyci, Прыбалтыка, Польшча), так i з далёкімі заходнееўрапейскімі краінамі—Чэхіяй, Германіяй, Францыяй, Італіяй i Галандыяй. Найноўшыя дасягненні ў тактыцы i сродках нападу i абароны атрымлівалі на Белаpyci сваю інтэрпрэтацыю, увасабляючыся ў абарончыя збудаванні, якія узводзіліся на трывалым грунце мясцовых будаўнічых традыцый. Таму тагачаснае ваеннае дойлідства беларускіх зямель не толькі адпавядала yciм ваенным патрабаванням, але i захоўвала выразныя нацыянальныя рысы, мела свой непаўторны, адметны каларыт.

Гэтыя рысы даволі поўна i выразна адбіліся i ў царкоўнай архітэктуры XV—XVII ст., калі на Беларусі як i ў іншых краінах Еўропы, адбывалася энергічная інкастэляцыя храмаў, г. зн. ператварэнне ix у своеасаблівыя замкі У перыяд інкастэляцыі цэрквы сталі набываць элементы абароны: сцены будаваліся высокія i тоўстыя. На вуглах будынкаў або над уваходам у ix узводзіліся вежы з разнастайнымі байніцамі. Абарончыя прыстасаванні рабілі таксама i ў франтонах.

У XV—XVII ст. працэс інкастэляцыі храмаў не абмінуў i зямель Вялікага княства Літоўскага, i ў прыватнасці Беларусі. Новы напрамак у беларускай архітэктуры быў выкліканы пэунымi ўнутранымі i знешнімі гістарычнымі прычынамі, надзённымі сацыяльна-палітычнымі задачамі тагачаснага грамадства, патрэбы якога ён павінен быў задаволіць. Паспяховае развіццё iнкастэляцыі на беларускіх землях забяспечвалася трывалай эканамічнай базай, даунімі будаунічымі традыцыямі i наяўнасцю высокакваліфікаваных кадраў дойлідаў. Як i ў суседніх народаў, асноўнай прычынай інкастэляцыі была пагроза знешняй небяспскі. Сваю ролю адыгралі таксама Рэфармацыя i Контррэфармацыя, вострая рэлігійная барацьба, якая асабліва ўзмацнілася ў XVI—XVII ст.

Таму ў многіх гарадах Беларусі, асабліва ў парубежных, узнікла шмат абарончых храмаў. Ix размяшчалі ля гарадскіх брам, на подступах да замкаў i у іншых стратэгічна важных месцах. Стоячы адзін пры адным, такія будынкі стваралі дадатковы мураваны пояс абароны, які праціўніку даводзілася браць штурмам.

Інкастэляваныя храмы пачалі узнікаць i ў сельскай мясцовасці. Немалаважную ролю ў гэтым ігралі таксама звады i міжусобныя войны паміж магнатамі. Многія з ix мел1 свае ўласнае войска i, каб паквітацца з ворагам, ужывалі любыя сродкі. Ад тaкix прыватных войнаў i наездаў больш за ўсё цярпеў вясковы люд, сховішчам для якога звычайна станавіліся царква ці касцёл— нярэдка адзіны ў акрузе мураваны будынак, узведзены рукамі тых самых простых сялян. Паколькі сярод беларусаў был1 i праваслаўныя, i католікі, дык i абарончымі храмамі былі i цэрквы, i касцёлы.

Безумоўна, пераацэньваць абарончыя якасці храмаў не варта, бо процістаяць вялікаму войску яны не маглі. Аднак гэтыя вясковыя крэпасці давалі адпор тым невялікім варожым атрадам, якія ў час ваенных падзей рабавалі i спусташалі край [7, С.62].

У канцы XV — пачатку XVI ст. на Беларуci узнік i потым зpa6іўcя характэрным для беларускай сярэдневяковай готыкі тып цытадэльнага царкоўнага будынка, умацаванага з дапамогай нарожных вежаў. Пачынальніцай новага тыпу храмаў стала славутая Полацкая Сафія, перабудаваная на рубяжы XV i XVI ст. у пяцівежавую царкву-замак. Пятая вежа ўзвышалася над самым цэнтрам храма.

Узнікненне такога тыпу збудаванняў менавіта ў стольным Полацку заканамернае, бо гэты багаты i людны гандлёва-рамесніцкі горад на ўсходнім рубяжы Вялікага княства Літоўскага лічыўся тады «ключом ад Лівоніі i самой Літвы». Валодаць такім «ключом» хацелi Лівонія, i Maскоўская дзяржава, не кажучы ўжо пра вялікакняскую ўладу. Рэальная пагроза знешняй небяспекі ставіла тут інкастэляцыю храмаў на парадак дня.

Інкастэляваныя пяці- i чатыpox вежа выя храмы — вынік развіцця своеасаблівага архітэктурнага стылю беларускай готыкі, яркі ўзор сінтэтычнасці i арганічнасці гэтага стылю, які ўдала спалучыў усе   папярэднія   дасягненні   мясцовай грамадзянскай i ваеннай архтэктуры. Беручы свае вытокі ў замкавым дойлідстве XIV ст., дзе тып пабудовы з 6аявымі нарожнымі вежамі ўпершыню пазначыўся, ён прайшоў прыкметны шлях развіцця ў прыватнаўласніцкім замкавым будауніцтве, дзе, нарэшце, усталяваўся тып кам-пактнага, невялікага і добра умацаванага будынка. Рацыяналізм быў адным э найгалоуных фактараў, які ва ўмовах няспынных войнау паскорыуў пераход выпрабаваных архітэктурных элементаў з ваеннай архітэктуры ў царкоўную.

Пяцівежавая Полацкая Сафія праіснавала на верхнім замку (з некаторымі пераробкамі) да 1710 г [7, С.62]. Як сведчаць гістарычныя крыніцы, храм з'явіўся апошнім пунктам абароны горада, у час небяспекі там жыў сам ваявода са сваёй сямьей і блізкімі. У ім захоўваліся святыні і скарб горада, земскія кнігі Полацкага ваяводства, адбываліся ўрачыстыя сходы гараджан.

Будынак сабора на працягу XVI— пачатку XVIII ст. неаднаразова гарэў і перабудоўваўся. Выгляд яго на той час вядомы па малюнку С. Паха-лавіцкага «Аблога Полацка войскамі Стэфана Баторыя 11—30 жніўня 1579 г.» (Дадатак 1) і плану Полацка 1707 г. з аб'ёмнымі выявамі асноўных манументальных збудаванняў горада. Асаблівую цікавасць уяўляе малюнак 1579 г., на якім сабор прадстаўлены значным па памерах велічным пяцівежавым збудаваннем з чатырма трохяруснымі вежамі на вуглах будынка і светлавым барабанам, завершаным высокім шатром у цэнтры. Асабісты сакратар караля Стэфана Баторыя Гейдэнштэйн так апісвае Сафію «Храм у замку агромністы, на прыгожай мясцовасці і выдатна пабудаваны з каменю».

Аб’ёмна-прасторавая кампазіцыя полацкай Сафіі гэтага часу адпавядала архітэктуры шырока вядомых абарончых цэркваў беларускай готыкі ў Сынковічах, Мураванцы, і асабліва пяцівежавай царквы ў Супраслі, закладзенай у 1503 г. На аснове падабенства гэтых помнікаў і з улікам іншых гістарычных звестак М. Ткачоў датуе перабудову старажытнага Сафійскага сабора ў абарончы 1494—1501 гг., што і робіць яго «першым цытадэльным храмам з чатырма нарожнымі вежамі» [6, С.57]. Аднак сваё адкрыццё М. Т.качоў ставіць пасля кананічнасці трыяды абарончых цэркваў.

Сафійскі сабор – унікальны помнік, які за шматвякаваю гісторыю свайго існавання тройчы адкрываў шляхі развіцця архітэктурна-мастацкай культуры Беларусі. Гэта першая на нашай зямлі  хрысціанская святыня. Неаднойчы спалёны, зруйнаваны храм, кожны раз адраджаўся, узнікаў з небыцця адноўлены, велічны і светлы.

 

 

 

 

 

 

 

Глава 2

Цэркві-крэпасці абарончага тыпу

2.1 Міхайлаўская  царква ў Сынковічах

На працягу шматвяковай гісторыі пашыралася тыпалагічная разнастайнасць архітэктурных помнікаў, мянялася ix роля ў жыцці грамадства. Розныя па тыпалогіі збудаванні: замкі, храмы. палацы, горадабудаунічыя ансамблі — маюць свае адметныя архітэктурна-мастацкія асаблівасці i сваю гісторыю [1, С.5].

Гістарычныя i археалагічныя крыніцы сведчаць, што большасць як праваслаўных, так i каталіцкіх культавых пабудоў XIV— пачатку XVI ст. ставілі з дрэва. Ад дойлідства гэтага часу ацалела даволі нязначная колькасць мураваных культавых помнікаў. Па стылістычных прыкметах яны вызначаюцца ў мастацтвазнаўстве як помнікі беларускай готыкі. Праваслаўныя храмы гэтага перыяду характарызуюцца самабытнай чатырохвежавай кампазіцыяй, наяунасцю абарончых прыстасаванняў, кантрасным бела-чырвоным дэкаратыўным вырашэннем. Сталі далёка вядомымі храмы-крэпасці ў вёсках Мураванка i Сынковічы, таксама ў вёсцы Супраслі..