Дебиторлық берешекті басқарудың инновациялық құралдары

Дебиторлық қарыз (берешек) есебінің екі тәсілі бар: тікелей есептен шығару есебі және резерв есебі.

Тікелей есептен шығару әдісі – бұл шығыстар нақты шоттарды танығаннан кейін барып қана тікелей төлеуге үмітсіз ретінде есепке алынатын әдіс. Аталған әдіс, бухгалтерлік есеп көзқарасы тұрғысынан аса жақсы әдіс болып саналмайды, өйткені үмітсіз қарыздар (берешек) бойынша шығыстар, тауарларлың немесе көрсетілетін қызметтердің тиісті партиясы (тобы) сатылған кезеңге емес, ол анықталған есепті кезең залалдарына жатқызылады.

Қаржылық есептілікті жасау кезінде қандай шоттар төленбейтінін алдын-ала топшылау мүмкін емес екендігімен байланысты, күтілетін залалдарды жабатын соманы бір жыл бұрын айқындау қажет болады. Әрине, олар маңызды түрде бір-бірінен өзгешеленуі мүмкін. Бухгалтердің ағымдағы экономикалық жағдайлардың өзгеруін ескере отырып, өткен жылдар тәжірибесін негізге ала отырып, есеп жасауы қажет болады.

Мысалы, дағдарыстар кезінде күмәнді талаптар бойынша залалдар экономикалық кезеңге қарағанда көп болады. Бірақ та күмәнді қарыздардың сомаларына қатысты түпкі шешімді басшылық қабылдайды. Мұндай шешім бухгалтер жүргізетін, аналитикалық жұмыстар нәтижесінде алынған обьективті ақпараттарға, сондай-ақ, соның көмегімен салымшылар, банкирлер, кредиторлар және т.б. ұйымның шаруашылық қызметін бағалайтын белгілі бір жанама факторлардың деректеріне негізделеді. Ескерілетін факторлардан тыс күмәнді қарыздар бойынша болжанатын залалдар нақты болуы тиіс.

Күмәнді талаптарды бағалаудың мынадай екі әдісі қолданылады:

1) орындалған жұмыстардан, көрсетілген  қызметтерден, өткізілген көлемнен  пайыз әдісі;

2) төлем мерзімдері бойынша шоттар  есебінің әдісі.

Орындалған жұмыстардан, көрсетілген қызметтерден, өткізу көлемінен пайыз әдісісәйкестік принципіне тірек жасайды. Күмәнді дебиторлық қарыздар (берешектер) нәтижесінде туындайтын шығыстарды дәл өлшеу аталған әдістің мақсаты болып саналады. Өткен жылдар тәжірибесіне (кем дегенде оның алдындағы үш жыл алынады) сүйене отырып, күмәнді қарыздардан шеккен нақты залалдар мен орындалған жұмыстарға (көрсетілген қызметтердің), өткізілген көлемнің арасындағы қатынастың орташа пайызы есептеліп шығарылады. Бұл пайыз күмәнді қарыздың мөлшерін анықтау үшін өткізу көлеміне, орындалған жұмыстарға (көрсетілетін қызметтерге) қолданылады.

2009 жылдың 30 желтоқсанындағы жағдай  бойынша «АБС» компаниясының  шоттарын қарастырып көреміз.

6010 «Өнімдерді (жұмыстарды, қызметтерді) өткізуден алған кіріс	645 000	6020 «Сатылған өнімдерді қайтару»	40 000
6030 «Сатудан жасалған жеңілдіктер»		1290 «Күмәнді талаптар бойынша резерв»

Мысалы, соңғы үш жылдағы күмәнді қарыздар бойынша ысыраптар мынадай теңгені құрады:

Жыл	Өткізілді	Күмәнді қарыздар бойынша ысырап	Пайыз
	520 000	10 200	1,05
	595 000	13 900	2,3
	585 000		1,6
Барлығы	1 700 000	34 000	2,0

 

«АБС» компаниясының басшылығы, өткізу кезіндегі күмәнді қарыздардың үлесі орташа 2% деңгейінде болады. Осылайша, 2009жылдағы күмәнді қарыз (берешек) сомасы есептеліп шығарылады:

0,02* (645 000 – 5000 – 40 000) = 0,02* 600 000 = 12 000

Есептеулер нәтижелері 2009 жылғы 30 желтоқсанда келесі бухгалтерлік жазбамен көрсетіледі:

Д-т 7440- 12 000 теңге

К-т 1290- 12 000 теңге

Осылайша, 1290 «Күмәнді қарыздар бойынша резервтер» шотының сальдосы 15 600 теңгеге тең болады. Бұл сома – 2007 жылы тауарлар өткізуден төленбеген шоттар бойынша болжанатын қарыздар – 12 000 сомадан және өткен жылдардың төленбеген шоттар сомасы – 3600 теңгеден қалыптасады.

Өткізілген көлемнен, орындалған жұмыстардан (көрсетілген қызметтерден) пайыз әдісі кірістер мен шығыстар туралы Есепке тірек жасайды. Осы әдіс бойынша дебиторлық қарыздың (берешектің) таза өзіндік құнын әрқашанда өлшеуге болмайды, бірақ та әдіс қарапайым және жүзеге асырылуы үнемді болып саналады.

Төлем мерзімдері бойынша шоттар есебінің әдісі.Бұл әдіс таза дебиторлық қарыздың (берешектің) бухгалтерлік қалдығына негізделген және болжанып отырған күмәнді дебиторлық қарыздың (берешектің) пайызын анықтау үшін өткен жылдардың мәліметтері пайдаланылады. Таза дебиторлық қарызды (берешекті) алу үшін күтіп отырған ақша сомасын бағалау әдістің негізі болып табылады.

Бірінші әдіске қарамақайшылық, төлем мерзімдері бойынша шоттар есебінің әдісі, есепті күнге дебиторлық қарыздың (берешектің) таза өзіндік құнын есептеу үшін қажет күмәнді қарыздар бойынша резервтің түпкі сальдосын есептеп шығаруға мүмкіндік береді. Күмәнді қарыздар бойынша резервтің ағымдағы қалдығы тиісті талап етілетін қалдыққа дейін түзету енгізуші бухгалтерлік хаттамамен (проводкамен) жаңаланып отырады. Күмәнді қарыз осы түзету енгізілген сомаға дебеттеледі. Күмәнді қарыздар бойынша талап етілетін резерв қалдығын есептеу үшін:

-Жалпы дебиторлық қарызға (берешекке) негізделген, бірыңғай аралас ставка;

-Алуға арналған шоттарға бөлек  әрбірінің мерзіміне негізделген  бірнеше ставкалар қолданылады.

«АБС» компаниясының деректерін қарастырып көреміз (теңгемен)

Сатып алушылар	Төлеуге арналған сома	Төлеу мерзімі келмеген	Кешіктірілген
1 күннен 30 күнге дейін	31 күннен 60 күнге дейін	61 күннен 90 күнге дейін	90 күннен асатын
АҚ «Рахат»
ЖШС «Барс»
ЖАҚ «Ертіс»
РГП «Аққу»
Өзге
Жиыны
%, күмәнді қарыздар		1,0	2,0	10,0	30,0	50,0

 

Аталған мысалда, төлем мерзіміне сәйкес төлеуге жататын, компанияның шоттары берілген. Әрбір шот мынадай топтар бойынша жіктеледі: төлем мерзімі келмеген, 1 күннен 30 күнге, 30 күннен 60 күнге дейін, 61 күннен 90 күнге дейін және 90 күннен жоғары. Әрбір топ күмәнді қарыздардың «тәжірибе негізінде анықталған) болжанатын пайызы көрсетіледі. Осылайша, мерзімі келмеген, алуға арналған шоттардың 1%-ы және 1 күннен 30 күнге дейін кешіктірілген шоттардың 2%-ы төленбейтін болады, ал 31 күннен 60 күнге дейін, 61 күннен 90 күнге дейін және 90 күннен жоғары кешіктірілген, алуға арналған шоттардан тиісінше 10%, 30%, 50% төленбейтін болады. Жиынында 52 600 теңге жалпы сомадан 4764 теңге сомадағы шоттар төленбеуі мүмкін.

 

Көрсеткіштер	Сомасы	Күмәнді болып есептелетін қарыздар пайызы	Күмәнді қарыздар бойынша резерв, теңге
Мерзімі келмеген	24 000	1,0
01-ден 30 күнге дейін	14 650	2,0
31-60 күнге дейін		10,0
61-ден 90 күнге дейін		30,0
90 күннен жоғары		50,0
	52 600

 

Мысалы, 1290 «Күмәнді талаптар бойынша резерв» шотындағы «АБС» компаниясының ағымдағы кредиттік сальдосы 800 теңгені құрайды. Осылайша, бір жылдағы күмәнді қарыздар бойынша болжанып отырған шығыстар сомасы 3964 (4764-800) теңгені құрайды. Осы сомаға 1290 «Күмәнді талаптар бойынша резерв» шотының кредитінен 7440 «Үмітсіз талаптарды есептен шығару және резерв жасау бойынша шығыстар» шотының дебеті бойынша бухгалтерлік хаттама (проводка) беріледі. Егер 1290 шоты дебет сальдоға ие болса, онда оның сомасы болжанып отырған күмәнді қарыздарға (берешектерге) қосылуы тиіс.

Қазіргі уақытта ұйымдардың көпшілігі резерв әдісін пайдаланады, бұл әдіс бойынша шығыстардың қандай да бір бөлігі күні бұрын үмітсіз қарыздарға бөлінеді. Күмәнді қарыздардың жалпы сомасы бағаланады және бұл сома бухгалтерлік баланста дебиторлық қарыздан (берешектен) шегерімдер ретінде және кірістер мен шығыстар туралы Есепте шығыстар ретінде көрсетіледі. Мысалы, егер ұйым 19 000 теңге сомасында күмәнді дебиторлық қарыз (берешек) күтіп отырған болса, резерв жасай отырып, күмәнді қарыз бойынша шығысты көрсететін, келесі бухгалтерлік хаттама жазылады.

7440 «Резерв жасау және үмітсіз  талаптарды есептен шығару» шотының Дебеті – 19 000 теңге 1290 «Күмәнді талаптар бойынша резерв» шотының Кредиті – 19 000 теңге.

Күмәнді қарыздар бойынша резервтер алуға арналған шоттарға қарсы қарсышот болып саналады және оның алдындағы бухгалтерлік хаттамалар беру уақытында күмәнді дебиторлық қарыздардың (берешектің) көздерін анықтау қиын болғандықтан да пайдаланылады. Таза дебиторлық қарыз (берешек) (күмәнді қарыздар бойынша резервті шегергендегі) алуға арналған шоттардың болжанып отырған таза өзіндік құны болып саналады.

Бұл ретте мынадай екі фактіні назарға алу қажет:

1) нақты дебиторлық қарызды (берешекті) есептен шығару;

2) бұрын есептен шығарылған дебиторлық  қарыздың (берешектің) түсуі.

Бухгалтерлік хаттама (проводка) күмәнді қарыздарға түзетулер енгізу бойынша алдағы күмәнді дебиторлық қарыздар (берешектер) үшін күмәнді қарыздар бойынша резерв жасайды. Бұл кезде алуға арналған кейбір шоттар үмітсіз қарыздар ретінде анықталады, резервтің бұл бөлігінің ендігі уақытта керегі жоқ.

Белгілі бір үмітсіз дебиторлық қарызды (берешекті) есептен шығару бойынша бухгалтерлік хаттама мынадай;

1290 «Күмәнді талаптар бойынша  резервтер» шотының дебеті 11 000 теңге 1210,2110 «Сатып алушылар мен тапсырыс  берушілердің дебиторлық берешегі»шоттарының  кредиті .Аталған бухгалтерлік хаттама  кіріске де, өтелмеген дебиторлық қарыздың (берешектің) таза сомасына да әсерін тигізбейді. Есептен шығару бойынша бухгалтерлік хаттама, ұйым дебиторлық қарызды (берешекті) үмітсіз деп танығаннан кейін ғана барып жүргізіледі (мысалы, заңға сәйкес талап қою мерзімі өткеннен кейін).

Бұл сомалар (немесе оның бір бөлігі) үмітсіз дебиторлық қарыз (берешек) ретінде есептен шығарылғаннан кейін, уақыт өте келе осы сома шотқа келіп түсуі мүмкін. Дебитордың қаржылық жағдайының жақсаруы нәтижесінде осындай жағдай болуы мүмкін. Бухгалтерлік жазбалар бұл ретте «сторномен» өшіріледі немесе қарызды (берешекті) қалпына келтіру бойынша кері бухгалтерлік хаттама (проводка) беріліп, содан кейін алынған ақшамен жабылады. Мысалы, «АА» компаниясы бұрын есептен шығарылған дебиторлық қарыз (берешек) бойынша 1600 теңгені жабуға жағдайы бар. Есептен шығарылған дебиторлық қарызды (берешекті) қалпына келтіру және өтеу бойынша бухгалтерлік проводкалар:

1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс  берушілердің қысқа мерзімді  дебиторлық берешегі» кредиті 1600 теңге («АА» компаниясының субшоты),

1290 «Күмәнді талаптар бойынша  резервтер» шотының кредиті 1600 теңге,

содан кейін:

1030 шотының дебеті 1600 теңге

1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс  берушілердің қысқа мерзімді  дебиторлық берешегі» дебеті 1600 теңге.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Дебиторлық берешекті басқарудың инновациялық құралдары

 

3.1 Форфейтинг және факторинг 

 

Дебиторлық берешек -  екі шаруашылық субъектілердің  арасындағы  есеп-айырысулар нәтижесі, яғни бір тарап  екіншісіне  белгілі  бір ақша  сомасын  беруге  міндеттенеді, ал екіншісі  ақша сомасын уақытылы  қайтаруды  талап етеді.

Дебиторлық берешек деп  кәсіпорынға  тиесілі, бірақ  әлі  алынбаған ақша  қаражаттары немесе  ұсынылған тауарлар немесе қызметтер үшін  ақша  төлеу  бойынша кәсіпорын  алдындағы клиенттердің (дебиторлардың) міндеттемелері. Дебиторлық берешек кәсіпорын- кредитордың бухгалтерлік  балансында көрініс табатын «қатырылған» ресурстар болып табылады.

Оның  көлемі  кәсіпорынның қаржылық жағдайына  теріс әсер етеді. Біріншіден, болашақта алынатын сома  бүгінгі  күнге  алынатын соманың   баламасы емес  екендігін  естен шығармау  керек, яғни  уақыт бойынша  ақшаның «қартаю» үдерісі  жүреді. Бұл өз сатып алушыларына төлемді  кейінге шегеруге  мүмкіндік беретін  кредитор жоғалған пайда  тәуекеліне ұшырайтындығын білдіреді.

Екіншіден, жоғалған пайда  тәуекелінен басқа кәсіпорын қарызгер тарапынан төлемді  төлемеу  тәуекеліне ұшырауы, яғни күмәнді  дебиторлық берешек  туындау  мүмкін. Үшіншіден, тәжірибеде шаруашылық субъект  қаржылық ресурстарға қажеттілік секілді басқа да  қиыншылықтармен жиі  кездеседі. Осындай  кезде  оған қарыздық ақша  қаражаттарына  жүгінуіне  тура  келеді. Осылайша, ақшалар баланста  есептеледі, бірақ шын мәнісінде  жоқ болатын парадаксалды  жағдай орын алады.