Ұзақ мерзімді активтердегі аудит әдістемесі

Пайдалануда болатын және бірлескен кәсіпорынға оның қатысушылары жарғылық капиталға жарна ретінде  берілетін негізгі құралдар бірлескен кәсіпорын қатысушыларының келіскен ағымдағы бағамен есепке алынып, олардың жарналарының сомасы бөліне отырып қабылданады.

Заңды және жеке тұлғалардың  сыйлығы немесе үкімет субсидиясы түрінде  қайтарымсыз берілген негізгі құралдар кәсіби бағалаушылардың қатысуымен тәуелсіз комиссия арқылы бағаланады. Комиссия нысанының ағымдағы құны мен  оның беру сәтіндегі тозуын белгілейді.

Негізгі құралдар сондай-ақ келесі құндар бойынша бағаланады.

Өзіндік құн-бұл активті сатып алу үшін немесе тұрғызу кезінде берілген төленген ақша қаражаттарының немесе ақша қаражаты баламаларының сомасы немесе өзге қарсылама берудің әділ құны, не бұл қолданылатын жерде мұндай активті басқа Халықаралаық қаржы есептілігінің стандарттардың, мыслы, 2-«Үлестік құралдар негізіндегі төлемдер» IFRS Халықаралаық қаржы есептілігінің стандарттарының нақты талаптарына сәйкес оны бастапқы тану кезіндегі бағалау сомасы.

Негізгі құралдар нысанының  құны мынадай жағдайда ғана актив  ретінде танылуға тиіс, егер:

• осы активке байланысты болашақ экономикалық пайдалардың мекемеге келіп түсуі ықтимал болса;
• осы нысанның өзіндік құнын сенімді түрде мүмкін болса.

Амортизациялық  құн – жойылу құны шегерілген, активтің бастапқы құны немесе бастапқы құнының орнына көрсетілген басқа сома.

Нақты ұйымға арналған айрықша құн-ұйымның болжамына сәйкес қандай да бір активті пайдалануға және оның пайдалы қызметі мерзімнің сонында шығып қалуына байланысты, не қандай да бір міндеттемені өтеуге байланысты пайда болатын ақшалай қаражаттар тасқынының дисконтталған құны.

Әділ құн – жақсы хабардар, осындай мәміле жасағысы келетін және бір-біріне тәуелсіз тараптардың арасында мәміле жасаған кезде активті айырбастауға болатын сома.

Өтелетін сома – екі мәннің ішіндегі үлкені: активті таза сату бағасы және оны пайдалану құндылығы.

Ативтің жойылу құны – егер осы актив, болжауға болатындай, пайдалы қызмет соңында болатын мерзімге және жағдайға жететін болса, шығып қалуға болжанып отырған шығындарды шегеріп, активті өткізуден ағымдағы кезеңде ұйым алатындай есептік сома.

Мекеме өзінің есеп саясаты  ретінде негізгі құралдарды не бастапқы құн бойынша есепке алу үлгісін, не қайта бағалай үлгісін тандауға тиіс және тандап алған есеп саясатын негізгі құралдардың барлық тобына қолдануға міндетті.

Бастапқы құн  бойынша есепке алу үлгісінің  мәні – актив ретінде бастапқы тануда нкейін негізгі құралдар нысаны, жинақталған амортизация және құнсызданудан жинақталға нзалалдар шегеріліп, оның бастапқы құны бойынша ескерілуге тиіс.

Қайта бағалау  үлгісінің мәні – актив ретінде таныла отырып, әділ құны нақты бағалауға келетін негізгі құралдар нысаны, кейіннен жинақталға нкез келген амортизация және кейіннен құнсызданудан жинақталған кез келген шығынадар шегеріліп, қайта бағалау күнгі оның әділ құнына қайта бағалау шамасы бойынша есепке алынуға тиіс. Қайта бағалаула ресепті күні әділ құнды пайдалану кезінде анықталатын теңгерімдік (баланстық) құннан елеулі түрде өзгеше болуына жол бермеу үшін жеткілікті түрде жүйелілікпен жүргізілуге тиіс.

Же ручаскелері мен  ғимараттардың әділ құны, әдетте, білікті  бағалаушылар жүргізетін бағалау арқылы нарықтық индикатордың негізінде анықталады. Машиналар мен жабдықтардың әділ құны, әдетте, бағалау жолымен анықталатын  олардың нарықтық құны болып табылады.

Негізгі құралдар нысанының  ерекше сипатына байланысты және ондай  активтер жұмыс істеп тұрған барлық кәсіпорыннан бөлек сирек сатылатын  болғандықтан, әділ құнның нарықтық индикаторлары  жоқ болғанда, сатып алушы –  мекемелерден, бәлкім, әділ құнды кіріске  немесе амортизациялық қалпына келтіру  құнына сүйеніп бағалау талап  етілуі мүмкін.

Негізгі құралдарды қайта  бағалау жүргізудің жиілігі олардың  әділ құнындағы өзгерістерге байланысты. Егер қайта бағаланға нактивтің  әділ құны оның теңгерімдік (баланстық) құнынан елеулі түрде өзгеше болса, қосымша қайта бағалау қажет  болады. Кейбір негізгі құралдар нысандарының әділ құны елеулі және туынды ауытқуларының  мәні болуы мүмкін, сондықтан олар жыл сайын бағалап отыруды  талап етеді. Мұндай жиі қайта  бағалаулар әділ құны шамалы өзгерістерге ұшыраған негізгі құралда рнысандары үшін талап етілмейді. Осындай нысандардыа  қайта бағалау қажеттілігі үш немесе бес жылда бір рет пайда  болуы мүмкін.

Негізгі құралдардың нысандарының бір тобының ішінде қайта бағалау  активтерді тандап қайта бағалауды, сондай-ақ қаржылық есептілігіне шығындар мен әр күнгі құндардың қосындысы  болып табылатын сомалардың қаржылық есептілігіне енуін болғызбау мақсатында бір мезгілде жүргізіледі. Алайда, егер қайта бағалау қысқа уақыт  ішінде жүргізілетін болса, және нәтижелер  ұдайы жаңартылып отыратын болса, негізгі  құралда ртобы сырғымалы система  бойынша қайта бағалануы мүмкін.

Егер негізгі құралдар теңгерімдік (баланстық) құны қайта  бағалау нәтижесінде кемитін  болса, бұл кемеу пайдада немесе залалда танылуға тиіс. Алайда, қайта  бағалаудан болған кему тап сол активке  қатысты қайта бағалаудан болған өсімде кез келген кредиттік сальда болған жағдайда «қайта бағалаудан болған өсім» деген ұғыммен тікелей капиталға дебеттелуге тиіс.

Негізгі құралды тану тоқтатылға нжағдайда негізгі құралдар нысанына қатысты капиталға енгізілген, оны  қайта бағалауда нболған өсім тікелей бөлінбеген пайда аударылуы  мүмкін. Негізгі құрал пайдаланудан шығарылған немесе істен шығып қалған кезде барлық өсім толық көлемінде  аудару мәні болуы мүмкін.  Алайда, егер негізгі құралды мекеме пайдаланатын болса қайта бағалаудан болған өсімнің бір бөлігі ғана аударылуы мүмкін. Ондай жағдайда аударылған өсім сомасы негізгі құралдың қайта бағаланған теңгерімдік (баланстық) құны негізінде есептелген амортизация сомасы мен оның бастапқы құны негізінде есептелген амортизация сомасының арасындағы айырманы құрайды. Қайта бағалаудан бөлінбеген пайдаға өсімді аудару пайда немесе залал арқылы жүргізілмейді.

Нарықтық экономика жағдайында бухгалтерлік есеп ерекше маңыз алады, оның көмегімен негізгі құралдарды сақтау, пайдалану және қалпына келтіруге  жауапкершіліктің ара-жігі ашылады, тиісті құжаттармен негізгі құралдардың  құрамындағы барлық өзгерістерді рәсімдеу тәртібі белгіленіп, есепке алудың басқа да мәселелері шешіледі.

1.2 Материалдық  емес активтердің түсінігі, түрлері (6,1  6,2)

Нарықтық экономика жағдайында Халықаралаық қаржы есептілігің  стандарттарын және оларға сәйкес бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарын енгізу арқылы бухгалтерлік есепті реформалау нәтижесінде отандық бухгалтерия  тарихында бірінші рет материалдық-заттық (физикалық) мәні жоқ «материалдық емес активтер» деген ұғым пайда болды.

38 –«Материалдық  емес активтер» атты JAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес материалдық емес актив – бұл физикалық  нысаны жоқ бірегейлендірілетін ақшалай емес актив.

Бұл активтерді анықтауға  болады, егер оларды өткен уақиғалар  нәтижесінде мекеме бақылайтын және мекеменің болашақта экономикалық табыстарға жетуі күтілетін ресурс болса.

Материалдық емес актив, егер осы активке қатысты болашақ  экономикалық табыстар мекемеге келетіні ықтимал болса ғана және активтің өзіндік құны сенімді бағаланатын  болса ғана танылуы тиіс.

Материалдық емес активтің пайдалы қызметінің мерзімінде қолданылатын экономикалық талаптардың жиынтығын  әкімшіліктің ең дұрыс бағалауын  көрсететін негізделген және нығайтылатын рұқсаттарды пайдалана отырып, болашақтағы  экономикалық табыстардың ықтималдығын бағалауға міндетті.

Мекеме бастапқы тану күні қолда бар деректерге сүйене отырып және сыртқы дерек көздерінен алынатын деректерге басымдық бере отырып, материалдық  емес активтерді пайдаланудан түсетін  болашақ экономикалық кірістердің  түсуімен байланыстыратын айқындылық дәрежесін бағалау үшін кәсіби пікірлерді пайдалануға тиіс.

Мекемелер ғылыми немесе техникалық білімдер, жаңа процестер мен жүйелерді  әзірлеу немесе енгізу, лицензиялар,  интеллектуалдық меншік, нарық білімі және тауар белгілері (тауар маркалары және баспа құқықтарын қосқанда) сияқты материалдық емес активтерді сатып алу, әзірлеу, қызмет көрсету немесе нығайту кезінде ресурстарды жиі жұмсайды. Осындай ауқымды санаттар қамтитын материалдық емес активтердің кеңінен тараған үлгілері болып компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз ету, патенттер, авторлық құқықтар, кинофильмдер, клиенттердің тізімі, ипотекаға қызмет көрсету құқығы, балық аулау лицензиялары, импорттық квоталар, франшизалар, клиенттермен немесе жеткізіп берушілермен қарым-қатынастар, клиенттердің икемділігі, нарықтың үлесі және өткізу құқықтары болып табылады.

Кейбір материалдық емес активтер физикалық субстанцияда, мысалы, компакт-дискіде (бағдарламалық қамтамасыз ету ретінде), құқықтық құжаттамада (лицензия немесе патент ретінде) немесе таспада болу мүмкін. Материалдық және материалдық емес элементтері бар актив 16 «Негізгі құралдар» JAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес материалдық емес актив сияқты есептелу қажеттігін анықтау кезінде мекеме мұндай элементтердің қайсысының маңызды екені туралы кәсіби ойлауды қолданады. Мысалы, бағдарламалық басқару арқылы жұмыс істейтін станок үшін нақты жасалған бағдарламалық қамтамасыз етусіз жұмыс істей алмайтындықтан, мұндай бағдарламалық қамтамасыз ету станоктың құрамдас бөлігі болып табылады және негізгі құрал ретінде есептелуі тиіс. Бағдарламалық қамтамасыз етулер тиісті ақпараттық құралдардың бөлігі болып табылмайтын материалдық емес актив ретінде есепке алынады 38- «Материалдық емес активтер» JAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандарты басқалармен қатар жарнама, дайындық, жіберу жұмыстарының, зерттеулер мен әзірлемелер шығындарына қолданылады. Зерттеу және әзірлемелер шығындарына қолданылады. Зерттеу және әзірлемелер саласындағы қызмет білімнің дамуына бағытталған. Сол себепті мұндай қызмет түрі активтің физикалық субстанциясының пайда болуына әкелсе де (мысалы, тәжірбиелік үлгі), активтік физикалық элементі материалдық емес активтке, яғни бұл активтегі білімге қатысты екінші орында болып танылады.

Қаржылық жалдау кезіндегі  актив материалдық, сондай-ақ материалдық  емес болуы мүмкін. Бастапқы таңдаудан кейін жалға алушы осы стандарт бойынша қаржылық жалға алу (беру) шарты бойынша ұсталынатын материалдық емес активті есепке алады. Кинофильмдер, бейне жазбалар, пьесалар, қол жазбалар, патенттер және авторлық құқықтар сияқты баптарға қатысты лицензиялық келісім бойынша құқықтар 17 – «Жалдау» JAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандарт қолдану аясынан шығарылады және осы стандарттың қолдану аясында болады.

Атап айту керек, егер мекеме ресурстың негізінде түсетін  болашақ экономикалық табыстарды алуға  құқылы болса және бұл табыстарға өзге мекемелер мен тұлғалардың  қол жетуін шектей алатын болса, актив  мекеменің бақылауында деп есептеледі. Мекемененің материалдық емес активтен алатын болашақ экономикалық табыстарды бақылау қабілеттілігі, әдетте, сот  тәртібінде ықтиярсыз дүзеге асырыла  алатын заңды құқықтардан туындауы мүмкін. Заңды құқықтар болмаған жағдайда, бақылауды жүзеге асыру неғұрлым қиын мақсат болып табылады. Бірақ  мекеме болашақ экономикалық табыстарды басқа да тәсілдер арқылы бақылай  алатындықтан, бақылау үшін сот тәртібінде ықтиярсыз жүзеге асыру қажетті шарт болып табылмайды.

Материалдық емес активтерден туындайтын болашақ экономикалық тиімділіктер тауарларды сату немесе қызмет көрсетуден алынған табыстарды, шығындардың үнемделуін немесе мекеменің активті қолдануының нәтижесі болып табылатын басқа табыстардан құралуы мүмкін. Мысалы, интеллектуалдық меншікті өндіріс барысында пайдалану болашақ табыстарды ұлғайтпай болашақ өндірістік шығындарды қысқартуы мүмкін. 

Мекемелердің қаржылық –  шаруашылық қызметінде орындайтын міндеттері мен функцияларына байланысты материалдық  емес активтерді халықаралық тәжірбиеде негізгі келесі топтарға бөлуге болады:

1. Өнертапқыштыққа берілген патенттерден пайда болатын

өнеркәсіптік (өндірістік) меншігінің нысандарына берілген құқықтар, өнеркәсіптік үлгілер, селекциялық жетістіктер, пайдалы модельдер, тауарлық таңбалар және қызмет көрсету таңбалары немесе лицензиялық келісімдер, оларды пайдалануға келісімдер;

2. Авторлық және өзге келсімдерден туындайтын интеллектуалдық меншікке берілетін құқықтар.

Қазақстан Республикасының  Азаматтық Кодексінің 961 бабына сәйкес интеллектуалдық меншік құқығының нысандарына жатқызылады:

• интеллектуалдық шығармашылық қызметтің нәтижелері: ғылы, әдебиет және туындылары; орныдау, фонограмма және хабар таратуды ұйымдастыру;
• өнертабыс, пайдалы үлгілер, өндіріс үлгілері; селекциялық жетістері; интегралдық микросызба топологиялары; ашылмаған ақпарат оның ішінде өндіріс құпиялары; Азаматтық Кодекстің немесе өзгеде заң актілерінде көзделген реттердеинтеллектуалдық шығармашылық қызметтің басқа да нәтижелері;
• азаматтық айналысға қатысушыларды, тауарларды, жұмыстарды немесе қызмет көрсетулерді дараландыру құралдары: фирмалық атаулар; тауарлық белгілер (қызмет көрсету белгілері); тауарлар шығарылатын жерлердің атаулары (шығатын жерін көрсету); Азаматтық Кодексте және заң актілерінде көзделген реттерде азаматтық айналымға қатысушылардың, тауарлар мен қызмет көрсетулердің басқа да дараландыру құралдары.