Халықтың демографиялық жағдайына әсер ету факторы ретінде Қазақстанның экономикалық дамуының талдауы

I ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ

1. Халықтың демографиялық жағдайына әсер ету факторы ретінде Қазақстанның экономикалық дамуының талдауы

Экономикалық өсімнің  негізгі факторларының арасында кез – келген елде маңызды құраушы  адам факторы болып табылады. 192 елді зерттеген Бүкіләлемдік банк мәліметтері бойынша, ауыспалы экономикалы мемлекеттерде экономикалық өсімнің 16% өндірістік потенциялымен шартталған (құрал – жабдық, ғимараттар, өндірістік инфроқұрылым) 20 – ресурстармен, ал қалған 64% адам және әлеуметтік капиталмен байланысты. Бұл арақатынасқа әртүрлі қарауға болады, бірақ адам ылғи да қоғамдық өмір өзгерістерінің, экономикалық жүйе және мемлекеттік құрылым орталығында болды және қалады. Тарих дәлелдеген: өркениетті елдерде адам және оның дамуы қоғамның маңызды приоритеттері болып табылады, өйткені адам материалдық және рухани байлықтардың тұтынушысы ғана емес, сонымен қатар халықтың, әлеуметтік және материалдық байлықтардың қайта өндірілуінің субъектісі, жаңа идеялар және технологиялардың генераторы (1)

XX ғ. 90-шы жылдарында Қазақстан халқының айтарлықтай бөлігінің экономикалық мүмкіндіктері азайды, өйткені көптеген қазақстандықтар бұрынғы әрекет еткен экономикалық жүйенің бұзылуы және қоғамды реформалауда қателердің нәтижесінде қиын материалдық жағдайда қалды. Бұл қоғамның демографиялық және еңбек потенциалының қалыптасуында да бір көрінісін берді. Қазіргі еңбек потенциалын қайта өндіру айтарлықтай шамада әлеуметтік – экономикалық жүйенің күйі және дамуымен, мемлекеттің адамның дамуына әсер ету, нарықтық экономика жағдайларында жұмысқа дайын адамдарды қалыптастыру мүмкіндіктерімен шартталған. Еңбек потенциалының физикалық шекаралары еңбекке қабілетті халықтың сәйкес жастық жыныстық құрылымын қалыптастыратын демографиялық процестерді анықтайды. Кез – келген мемлекеттің демографиялық жағдайы есептелетін және болжанатын халықтың табиғи және механикалық қозғалысының, туудың, өнімнің және миграцияның негізгі құраушыларының ғасырлық тенденцияларының даму нәтижесі. Қазіргі уақытта елде демографиялық жағдайды бағалау сұрақтарына көп назар аударылуда. Мұнымен демограф – мамандар, әсіресе сайлау компаниялары кезінде саясаткерлер айналысады (2).

Қазақстанда, 1992 ж. бастап, депопуляция байқалуда. Депопуляция  құбылысы туудың қарқынды азаюымен, халықтың өлімінің өсуімен байланысты. Бұл процестердің барысына демографиялық тарих және қазіргі әлеуметтік – экономикалық жағдайлар әсер етеді. Сондықтан жақын және ұзақ мерзімдік перспективаға экономикалық даму контекстінде нақты аймақтар мен Қазақстанда қазіргі дағдарыстық демографиялық жағдайды ойлап түсіну талап етіледі (3).

Қазіргі уақытта Қазақстан  Республикасында әлеуметтік, экономикалық, медициналық, экологиялық, психологиялық, генетикалық факторлардың күрделі  өзара әрекеттесуі нәтижесінде  бастапқы этапы репродуктивті жастағы  халық денсаулығының сапасының нашарлауы болып табылған. Кешенді әлеуметтік – демографиялық көрсеткіштерінің нашарлауының негативті тенденциялары байқалған. Соңғы бес жылда берілген континент арасында денсаулық индексі 15 – 30% аспайды, Алматы қаласында берілген көрсеткіш одан төмен – 15,5%. Физиологиялық өтетін және сау, тірі баланың тууымен аяқталатын жүктіліктер жиілігі 2 – ден 8% дейін (4).

Халықтың соматикалық  және репродуктивті денсаулығының  сапасының төмен бастапқы деңгейі  әлеуметтік – экономикалық процестердің тұрақсыздығының фонында Қазақстан Республикасы адамдары популяцияларының кейінгі үрім – бұтақтарының денсаулығы үшін тәуекелді шарттайды (5).

Халық денсаулығына және олардың ұрпақтарының денсаулығына залалдық тәуекелін критикалық бағалау  қабілеттілігі берілген тәуелді басқару, адам ағзасына экзогенді, эндогенді агенттердің әсер етуін алдын алу мүмкіндіктерін береді, репродуктивті денсаулық көрсеткіштерін жақсартуға мүмкіндік береді (6).

Экологиялық генеративті  диссонанс кезеңінде мекендеудің  табиғи және өндірістік ортасын тиімсіз пайдалану нәтижесінде адам берілген орта жағына көпфакторлы агрессияның әсерінде болады. Бүкіләлемдік денсаулық сақтау Ұйымының ғалымдар тобы жүргізген зерттеулер халық денсаулығының сапасының қалыптасуында қоршаған орта үлесі 20% құрайтынын айтты.

Қоршаған ортаның ластануы адам денсаулығы үшін қауіптілікті туғызады. Бұлай ойлаудың негізі, біріншіден, ластанудың қоршаған орта жағдайларында  тұратын халықтың көптеген арыздары, екіншіден, ауру өсіміне тенденция  жайлы куәлік ететін медициналық статистиканың мәліметтері, үшіншіден, қоршаған ортаның ластануы және оның ағзаға әсерінің арасындағы байланысты сандық анықтауға бағытталған арнайы ғылыми зерттеулердің мәліметтері. Осыған байланысты қоршаған ортаның ластануымен шартталған адам денсаулығына тәуекелді бағалау қазіргі уақытта маңызды медициналық экологиялық мәселелердің бірі болып табылады.

Әлемнің әртүрлі елдерінің  медициналық мектептерінің ғылыми зерттеулерінің нәтижелері қоршаған ортаның  ластануы мен халықтың репродуктивті  қызметінің бұзылуларының тікелей себеп салдарлық байланысы жайлы куәлік етеді. Жүктілік және босанулар, жаңа туылған баланың тағдыры ағзаның қоршаған ортаның агрессиясының дәрежесіне бейімделу фазасына тәуелді (7).

Қоғамның әлеуметтік сезінуі қазір оптимистік сипаты жоқ халықтың демографиялық тәртібіне тура жобаланады. Балалар санына қарағанда балалар өмірінің сапасын алға қоятын және туғанын өздігінен тұрып кетуіне өсіп келе жатқан бағдарымен, “нарық психологиясында”, жаңа бағалықтарда салынатын адамдардың тұтынушылықтары және демографиялық қызығушылықтардың барлық жүйесі өзгереді.Ертенгі күнде, келекшекте жақсы тірішілік етуінде сенімсіздік денсаулық күйі және адамдар өмірінің ұзақтылығы шартсыз әсер ететің халық арасында демографиялық пессимизмді тудырады. Медициналық қызметтердің жеке секторының дамуы және ақысыз қызметтер көлемдерінің қысқаруы халықтың көптеген топтары үшін медициналық көмек көлемдерінің төмендеуіне әкелді. Сондықтан халықтың, әсіресе, әйелдердің репродуктивті денсаулығының мәселесі өткір тұр.

Ана және бала өлімінің өсуі халықтың қайта жандануының медициналық  аспкетілерінің приоритеттілігі, ана  және балалықты қорғау мәселесін  көтереді. Белгілі бір дәрежеде денсаулықты  жоғалту адамдардың өмір сүру салты  және тәртібімен, ал үлкен дәрежеде қоршаған ортаны ластануымен байланысты. Экологиялық мәселе Қазақстанның көптеген өнеркәсіптік қалалары және бүкіл аймақтары үшін көкей кесті. Экологиялық апат зоналарында туу және, денсаулық және тамақтану күйі, халықтың өмір сүру ұзақтылығы мәселесі жеке тұр. Ғылыми демографиялық әдебиетте Қазақстанның климаттық және экологиялық қолайсыз зоналарынан халықтың миграциясы сұрақтары аз зерттелген (8).

Халықтың репродукциясында Қазақтан халқының полиэтникалық құрамында  анық көруге болатын белгілі бір  діни ұстанымдар, дәстүрлер, ұлттық салттармен шартталған. Әртүрлі этностардың этно-демографиялық тәртібінің ерекшеліктері маңызды болып қалады (9).

Қазақстанның табиғи өсімінің деңгейі қазіргі қоғамның шындығымен шартталған.

“Орта – денсаулық” жүйесінде себеп салдарлық байланыстарды орнату тіпті бірліктік фактордың әсерін зерттеу жағдайында ұзақ кезең ағымында көлемді зерттеулерді жүргізуді талап ететіні жалпыға белгілі (10).

Барлық айтылғандар  тікелей жақында кеңес жылдарында ядролы полигон әрекет еткен Семей  қаласы үшін ерекше мәнге ие. Қала және облыстың демографиялық мәселелері айтарлықтай шамада Семей Ертіс маңының жерінде ядролы сынақтар салдарлары әкелген экологиялық апатпен шартталған.

1949 жылдан 1963 жылға дейін  полигонда жерүсті ядролы жарылыстар  жүргізілді. Сол уақытта Семей халқы сәулеленуге әсіресе қарқынды ұшыраған, сондықтан полигонда сынақтар нәтижесінде зардап шеккеннің статусын тағайындағанда заң жобасымен әртүрлі зерттеулерге құралдарды, уақытты және күшті кетірмеу, ал радиацияның әсер етуі радиусында әрбір нақты адамның фактілік тұру мерзімінен шығу ұсынылады. Егер адам сол уақытта Семей облысында тұрып, қазіргі уақытта ауырса, себептік байланысты іздеп қажеті жоқ, ол радиацияның алынған мөлшерінде Семей аймағында өлім республиканың басқа облыстарына қарағанда екі үш есе жоғары екені кездейсоқ емес (11).

Қазіргі кезде бұқаралық  ақпарат құралдарында Қазақстанның көрші мемлекеттер алдында асуы ерекше аталады. Ер адамдар біздің елде орташа алпыс жасқа дейін ғана, әйелдер алпыс төрт жасқа дейін  ғана өмір сүреді. Сол арада артта қалған Тәжікстанда өмір ұзақтығы бізден жоғары, әсіресе, ядролық сынақтар зардабын шеккен Семей аймағында өлім жоғары.

Радиоактивтік сәулелену  салдарлары тек орта жастағы адамдарға  ғана емес, сонымен бірге жастарда да белсенді білінуде, оның ортасында жүректамыр және басқа аурулар саны өсуде. Адамдарды құтқару бойынша жедел іс-шараларды бүгін қабылдау қажет, бірақ бұл қозғалыссыз. Халықаралық фондтардың сынақ құрбандарының реабилитациясына бөлетін көп миллион долларлар қайда кететіні белгісіз.

Семей ядролық полигоны 1991жылы 29 тамызда жабылды, 1992 жылы 18 желтоқсанда ядролық қаруды сынақтан өткізу салдарынан зардап шеккен халықты  қорғау туралы заң қабылданды. Бұл  құжатпен мекен жайлық көмек қарастырылды: адамдар зейнеткерлікке мерзімінен 5 жыл бұрын шығу мүмкіндігін алды; сынақ зонасында тұратын әрбір азаматқа бірыңғай уақыттың ақша өтемақысын, айсайын зейнетақыға экологиялық қосымша, жетімдерге, жарымжандарға мемлекет арнайы пособиелерге, степендияға қосымша алуға құқық берілді; тұру зонасына байланысты 10 – нан 12 күнге дейін жылсайынғы қосымша демалыс берілуі мүмкін еді.

Қазақстанда болған экономикалық дағдарысқа байланысты бұл заңның әрекеті  жақсы уақыттарға дейін тоқтатылды. 1999ж бастап ядролық полигон құрбандары льготаларды алмайды.

Америкада, мысалы, күрделі  ауруда адамның Невадада полигон  ауданында тұру фактісінің өзі ақша өтемақысын төлеу үшін негіз болып  табылады, оның өлшемі ауру ауырлығының  дәрежесіне тәуелді.

Бізде ешкім де қарсы  келмейді, Абай ауданының тұрғындары ядролық сынақтар нәтижесінде зардап шекті, бірақ ақша  өтемақысының төлеуге келгенде онда комиссия бір адамның ауруы радиацияның әсерімен байланысын бекітіп, ал оның көршісіне сенімсіз қасиетті себептер бойынша жоқ деуі мүмкін. Нәрселердің бұлай орнауы адамдар құқықтарын шектейді, ол нәтижесінде ойлап шығарылған полигон құрбаны толық шамада радиацияның өлім тынысын кешкен адамды түксіз қалдыруы мүмкін.

Өкінішке орай, радиокативтік сәулеленуге  ұшыраған 1 млн 200 мың азаматтардан 300 мың адам ғана тірі бүгінгі күні; бұл континенттің ер адамдары 1/3 бөлікке дейін қысқарды. Бұл қайғы ұлттық трагедия масшабтарына дейін өсті, өйткені ер және әйел халықтарының арасындағы дисбаланста оптималды демографиялық жағдай туралы сөз де болмайды. Тағы бір қайғы әскерге шақырылатын бозбалаларға қатысты: төмен салмақ және табан дефектісінен олар әскерге шақырылмайды, олардың 75 – 80% комиссиясын өту күйінде емес. Ал жұмысқа ерадамды қазір алмайды, егер ол әсерге барып келмесе. Жеке өмірін бастап келе жатқан адам мұндай әділетсіздікпен кездеседі.

Қазақстан Республикасы денсаулық  сақтауды дамыту және реформалау бағдарламасы келесі түрде: мемлекет және адам арасында денсаулық сақтауға жауапкершілікті  бөлу; халықаралық қағидаларға өту; өте қажет саланың біріңғай ақпараттық жүйесі және денсаулық сақтауды басқарудың жаңа моделін құру; медициналық білімнің реформалануы; әлеуметтік мәнді аурулардың деңгейін жылсайын төмендету (гепатит, туберкулез, СПИД, онкологиялық аурулар); дәрілік қамтамасыз ету проблемасы.

Бағдарлама өте көкей кесті, ол қаржылық көлемді қамтамасыз етеді. Денсаулық сақтауға қаржы Семей қаласының облыстық көрсеткішімен салыстырғанда төмен, мысалға республикада – 8000 тг адамға, ШҚО бойынша – 7700, Семей бойынша – 5600 (12).

Семей аймағы ШҚО да экологиялық қолйсыздық зонасы болып табылады. Онкоаурулардың өлім деңгейі жасарды. Бұл бағдарламаға байланысты Семейде бүгін аурулардың паспортизациясы бағдарламасы енгізілуде, барлық туылғандардың паспорттары бар.

2005 – 2010 жж. Қазақстан Республикасы  денсаулық сақтауды дамыту және  реформалаудың мемлекеттік бағдарламасына 13 льготалар мен өтемақылар кіреді, олардың арасында кәрілік бойынша пенсияларды тағайындау: еркектер 50 ж жеткенде, әйелдер – 45ж. Заң радиоактивтік сәлеленуге ұшыраған аймақты радиациялық әсер ету дәрежелі зоналарына бөлуді тоқтатады. Оларға сәйкес Семей радоактивтік шаң бұлттарымен өтілген болып қалды (13).

2. Әлеуметтік-экологиялық факторларға байланысты Шығыс Қазақстан халқының демографиялық жағдайының сипаттамасы

Жыныстық – жастық құрылымы ШҚО  – да әйел халқының үлесінің басымдығы бар, жалпы республика бойынша көп облысының әйел халқының үлесіне, есеп 52,2 % тұрақты келеді, республикада ерекектер мен әйелдер үлесі пропорционалдыққа жақын жастық құрылымға келсе, еңбекке қабілетті жастан  жасырақ халық үлесі 24,8 %, еңбекке қабілетті 61,8 %, ал еңбекке қабілетті деп үлкен 13,4 % (14).

Шығыс Қазақстан облысында миграциялық  процестердің белсенділігі жалпы республика бойынша қарағанда, біраз жоғары. Бұл біздің облыс  халқының спецификалық этникалық құрамы бар шекарамаңы аймақ болып табылатынымен шартталған.

Шығыс Қазақстан облысы статистикалық  бақармасының мәліметтері бойынша 2006 жылы облыс шегінен 13641 адам кетіп, 5261 адам келді, осылай, миграция сальдосы (-) 8380 адам құрады. Мынаны атап өткен  дұрыс, 1997 – 2001 жылы кезеңінде  ол  5 жылдықта минималды болды. Шығыс Қазақстан облысында халықтың ағыны 1997 жылы болды, миграция сальдосы (123406 адам құрады миграцияның темптерінің кейбір бояулауына қарамастан, кері сальдо біздің облысқа кетуге қарағанда адамдар аз келуін айтады (15).

Миграция ағымдарының бағытында  облыс ішілік айырмашылықтар. Жақын  шетел  елдеріне ағын  Өскемен, Зырян, Риддер, Курчатов, Глубокое және Шемонаиха  аудандарына тән, онда тұрақты тұруға бұл  аймақтардан 65 тен 72 % дейін мигранттар кетті. Мигранттардың есебі Европа ұлтының өкілдері екенін атап өту керек (орыстар, украина, беларус).

Облыс ішінде және республикада көшіп  – қонушылардың басым көпшілігі  Аягөз, Жарма, Күршім, Тарбағатай және Үржар ауданының бұрыңғы  тұрғындары, кейіннен миграциялардың бағытына әсер етеді.

Шығыс Қазақстан облысынан әрбір  алтыншы кетуші облыс шетел елдеріне қоныстанбаған. Бұл бағытта шыққандардың аса үлкен  саны – 16 – дан 22 % - не дейін – бұрын Өскемен, Семей, Бородулиха ауданда тұрған негізгі  елдер Германия және Израйль (16).