Үндістан — федеративті республика

Қазіргі уақытта біздің сөздік қорымызға «менеджер», «менеджмент» сөздері енді. «Менеджмент» сөзін қазақшаға дәл аударар болсақ, онда «басқа біреу арқылы өз мақсатына жету» деген мағынаны білдіреді. Яғни кез келген туристік кәсіпорын – ең алдымен адамдар, ал менеджмент – бұл осы адамдардың, дәлірек айтқанда қызметкерлер ұйымының жұмысын түрлі әдіс-тәсілдер арқылы тиімді басқару. Қызметкерлер ұйымын басқару – бұл кез келген туристік ұйымның тиімді әрі қарқынды дамуын қамтамасыз ету мақсатында түрлі басқару міндеттерін шешудің ережелері мен процедураларының жүйесі. Туризмдегі қызметкерлер ұйымын басқарудың басты мақсаты–ұжымда оң әлеуметтік-психологиялық жағдай қалыптастыру, оның салдарынан айтарлықтай мөлшерде ұйымдастырушылық және экономикалық мәселелер шешіледі. Басқаша айтқанда, туристік кәсіпорынның алдына қойған мақсаттарына ұжымды тиімді түрде басқару, дұрыс ұйымдастыру арқылы жету. Туристік кәсіпорындағы қызметкерлер ұйымын дұрыс басқара білу өз кезегінде туристік ұйымдар мен кәсіпорындар үшін нарықта өзінің қызметтерін тиімді өткізіп, туристерге ұнамды да, ыңғайлы қызмет көрсете отырып, өздерінің басты пайда табу мақсатына тиімді жолмен қол жеткізуге мүмкіндік береді. Кез келген туристік ұжымның өркендеуі үшін ең алдымен қызметкерлер ұйымын басқарудың ең тиімді де, қолайлы әдісін таңдай білу өте маңызды. 1. Басқару әдістері дегеніміз– тәсілдер мен адамның іс-қызмет аясындағы қандай да болмасын амалдарының жиынтығы, белгілі мақсаттарға жету тәсілі, белгілі бір міндеттерді шешу жолдары. Тәжірибеде басқарудың негізгі үш әдісі бар: экономикалық әкімшілік әлеуметтік-психологиялық. № Басқару әдістері Туристік ұйымдағы қатынастарды реттеу сфералары 1 Экономикалық Экономикалық қатынастар 2 Әкімшілік Ұйымдық-құқықтық қатынастар 3 Әлеуметтік-психологиялық Әлеуметтік, психологиялық, т. б. қатынастар Басқарудың экономикалық әдістері–экономикалық құралдарды пайдалана отырып әрбір жұмысшыға және ұжымды ынталандыратын, олардың мүдделерімен міндеттеріне сай келетін экономикалық механизмдер арқылы ықпал жасау. Өз бетімен жұмысқа негізделген жағдайда ғана басқарудың экономикалық әдістеріне көшуге мүмкін болады. Туристік ұжым материалдық қорды, түскен пайданы, еңбекақыны өзі реттеп, басқарады және өзінің экономикалық мақсаттарын жүзеге асырады. Экономикалық әдіс жаңа мүмкіндіктердің және қордың анықталуына себеп болады, әсіресе нарықтық қатынастарға көшу мезгілі маңызды өндірістік процестің барлық қатысушылары экономикалық қызығушылығымен жүйенің материалдық ынталандыруының өзгеруі туралы айтылады. Бұл бағыттағы барлық жұмыстың басты мағынасы басқару іс-әрекеттерінің экономикалық салдарын максималды түрде толық ескеру жағдайына қою. Экономикалық әдісте еңбек ұжымын және оның мүшелерін жұмысқа ынталандыру бір жүйеде болады және әкімшілік қысым нәтижесінде емес (бұйрық, директивалар, жарлықтар) экономикалық ынталандыру нәтижесінде жүзеге асады. Басқарудың әкімшілік әдістері–бұл басшылардың және директивті органдардың ұжымның мақсатына жетуі үшін туристік ұйымды басқаруға, тікелей ықпал жасауға бағытталған ұйымдық-әкімшілік құралдарының жиынтығы. Бұл әдістер айқындылықты және туристік ұйым жұмысының тәртіпке келуін қамтамасыз етеді. Осыған орай бұл әдістер шаруашылық заңдар және еңбек құқықтық актілермен реттеледі. Басқарудың әкімшілік әдістерінің 3 әдісі бар: міндетті жазылым (бұйрық, тыйымдар және т. б.) келісімділік түрі (кеңес, мәмілелердің рұқсаты және т. б.) кепілдеме, тілек (түсіндіру, ұсыныс және т. б.) Әкімшілік әдістер бір жүйеде болады. Бұл жоғары тұрған басқару мүшелерінің бұйрықтары, тікелей тапсырмалар, заңдар және қаулылар. Олар туристік ұйымдағы үрдістерді оптимизациялау мақсатындағы басқарушылардың жарлықтары мен бұйрықтарын сақтауға бағытталған. Тәжірибеде басқарудың әкімшілік әдістері ереже бойынша 3 түрлі бағындыру түрлерімен байланысты: амалсыз және сырттай көндіру–бұл жағымсыз тәуелділік сезіммен қабаттаса жүреді және бағынушылардың түсінігі бойынша «жоғарыдан» қысым болып табылады. пассивті бағындыру– бұған өз бетімен шешім қабылдаудан босатылуға байланысты қанағат тән. ішкі тұрақталған–бұл жетекшіні де, бағыныштыны да қанағаттандырады. Басқарудың әкімшілік әдістерін қолдану басқарылатын туристік ұйымның дамуына және тіршілігіне жағымды жағдайлар жасайды, басқару обьектісіне мақсатты әсер етеді. Тапсырмалардың қойылуы мен ынталандырушы жағдайлардың тууы арқылы жүзеге асырылатын әкімшілік басқару әдістері өте нәтижелі. Басқарудың әлеуметтік-психологиялық әдістері– жеке тұлғаның және туристік ұжымның әлеуметтік-психологиялық қасиеттерін пайдалану, адамдарға еңбекке деген сана-сезім қатынасын тәрбиелеу жолымен ықпал жасау тәсілі. Бұл әдістерде еңбектің нәтижесі көп жағдайда психологиялық факторға байланысты екендігі айқындалады. Осы факторды ескере білу және осы арқылы мақсатты түрде туристік ұйымдағы жұмысшыларға әсер ету басқарушыға бір мақсатты және шешімді ұжым құруға көмектеседі. Әлеуметтік зерттеулер туристік ұйымды юасқарушының ісінің табысы 15℅ –оның мамандықты жақсы білуіне байланысты да, 85℅–адамдармен жұмыс істей алатындығына байланысты екенін куәландырады. Әр адамның мінезінің ерекшелігін біле отырып, оның мінез-құлқын ұжымға қажетті бағытта болжауға болады. Әр туристік ұйымның жұмысшылар тобына өзіндік психологиялық климат тән. Жапон социологтары мынадай пікірге келді: адамның жұмыс істеуге деген көңіл-күй, тілегі және ұжымдағы өнегелік, психологиялық ортаға байланысты. Осыған орай еңбектің өнімділігі шамамен 1,5 есе көбеюі немесе бірнеше есеге азаюы мүмкін. Басқарудың әлеуметтік-психологиялық аспектілеріне жеткіліксіз назар аудару туристік ұжымдағы зиянды қарым-қатынасқа әкеледі. Бұл өз кезегінде еңбектің өнімділігін азайтады. Әлеуметтік-психологиялық әдістер туристік ұжымда пайда болатын тұлғалық қарым-қатынас пен байланыстарға, сонымен қатар олардың ішінде болатын әлеуметтік үрдістерге әсер ететін спецификалық тәсілдер ретінде таныстырылады. Бұл әдістерді қолданудың негізгі мақсаты–ұжымда оң әлеуметтік-психологиялық климат тудыру. Осыған байланысты тәрбиелік, ұйымдастырушылық және эконкомикалық тапсырмалар жоғары деңгейде шешіледі. Туристік ұжымдағы жұмысшылардың арақатынасы, олардың еңбек құралдарына және қоршаған ортаға қатынасы әлеуметтік-психологиялық басқару әдістерінің негізгі обьектісі болып табылады. Туристік кәсіпорындағы қызметкерлер ұйымын басқаруда басқарудың дұрыс стилін таңдай білу әлеуметтік-психологиялық проблеманың ең өзектісі. Басқару қызметіндегі әрбір басшы тек өзіне ғана тән стильде қызмет атқарады. Адамдардың қарым-қатынасында, соның ішінде басқару қызметін жүзеге асыруда стильге ерекше мән беріледі. Честерфольд «стиль–ой дүниесі» десе, Бьюфурон «стиль–адамның өзі» деп тұжырымдайды. Басқарушының жұмыс стилі–оның басқару процесінде пайдаланатын тәсілдерінің, амалдарының, іс-әрекеттерінің жиынтығы. Басшының стилі–бұл шешім қабылдау және қызметкерлерге тапсырма беру әдісі. Туристік ұжымды басқарушының дербес стилі алуан түрлі обьективтік факторлардың ықпалымен қалыптасады: Іс-әрекет сипаты; Басшы мен бағыныштылар арасындағы өзара байланыс; Психологиялық қасиеті; Орындау тәртібінің жағдайы, т. б. Туристік ұйымды басқару стилінің типі түбегейлі қалыптаспаған. Сондықтан да отандық және шетелдік әдебиеттерде оның өзі түрліше жіктеледі. Мәселен, Х. Кох (Германия) басшы стилін былайша бөледі: Бір жақты автократтық стиль; Билікті біркелкі қолдана отырып басқару стилі; Өндіріс процесіне немесе тұтастай жұмыс процесіне біркелкі қатыса отырып басқару стилі; Парламенттік сипаттағы басқару стилі; Бағыныштылар негізінен дербес, жоғарғы басшылардың тікелей қатысуынсыз-ақ әрекет ететін басқару стилі. Автократтық және парламентарлық стильдер туристік ұйымды басқаруда қолайсыз деп саналады. Себебі алғашқысында бағыныштылар тарапынан ешқандай дербестік болмайды, ал екіншісінде жұмыс жоспарсыз жүргізіліп, бағыныштылар мүлдем дербес әрекет етеді. Туристік ұйымды басқарудың ең тиімдісі–«кооперативтік стиль», жақсы ынтымақтастықта, ұйымдасқан түрде әрекет ету, қиын жағдайларда өзара бірлесе, ынтымақтаса отырып күш біріктіру. Туристік ұйым басшысы жұмысшыларды мұқият тыңдайды, олардың ұсыныс, пікірлерін ескереді, нақты міндеттер қойып, шешімді жоспарлы түрде қабылдайды. Мұндай стильде қойылған міндеттер іскерлікпен орындалады, өйткені дәл осындай жағдайда әрбір қызметкер өзін іске қатыстымын деп есептейді. АҚШ-та туристік ұйымды басқарудың мынадай стильдері белгілі (басқару жүйесі деп аталады): Қызметті беру стилі; Міндетті бөлісіп басқаруі; Ерекшелеу тәсілімен басқару; Жүйені ретке келтіру арқылы басқару. Тәжірибеде көбінесе туристік ұйымды басқарудың классикалық 3 стилі кездеседі: Либеральдық стиль; Авторитарлық стиль; Демократтық стиль. Либеральдық стильде туристік кәсіпорын басшысы ерекше белсенділік танытпайды, іс-әрекетінде кездейсоқтық басым, жүйелілік болмайды. Мұндай стильді ұстанатын басқарушы принципсіз мәселелердің өзінде де өзінен жоғары қызметтегілерге қарайлайды. Мұндай стильдегі басқарушы тәртіп бұзушыға қатаң талап қоймайды. Туристік кәсіпорындағы қызметкерлерінің білімінің төмендігіне, жұмысты орындауына және еңбек тәртібіне онша мән бермейді. Мәселелерді немқұрайды талқылайды, ашық пікірлесуге, сын-ескертпелерге бара бермейді. Мұндай басшы кез келген келіспеушілікті жағымсыз құьылыс ретінде қабылдайды. Туристік кәсіпорында мұндай басшының беделі онша болмайды, әрі кәсіпорында тиімді жұмыс атқара алмайды. Соның салдарынан жауапсыздық, берекесіздік, тәртіп бұзушылық орын алады. Авторитарлық стильде (батыста мұны тиімсіз деп есептейді) шешімді бір адам қабылдайды. Ол жарлық, бұйрық түрінде келеді. Бұйрық талқыланбайды, күдіктенуге ешкімнің хақысы жоқ. Туристік ұйымды басқарушы автократ бағыныштыларының іс-әрекетін өз жауапкершілігіне алады.Тек қажетті мәліметтер жөнінде ғана пікір алысып, өз жоспары туралы әңгіме қозғамайды. Туристік ұйымның автократ басшылары сырттай тұйық, үнемі жұмысты ойлайтын адам сияты көрінеді, олардың жүзінде жұмысбастылық, іске үлкен жауапкершілік сезіледі. Олар туристік кәсіпорын мәжілісін көбінесе қызметкерлерге нұсқау беру түрінде өткізеді. Өз қарамағындағыларды жиі қатты сынайды. Жалпы, мұндай стиль тиімсіз, шығармашылық белсенділік туғызбайды. Дегенмен мұндай стиль өміршең келеді. Егер туристік ұйым басшысы өз ісін жетік білмесе, әрі кәсіби білім дәрежесі өзі басқарып отырған адамдардан төмен болса немесе ұжымға кәсіби білімі төмен адамдар жинақталса, мұндай жағдайда тәжірибелі басшылардың өзі де авторитарлық стильді пайдалануға мәжбүр болады. Туристік ұйымды басқарудың авторитарлық стильінің алуан түрлі нышандары болады: патриархалдық–барлық «жанұя мүшелері» басшыға бағынуы тиіс, ал басшы бағыныштыларын әлі жетілмеген деп есептейді; харизматикалық–лидерді ең көрнекті, дана деп есептейді. Ал оның өзі бағыныштыларына өте аяусыз, қатал, әрі оларға қамқорлық жасауды қажет деп санамайды; автократтық–басшылықты аппараттағы бағынышты инстанциялар арқылы жүзеге асырып, жанама түрде автократтық шешімді жүзеге асырады; бюрократтық–төрешілдік, басшының жұмысты ұйымдастыруды өз қолына алуы, өз билігін сақтауы мен нығайтуы. Демократтық стильде (Батыста кооперативтік стиль деп аталады) мәселенің көпшілігі туристік ұйымның жұмыскерлер ұжымы арасында талқыланып, сонда шешіледі. Бұйрықтар осындай талқылаудан кейін беріледі. Проблеманың көпшілігі ұжымда шешіліп, сонан кейін бекітіледі. Демократ басшы ұжымдағы мәселелер туралы, алда тұрған қиындықтар туралы туристік ұйым қызметкерлеріне үнемі хабарлап отырады, өз атына айтылған сын-ескертпелерді дұрыс қабылдайды, бағыныштылармен қарым-қатынас жасауға тырысады, ол ешқашанда қызметкерлерге үстемділігін көрсетпейді, ол туристік ұжымның басшысы емес, соның бір мүшесі ретінде әрекет етеді. Мұндай басшы жақсы ұйымдастырушы, ұсақ-түйекті елемейді. Басты назарын түйінді міндеттерін шешуге шоғырландырады. Өзінің қарамағындағыларды туындаған мәселелерді дербес шешуге баулиды, олардың пікірімен санасады. Кейбір міндеттерді дербес шешеді. Қарамағындағыларға нақты міндет те, нұсқаулар да береді. Тиісті жерінде мадақтай да, жазалай да біледі. Ұйымдағы қызметкерлердің жұмысын әділ бағалайды. Өэіне-өзі қатал, жұмысты құлшына істейді, құрмет пен қошеметті күтпейді. Мұндай жағдай туристік ұжымда белсенділік, шығармашылық ахуал, ұйымшылдық, татулық, ауызбіршілік туғызады. Стилі әр түрлі туризмдегі басқарушылардың іс-әрекетінің сипаттамасы № Стильдің ерекшелік сипаттамасы Классикалық стиль түрлері Авторитарлық Либеральдық Демократтық 1 Мақсатты бағдарлау міндетке қарым-қатынасқа екеуіне де 2 Еңбек қауырттылығының дәрежесі жоғары жеткіліксіз қалыпты 3 Инициатива кімнен болады көпшілігінде басшыдан мамандардан екеуінен де 4 Шешімді орталықтандыру дәрежесі жоғары шамалы қолайлы 5 Мәліметті жинауға кететін уақыт өте көп, бәрін өзі жинағысы келеді шамалы, шиеленістіргісі келмейді жоғары 6 Адамдармен қарым-қатынас нышаны тұйық, байланысы нашар, немқұрайлы өте жиі қарым-қатынас жасауға әзір қолайлы, іс мүддесіне орай 7 Жарлық беру мәнері бұйрық өтініш кеңес, ұсыныс 8 Қиын жағдайда өзін ұстауы әрекеті ойластырылмаған шешім қабылдауы ұзақ шешімі ойластырылған, әрекеті тез 9 Ұжымға жариялауы төмен жеткіліксіз жоғары 10 Басқару тәсілі әкімшілік субьективті тұрғыда прагматикалық 11 Беделі ресми немесе лауазымды жалған нақты іскерлік 2. Басқарушы туризм менеджері–бұл жауынгер. Оның үрейленуге және қателесуге қақысы жок, өзінің жанұясы–туристік фирманың гүлденуі үшін күресуге әзір болуы тиіс. Жалпы, туризм менеджерінің туристік кәсіпорында атқаратын белгілі бірнеше аса маңызды міндеттері бар. Оның біріншісі–қолда бар ресурстардан «нағыз тұтас» өндірістік бірлік құру. Бұл жағынан алғанда туризм менеджері оркестр дирижерына ұқсас. Алайда дирижердың қолында композитор жазған партитура болса, менеджер әрі композитор, әрі дирижерлық міндетті атқарады. «Өндірістік бірлікті» құру міндетін шешу үшін туризм менеджеріне бүкіл әлсіз буынды жою, барынша дамытуды қамтамасыз ету, ұйымдық мәселелердің барлық күшті жақтарын, бірінші адам ресурстарын пайдалану үшін тырысуына тура келеді. Туристік кәсіпорынның күнделікті іс-әрекеті туризм менеджерінің көз алдында әрдайым елестеуі, ал қол жеткен нәтижелер барынша үйлестіріп отыруы тиіс. Дирижер оркестрді қалай тыңдай білсе, туризм менеджері де әрдайым тыңдай білуі, туристік кәсіпорынның, сондай-ақ нарықтық жағдайлардың жалпы іс-әрекетін қадағалай білуі тиіс. Туризм менеджерінің екінші міндетіне–кез келген шешімді қабылдап, іс-әрекетке кіріскенде бүгінгі талапты ескерумен қоса кәсіпорынның болашағы, перспективасы туралы да ойланып-толғануы жатады. Әрбір туризм менеджеріне өзінің басқару міндетіне жатпайтын көптеген істерді атқаруына тура келеді. Олар: туризм менеджері іскер туристік кәсіпорынның мақсатын орындайды. Сол мақсатын орындау үшін не істеу керектігін ойластырады; туризм менеджері–ұйымдастырушы. Ол жұмыстарды жүйелеп бөледі, қажетті ұйымдық құрылымды құрады, басшы қызметкерлердің тиісті құрамын іріктейді; туризм менеджері көтермелеу шараларын қамтамасыз етіп, адамдармен тығыз байланыс орнатады. Ол туристік ұжымды өз ісіне жауапкершілікпен қарайтын адамдардан құрады. Бұл үшін ол қолда бар барлық мүмкіндікті–сыйлық беру, марапаттау, жоғары қызметке тағайындаушараларын пайдаланады. Менеджер ұжымдағы барлық адамдармен тіл табысып, тұрақты байланыс орнатады; туризм менеджері туристік кәсіпорынның іс-әрекетін талдайды, нормалауды беогілейді, кәсіпорында жұмыс істейтін барлық адамдардың жұмысын бағалайды; туризм менеджері адамдардың қызмет жағынан кемелденіп, жоғарылауын қамтамасыз етеді. Қызметкерлердің мамандығының жетілдірілуі де, қызмет жағынан жоғарылап, не төмендеуі де, ұжым бірлігінің нығаюы, не берекесізденуі де менеджер жұмысына байланысты; Менеджерлік шеберліктің маңызды жақтарының бірі–келіссөз жүргізе білуі. Әріптестің мүддесін өз мүддесіне сәйкестендіре білетін өнері болуы тиіс. Туристік индустрияда менеджерлер тобы және тікелей жұмыс атқаратын адамдар тобы қалыптасқан. Менеджерлер 4 топқа бөлінеді: жеке қызметкерлер жұмысын реттейтін жетекші менеджерлер, олар басқа менеджерлер қызметіне араласпайды; басқа менеджерлер жұмысын қадағалаушы менеджерлер, жоспарлау саясатына ықпал тигізеді және басты міндеттерді шешуде үлкен роль атқарады; туристік кәсіпорын басшыларына тікелей жауапты менеджерлер; туристік кәсіпорынның даму стратегиясының қалыптасуына қатысты ірі мәселелерді шешуші менеджерлер. 3. Туризмдегі қызметкерлер ұйымын басқарудың қағидалары–басқаруды ұйымдастыруға және оның құрылымына, жүйесіне қойылатын негізгі талаптарды айқындайтын басшылықтың ережелері. Туризмдегі басқарудың қағидалары әмбебап сипатта болатындығымен және басқарудың барлық сферасы мен халық шаруашылығының барлық салаларына ықпалын тигізетіндігімен сипатталады. Туризмдегі қызметкерлер ұйымын басқарудың негізгі 6 қағидасы бар. Олар: мақсаттылық, жоспарлылық, құзіреттілік, тәртіптілік, ындаландыру, иерархия. № Қағидалар Олардың мәні 1 Мақсаттылық қағидасы басқарудың бағдарламалы-мақсаттық мәнімен анықталады және әрбір туристік кәсіпорынның алдына айқын мақсат қоюын талап етеді. Бұл орайда мақсат нақты, қол жеткізуге болатын және деректі анықталған шекті болуы керек. Тек сонда ғана бұл мақсатқа жету үшін персоналдың күшін жұмылдыруға болады. Бұл қағида алға мақсат қоюды ғана емес, осы мақсаттарға жетуге кедергі жасайтын факторларға назар аудару шараларын қарастырады. 2 Жоспарлау қағидасы бағдарламалы-мақсатты басқарумен байланысты және іс-қимылдың бағдарламасын жасауды, кез келген жұмысты алдын-ала жоспар құру арқылы жүзеге асыруды қарастырады. 3 Құзіреттілік қағидасы басқару обьектісі бойынша білімнің болуынан немесе ең жоқ дегенде шешім қабылдаған уақытта туризм менеджерінің құзіретті консультациясын дұрыс ұғыну қабілетінен көрінеді. 4 Тәртіптілік қағидасы бұл басқарудың қандай жүйесі қай сатыда болса да сақталуы керек. Тәртіптілік туристік ұйымды басқарушы менеджердің нұсқауын, лауазымды қызмет міндеттерін, бұйрықтардыжәне басқа дадирективтік құжаттарды сөзсіз орындағанды ұйғарады. 5 Ынталандыру қағидасы Ең алдымен материалдық және моральдық стимулдарды пайдалану арқылы туристік ұйымдағы қызметкерлердің жұмысқа деген ынта, ниетін туғызуға негізделген. Материалдық ынталандыру қызметкерлердің еңбек нәтижесіне қарасты экономикалық мүдделігіне негізделсе, ал моральдық ынталандыру қызметкерлерге психологиялық әсер көрсетуге негізделген. 6 Иерархия қағидасы туристік ұйымдағы басқарылатын еңбектің тік бөлінісіне негізделген, яғни басқару сатыларының бөлінуін және басқарудың төменгі сатыларының жоғарыдағыларға бағынуын қарастырады. Қорытынды Туризм саласының қызметкерлер ұйымын басқара білу ұжымда оң әлеуметтік-психологиялық жағдай қалыптастырып, кәсіпорынның алдына қойған мақсаттарына жұмыстың тиімділігі мен сапасының басты критерийі– адамдық фактордың көмегімен қол жеткізуге мүмкіндік береді. Жалпы, туризмдегі менеджмент туризм саласының қызметкерлер ұйымын басқару үрдісінде адамдардың өзара қарым-қатынасын зерттейтін басқарудың маңызды бөлігі болып табылады. Ал, қағида түсінігі жалпы басқару немесе ұйымдастыру процесіндегі белгілі бір заңдылықтар мен шектеулерге сай, яғни оларды ұстану арқылы алға қойған мақсаттарға тиімді жету болып табылады. Сондықтан туризмдегі қызметкерлер ұйымын басқару процесіндегі басқарудың қағидалары–бұл басқаруды ұйымдастыруға, оның құрылымына және жүйесіне қойылатын негізгі талаптарды анықтайтын басшылықтың басты ережелерінің бірі болып табылады. Басшының «адамдық факторды» есепке ала білуі туристік ұжымға мақсатты бағытталған әсер етуге және еңбек үшін қолайлы жағдай тудырып, ақыр соңында ортақ мақсатты, біріккен ұжым қалыптастыруға мүмкіндік береді.

 

Еуропаның орталығында орналасқан аймақ.

Орталық Еуропа елдері:

• Австрия (нем. Mitteleuropa, Zentraleuropa)

• Венгрия (маж. Közép-Európa)

• Германия (нем. Mitteleuropa, Zentraleuropa)

• Польша (пол. Europa Środkowa)

• Словакия (словак. Stredná Európa)

• Словения (словен. Srednja Evropa)

• Хорватия (xорв. Srednja Europa)

• Чехия (чех. Střední Evropa)

• Швейцария (фр. Europe centrale, итал. Europa centrale)

 

Маркетингтік зерттеулердің әдістері оны жүргізу мен ақпарат алу техникасы бойынша сандық және сапалық болып бөлінеді. [2,146-б.]

Сандық әдістер деп — жабық типті құрылымдық сұрақтарды пайдалану арқылы әр түрлі сауалнамаларды жүргізуді айтады.

Сапалық әдіс — ақпаратты сапалы сипаттау және оны стандартты емес түрде жинау арқылы жүргізіледі. Бұл  әдіс бақылау, тереңдетілген сұхбат, фокус-топтар және т.б. қолдануға негізделген.

Зерттеу мақсаттарына сәйкес зерттеудің мынадай түрлері бар

1.Барлау (іздеу) зерттеулері — мәселелер мен болжамдарды   дәлірек   анықтау  үшін   ақпаратты   алдын   ала   алу мақсатында    жүргізілетін    маркетингтік    зерттеулер.    Бұл  зерттеулер   мәселені   нақтылауға,   идеялар   ұсынуға   және білімді   көтеруге   бағытталған.   Мысалы,   сату   көлемінің төмендігі   жарнаманың   нашарлығына   байланысты   деген жорамал бар, бірақ барлау зерттеуінің нәтижесінде басты себеп өткізу жүйесінің олқылығында екендігі анықталды.

Барлау зерттеулерін жүргізудің негізгі жолдары — екінші ретті мәліметтерді қолдану, әдебиеттермен жұмыс істеу, сарапшылардан және фокус-топтардан пікір сұрау алу, таңдалғаи оқиғаларды талдау. Барлау зерттеулерде анкеталық пікір сұрау қолданылмайды, оларды жүргізудің нәтижесінде идеялар мен болжамдар алынады.

2.Сипаттама зерттеулер- маркетингтік мәселелерді, әр түрлі    жағдайларды, нарықтарды, тұтынушының өнімге қатысын сипаттауға  бағытталған  маркетингтік  зерттеулер. Мұндай   зерттеулерде   не,   кім,   қайда  және  тұтынушылар өнімді қашан, қалай сатып алады деген сұрақтарға жауап ізделеді. Мұндай мәлімет қайталама ақпаратта бар, сонымен қатар оны пікір сұрау мен бақылау жүргізу арқылы да алуға болады.

3.Казуалды зерттеулер — себеп-салдар байланысына қатысты ғылыми болжамдарды тексеру үшін жүргізілетін маркетингтік зерттеулер. Мұндай зерттеулерді қолдана отырып, мынадай сұрақтарға жауап алуға болады. «Егер X факторының мәнін өзгертсек, онда Ү-тің белгілі бір мөлшерін ала аламыз ба?» Мысалы, «Эйр Астана» әуе компаниясы билеттерінің бағасы 10%-ға төмендесе, онда жолаушылар саны 7%-ға ұлғаюы мүмкін бе? Мұндай зерттеулер негізінен математикалық әдістерді пайдалану арқылы жүзеге асырылады

Маркетингтік зерттеулер барлаушы зерттеуден басталып, сипаттаушы зерттеуге көшеді, одан соң казуалды зерттеулер жүргізіледі. Маркетингтік зерттеудің негізгі бөлігі, ол — болжамды тексеруде қолданатьн сипаттаушы зерттеулер, бірақ олар себеп-салдар байланысын айқындауда онша тиімді емес.

Маркетингтік зерттеулердің кең қолданылатын әдістеріне мыналар жатады:

1.Құжаттарды талдау әдісі;

2.Тұтынушылардан пікір сұрау жүргізу әдісі;

3.Сарапшылар бағалауы.

1.Құжаттарды талдау әдісі: дәстүрлі және бірыңғайлан-дырылған (формализованные) болып екіге бөлінеді.

Дәстүрлі талдау дегеніміз — талданатын материалдың мәнін негіздеу қисыны және құжат мазмұнын түсіндіру. Мұндай талдаудың басты кемшілігі — субъективтілігі (өз пікірінде болу, басқаның пікірімен есептесу) болып табылады.

Бірыңғайландырылған талдауда (контент-талдау) нақты және сандық өлшенетін параметрлер қолданылады.

Пікір сұрау әдістерінің барлық жиынтығын әлеуметтік әдістер деп атауға болады, өйткені оларды ең бірінші әлеуметтанушылар пайдаланды. Пікір сұрау әдістерінің мынадай түрлері бар:

1) Сауалнамалар (анкеталар) тарату жолымен пікір сұрау. Пікір сұрау пошта, телефон және жеке әңгімелесу арқылы жүргізіледі. Жеке әңгімелесу (сұхбат) — пікір сұрау жүргізудің ең әмбебап әдісі. Қажет болса, зерттеуші сауалнамадағы (анкетадағы) сұрақтардан да басқа сауалдар қойып, зерттеу нәтижелерін толықтыруы мүмкін. Бұл тәсіл — мұқият дайындықты, әңгіме өткізуді жоспарлауды және білікті мамандардың қатысуын талап ететін қымбат әдіс. Пікір сұрау жүргізудің мынадай әдістерін атап өтуге болады:

— Жеке сұхбат — бір адаммен әңгімелесу. Жеке сұхбат жұмыс орнында, үйде және далада жүргізілуі мүмкін. Ол сұрақтарына,   сұрақ   санына   және   уақытына   байланысты бірнеше минуттан бір сағатқа дейін созылуы мүмкін. Кейбір жағдайларда кеткен уақыт үшін сұхбат беруі тиіс шағын сыйлық, не ақшалай өтемақы беріледі. Жеке сұхбат — мәлімет жинаудың ең қымбат әдісі.

— Топтық сұхбат — 5-10 адаммен бірнеше сағат ішінде сұхбат жүргізіледі. Әңгімені жүргізуші жоғары білікті, объективті   болуы,   тақырыпты   білуі   және  топтар  мен  тұтынушылардың мінез-құлқын, ерекшеліктерін ұғынуы қажет.

— Ірі дүкендерге келушілерден сұхбат (интервью)  алу. Алғашқымен салыстырғанда арзан.

— Кеңселерде өткізілетін сұхбат. Әдетте мұндай сұхбат өндірістік-техникалық   мақсатқа   арналған   өнім   жөніндегі ақпаратты   жинау   кезінде   пайдаланады.   Мұндай   әдістің білікті   мамандар   жүргізуіне   байланысты   бағасы   жоғары болады.

— Телефондық сауалнама ақпарат жинаудың ең жылдам әдісі болыптабылады. Артықшылықтары: көп респонденттерді қамтиды, салыстырмалы түрде бағасы төмен болады. Кемшіліктері — тек телефоны барлардан пікір сұрау алынады және ресми сипаттағы қысқа әңгіме өткізіледі, жауап алу және оның сапасын тексеру қиынға соғады.

— Компьютерленген сұхбат. Интернет көмегімен ақпарат жинау — ең жаңа әдіс.  Артықшылығы: ақпаратты жинау жылдамдығы, жоғары тиімділігі, шығындарының төмендігі. Кемшіліктері: жауап берушіні білмеу, көзбе-көз көрмеу.

— Респондентердің  қалдырылған  сауалнаманы  өздері  толтыруы.  Мұндай тәсіл  сұхбат алуды  ыңғайлы  және  арзан өткізу үшін қолданылады. Қатысушылар ретінде бір сыныптың оқушылары, топ студенттері, ұйым қызметкерлері, қонақ үй тұрғындары   бола   алады. Бұл    тәсіл   сұхбат   жүргізушінің респонденттерге ықпалының аздығымен және салыстырмалы түрде арзандығымен сипатталады.

— Пошталық сауалнама — сауалнамаларды (анкета) пошта арқылы   жіберу.   Алайда   пошталық  сауалнама   қарапайым және қисынды мазмұндалған сұрақтарды талап етеді. Ал жауап қайтару дәрежесі төмен және баяу болады.[3,72-б.]

Пікір сұрау әдістерінің артықшылықтары:

1.Сұрақтарды     стандарттаудың    (бірдей     сұрақтар) деңгейінің жоғарылығы;

2. Басқа  әдістермен  салыстырғанда  жүзеге  асырылуы қарапайым;

3. Терең талдау  жүргізу мүмкіндігі.

Кемшіліктері:

1. Жауаптарды хаттамалау;

2. Ақпаратты өңдеу  қиындығы;

3. Уақыт пен қаражат  көп кетеді.

Сауалнама жүргізген кезде ақпарат үш әдіспен жиналады:

1.Бірінші жағдайда  сұхбат жүргізуші респонденттерге  сұрақ қойып, жауаптарды белгілеп  отырады.

2. Респондент өз  бетінше жауап толтырады.

3. Сұрақтар компьютер  көмегімен қойылады.

2) Фокус-топ —  құрылымдық емес сипаттағы ақпарат  алу мақсатында модератордың  басқаруымен өткізілетін респонденттердің  кішігірім тобы. Бұл  әдістің мәні — әр түрлі тұтынушылар тобының ойларын айқындау.

Фокус — топ талғамдары, қажеттіліктері, ойлары әр түрлі болып келетін респонденттерден тұрады. Топпен жұмыс ұзақтығы 1,5-2 сағатқа созылады. Toп 8-12 адамнан тұрады. Топтың жұмысын басқарушы модератор қатысушылардың назарын нақты мәселеге бейімдеп отырады.

Фокус-топтарды болашақта сандық түрде анықтауға болатын болжамдарды анықтау және жаңа тауар тұжырымдамасын тексеру үшін пайдалану тиімді.

3) Зерттеудің панельдік  әдісі — бірдей уақыт аралығында  нақты бір топтан қайталап  мәлімет жинау.

Панельдік зерттеудің белгілері:

— Зерттеу пәні мен тақырыбы тұрақты;

— Мәліметтерді     жинау     бірдей     уақыт     аралығында қайталанып тұрады.

— Зерттеу   объектілері   тұрақты   (сауда   кәсіпорындары, тұтынушылар, өндірушілер, үй шаруашылықтары және т.б.).

Бұл  әдіс бойынша зерттеушінің бұрынғы нәтижелерді жаңа алынған мәліметтермен салыстырып, өзгерістердің даму заңдылықтарын белгілеуге мүмкіндігі бар.

Қазіргі кезде нарықтағы жағдай тез өзгеріп отыратындықтан, бұл әдіс жиі пайдаланылады, өйткені зерттеушінің өзгерістерді бақылап отыруға мүмкіндігі бар. Панельді құру және оны өткізу көп уақытты, қаржыны, шығынды қажет етеді, сондықтан мұндай зерттеулермен маманданған институттар, ғылыми орталықтар және агенттіктер айналысады.

Алынған мәліметтерді өткізу аумақтарын, дүкендерді типі мен мөлшеріне қарай бөле отырып, сатып алушының жаңа тауарды қалай қабылдағандығын тексеріп және өткізу қызметінің жұмыс тиімділігін анықтау арқылы талдауға болады.

Зерттелетін бірлік сипаттамасы бойынша панель былайша бөлінеді:

— Тұтынушылық  панелі.   Оның  мөлшері  жеке  тұтынушылар, отбасы, үй шаруашылықтары негізінде анықталады.

— Саудалық панельдеріне сауда ұйымдары, саудагерлер қатысады.

— Тауар  шығаратын  өнеркәсіптік  ұйымдардан тұратын панельдер.

— Зерттелетін   мәселе    жөнінде    сарапшы-мамандармен өткізілетін панель.

Әлеуметтік зерттеу әдістерінің эксперттік зерттеулерден басты айырмашылығы — олар біліктілігі әр түрлі көп респонденттерден жаппай пікір сұрау жүргізеді, ал эксперттік бағалау саны шектелген кәсіби мамандардан сауалнама алу арқылы өткізіледі.

Маркетингтік зерттеулерде «Дельфи» және «Ми шабуылы» эксперттік бағалау әдістері ерекше орын алады.

1.»Дельфи» әдісі  — болжамды дәлелді ету үшін  бірнеше рет пікір сұрауға  сүйенген сарапшылық әдіс.

2. «Ми шабуылы»- мамандардың ұжымдық талқылауы  негізінде творчестволық шешім  қабылдау әдісі.

Зерттеулердің нақты әдісін таңдау көбіне маркетингтік зерттеулердің белгілі бір кезеңдерінде шешілетін мақсаттар мен міндеттерге байланысты белгіленеді.

Картография [1] – географиялық карталар, оларды жасау және пайдалану туралы ғылым.

The Tabula Rogeriana, Мұхаммед ал-ЫдырысРоджер II-ге арнап жасаған, 1154 жыл

Картография табиғат пен қоғам құбылыстарының үйлесуі мен өзара байланысуын, олардың кеңістіктегі орналасуын және уақыт бойынша өзгеруін, т. б. картографиялық кескіндеудің (бейнелеудің) көмегімен зерттейтін ғылым. комителық ұғымдарға – аспан денелері мен жұлдызды аспанның карталары, глобустар мен жер бедері карталары, картографиялық белгілермен берілген кеңістік модельдері (үлгілері) жатады.

Көркемделген карта.

Комитеның негізгі салалары:

1. Картография пәні мен әдістемесі, карта туралы ілім, картографиялық проекциялар теориясы, генерализация мен кескіндеу әдістерінің (шартты белгілер жүйесі) теориялары;

2. Картография ғылымы мен өндірісінің тарихы;

3. картографиялық деректер тану (картографиялық деректерді саралау және оларға қатысы бар ғылыми-ақпарат теориясының мәселелері);

4. карталарды жобалау және оларды дайындау теориясы мен технологиясы;