Лизингтің теориялық негңздері

 

3-сызба. Оперативті лизинг үшін

 

5

Жалға беруші                                                            Өндіруші

      (Лизингтік компания) 2

4

1 3

 

 

                                             Арендатор

                                            (Жалдаушы)

 

1. құрал жабдықтарды алуға өтініш
2. алынған құрал жабдыққа төлем
3. құрал жабдық
4. жалгерлік төлемдер
5. келісім мерзімінің аяқталуымен құрал жабдықты қайтару

 

Оперативті лизинг обьектілері болып тез ескіретін құрал-жабдықтар (компьютер, көшірме құралдары, әр түрлі оргтехникалар) кіреді. Жалпы оперативті лизинг талаптары лизинг алушыға тиімді, өйткені лизинг алушының келісімді мерзімінен бұрын тоқтату құқығы оған ескірген, тозған негізгі құралдарын жаңа технологиялық құралдармен ауыстыруға мүмкіндік береді. 

  Кемшілектері : басқа лизинг түрлеріне қарағанда айтарлықтай жоғары арендалық төлем, алдын ала аванс төлеу талабы,  арендалық келісім шартта       келісімді  мерзімінен бұрын тоқтатқан жағдайда айып пұл төлеу туралы тармақтың болуы.

II.Қаржылық лизинг - ұзақ мерзімді келісім, мұнда жалдау төлемінің есебінен мүліктің амортизациялық төлемдері толық төленеді. Мұнда келісімді мерзімінен бұрын тоқтатуға болмайды, сондай ақ мерзімдік төлемдер-сатып алу, жеткізу шығындарын және пайданы қамтиды. Лизингтің бұл түрінде орнату, жалдаушыға техникалық қызмет көрсету жалдаушыға жүктеледі. Бұл келісімде  мерзімі біткенде, мүлікті жеңілдік бойынша немесе қалдық сомасы бойынша сатып алу қарастырылған.

Оперативті лизингке қарағанда қаржылық лизинг мүлік иесінің тәуекелін төмендетеді. Мәміле бойынша банктің ұзақ мерзімді келісімінің талаптарына ұқсас, яғни алынған мүліктің толық құнын төлеу, мерзімдік төлемдер (негізгі және пайыздық жағы, яғни мүлік құны мен пайда), келісімді орындай алмай жатса, жалдаушыны «банкрот» деп жариялау құқының болуы және т.б.

Қаржы лизинг обьектісіне тұрғын үй (жер ғимарат, құрылғылар), өндірістің ұзақ мерзімді құралдары жатады. Қаржы лизингі қайтарымды және  іскерлік лизинг түрлерінің негізі болып табылады.

 

4-сызба. Қаржы лизинг механизмі

 

         Жалға беруші                                                              Өндіруші

  (лизингтік компания) (Жалдаудаушы)

 

 

 

                                      Жалдаушы                                                                                                                                              

 

 

1. құрал жабдықты алуға өтініш
2. құрал жабдыққа төлем
3. құрал жабдық
4. жалгрлік төлем

 

III.Қайтарымды лизинг - екі келісімді білдіретін жүйеден тұрады. Мұнда құрал жабдық иесі өз мүлкін екінші жақ меншігіне сатады, сонымен бір мезгілде сатып алушыдан ұзақ мерзімді жалға алу келісім шартын жасайы. Әдетте сатып алушы ретінде коммерциялық банктер , инвестициялық , сақтандыру, лизингтік компаниялар болады. Мұндай операциялардың  нәтижесінде құрал жабдықтың иесі ғана өзгереді, ал оны пайдаланушы бұрынғысынша өзгермейді, тек қосымша қаржыландыруға ие болады. Инвестор шын мәнінде оның бұрынғы иесін несиелендіреді, нәтижесінде мүлікке меншік құқығын алады. Мұндай операциялар көбінесе  кәсіпорын қаржылық жағдайын тұрақтандыру мақсатында іскерлік құлдырау жағдайында қолданылады.

 

5-сызба. Қайтарымды лизинг процесі үшін

 

1

       Лизингтік компания                                                      Кәсіпорын

2

 

1. Құрал жабдық құны
2. Арендалық төлем

 

IV.Іскелік лизинг -  лизингтік келісімде үшінші жақтың (инвестордың) қатысуын қарастырады. Әдетте үшінші жақ банк, сақтандыру, инвестициялық компаниялар болады. Бұл жағдайда лизингтік компания құрал жабдықтарды жалға алу туралы келісім шартқа алдын ала қол қоя отырып, қарыздың бір бөлігін төлеуді  өз меншігіне алады. Алынған қарызды қамтамасыз етуші болып, алынған мүлік жүреді (ереже бойынша оған кепіл зат  рәсімделеді) және болашақта жалгерлік төлемдер, сәйкесінше бір бөлігі жалгермен тікелей инвестицияға төленіп отырады. Сөйтіп лизингтік фирма салық артықшылықтарын пайдаланады, яғни құрал жабдықтардың амортизациялық және міндеттемелерін өтеу процесінде туындайтын қарыздар. Лизингтің бұл формасының негізгі обьектілері - жоғары бағалы активтер, пайдалы қазба кен орындары , өңдіруші  салалардың құрал жабдықтары және т.б.

 

 

                           6-сызба. Іскелік лизинг процесі үшін

2

Жалға беруші                                                      Қосымша қаражат көздері

1

3

              6        4                         Өндіруші

5

 

     Жалға алушы

 

 

V.Тікелей лизинг  - мұнда  жалгер, лизингтік фирма мен сатып алу жөнінде келісімге отырады, соңынан оны  арендаға беру шартымен. Мұндай жалгерлік келісім шарт көбіне тікелей өндіруші фирмамен жасалады. Өз өнімдерін лизинг арқылы ұсынатын ірі өндірушілер, яғни: IBM, XEROX, GATX, сондай ақ авиациялық, кеме жасаушы және автокөлік жасаушы ірі компаниялар жатады. Мысалға автокөлік нарығының лидері «Драймлер-Крайслер» концерні және BMW концерні бірнеше жетекші лизингтік компаниялардың құрылтайшысы болып табылады. Сол компаниялар арқылы дүние жүзінің көптеген елдері өз өнімдерін өткізеді.  

 

     7-сызба. Тікелей лизинг процесі үшін

1

               Өндіруші                                                             Жалға алушы

        (Лизингтік бөлімше)       2

 

1. құрал жабдық
2. арендалық төлемдер

 

VI.Сублизинг - бұл лизингтің түрі алынған құрал жабдықты лизинг алушы ( сублизинг беруші) үшінші жаққа береді (сублизинг алушыға) кәсіпкерлік мақсатта  уақытша пайдалануға, яғни сублизинг келісім шартымен, әр айда төлеу міндетімен.

ҚР «Қаржы лизингі туралы» заңына сәйкес, құрал жабдықты сублизингке беру үшін жазбаша түрде лизинг берушінің келісімі болуы қажет.

Халықаралық сублизинг,  халықаралық лизингтің бір түрі болып табылады. Ол да ҚР «Қаржы лизингі туралы» заңымен реттеледі. Халықаралық сублизингтің айрықша ерекшелігі болып, лизинг затының ҚР шекарасынан ары -бері лизинг келісім шарты мерзімінде өтіп жүруі. Сублизингтің негізгі артықшылығы , ол жалға беруші жалгерлік төлемдерді талап ету құқықығына ие. Әдетте келісім шартта ескертіледі, үшінші жақтың банкроттық жағдайында жалгерлік төлемдер негізігі жалға берушіге жүктеледі.

 

                              

8- сызба. Сублизингтік процесі үшін

 

 

 

1 1

        Жалға беруші                           Делдал                           Тұтынушы

2 2

 

1. Құрал жабдық
2. Жалгерлік төлемдер 

 

1.3. Лизингтің субьектілер үшін артықшылықтары мен кемшілікері.

 

Лизинг - барлық лизингтік қатынасқа қатысушыларға өзекті мәселе, яғни олар: құрал жабдықты алушы, инвестор, лизингтік компания, мемлекетке( экономиакның басымды саласына инвестиция салу мәселесі бойынша) және банкке (лизинг нәтижесінде ұзақ мерзімді, тұрақты кіріс алу мәселесі бойынша).

Лизинг артықшылықтары негізінен қазіргі елімізде қалыптасқан жағдайға байланысты маңыздылығы келесі мәселелерде айқындалады:

 а) Мемлекет үшін.

Қалыптасқан  экономикалық жағдайда инвестициялық жандандыру мәселесінде лизингтің даму қажеттілігі мемлекет үшін ең өзекті мәселелердің бірі.

20. бұл  қаржы құралы, инвестициялық қызмет үшін барлық қаржы қаражатын жұмылдыруға мүмкіндік береді
21. өз механизмі арқылы инвестициялық ресурстардың  өндірісті қайта жабдықтауға жұмсалуына кепілдік береді.
22. мемлекет лизингтік қызметті қолдау арқылы, мысалға салық жеңілдіктерін инвестициялауды қаржыландыруға бюджеттік шығындарды айтарлықтай азайтады. Әсіресе шағын кәсіпорын лизингті пайдалану арқылы өз кәсіпкерлік қызметінің дамуы, қосымша жұмыс орындарының ашылуына және тағы сол сияқты көптеген әлеуметтік - экономикалық мәселелердің шешілуіне ықпалын тигізеді. 

 

б) лизинг алушы үшін.

23. тиімді, рентабельді жобасы бар кәсіпкер бірденнен көп көлемді қаржы  шығындамай  құрал жабдық алып, өз өндірісін бастауға мүмкіндік береді.
24. кәсіпорын мүлкіне салынатын салықты азайтады, яғни алынған мүлік жалгерлік мерзімі бітпегенше көп жағдайда жалға берушінің балансында тіркеледі.
25. ҚР « Қаржы лизингі туралы» заңына сәйкес барлық жылжымалы мүлік құралына жататын, лизинг обьектісі болып табылатын ( негізгі құралдардың активті бөліміне қатысты)  3 коэффицент бойынша негізгі құралдарға  жеделдетілген амортизациялық әдіс қолдануға рұқсат етілген.
26. лизинг алушының бухгалтерлік есебі жеңілдетіледі.Өйткені негізгі құралдар бойынша амортизациялық аударым, салық төлеу және қарызды басқару есебі лизингтік компаниямен жүргізіледі.
27. келісім шартта қарызды өтеудің ыңғайлы және икемді схемасын қарастыруға болады.
28. жоғарыда аталғандарға қоса банктегі лизинг алушының жағдайын қарастырайық. Бұл банк үшін тиімді, өйткені банк балансы жеңілдетіледі, ал ол өз кезегінде банктің экономикалық  көрсеткіштерінде оң өзгерісті көрсетеді. Мысалға аяқталмаған өндіріс құны лизингке алғанда бірте-бірте өз құны құрамына енгізіледі де, ал ол  «капитал» категориясына кері әсер етпейді.

в)  лизинг беруші үшін .

29. лизингтік компания инвестор сияқты капиталға салған салымы үшін лизингтік кіріс алады. Мұнда тәуекелдік әдеттегі несие беруге қарағанда төменірек болады.
30. төлемдер толық өтеліп біткенше  лизинг беруші заңды иесі болып табылады. Төлемді төлеу тәртібі бұзылған жағдайда құрал жабдықты қайтарып алуға құқығы бар. 
31. лизинг алушының банкроттық жағдайында да лизинг берушінің құрал жабдықты қайтарып алып, өз міндеттемелерін өтеуге болады.
32. лизинг беруші  лизинг алушыға ақшалай қаражат бермейді , оған бақылау жасау мүмкіндігі төмен. Керісінше оған тікелей өндіріс құралдарын береді.
33. қаржылық лизинг (3 жылдан кем емес) арқылы алған кірісіне салық төленбейді.
34. лизинг беруші кеден баждарын төлеуден босатылады, ҚР территориясына алыпкелінетін лизингке беру мақсатындағы құрал жабдықтар салықтан босатылады.

г)  лизингтік мүлікті сатушы үшін.

35. лизинг дамуына тек лизинг алушылар ғана емес, сонымен бірге ірі өндірушілер де мүдделі, өйткені лизинг арқылы олардың  өнімдерін өткізу нарығының шығындары кеңейіп  жатыр. Лизингке берілген құрал жабдықтың бөлшек құралдарын сату арқылы, оларды жөндеу, модернизациялау жұмыстары арқылы кіріс көбейеді.

Сонымен қатар лизингтің обьективті кемшіліктері бар. Олардан келесілерді атап көрсетуге болады:

36. Инфляцияның елеулі өзгерісі жағдайында лизинг алушыға  құрал жабдықты  қалдық құн боиынша стып алу тиімсіз болуы мүмкін.
37. Қаржылық лизингті алғанда ҒТП нәтижесінде моральді тозуы мүмкін, бірақ лизингтік төлемдер келісім шарт мерзімі біткенше төленеді.
38. Лизингтік келісімге қатысушылар санының көп болуы лизингтік операцияны ұйымдастыруда қиындық туғызады, яғни әкімшілік шығындар мен лизингтік  келісімді дайындауға кететін уақыт шығыны.
39. Лизинг берушіге құрал жабдықтың моральді тозу тәуекелі жүктеледі(әсіресе лизингтік келісім мерзімі оның  амортизациялық мерзімінен аз болса), ал лизинг алушы үшін лизинг арқылы алған мүлік құны оны сатып алған кездегі құнынан жоғары болады.
40. Егер, лизингке алынған құрал жабдық жұмыстан шығып қалса да (бұзылу, сыну)  лизингтік төлемдер толығымен төленеді.
41. Банк кредитімен салыстырғанда лизингтің қымбаттылығы. Бұл жағдайды былай түсіндіруге болады, яғни лизинг беруші жоғары комиссиондық төлем алады, өйткені оған берілген негізгі құралдың тозу тәуекелі жүктеледі. Сонымен бірге лизинг алушы келісімді бұзған жағдайда ескірген құрал жабдықпен қалу тәуекелі де бар. Ал ескірген құрал жабдықты екінші рет лизингке беру мүмкіндігі төмен.   

 

1.4. Қазақстан Республикасында лизингтік қатынастарды нормативтік -құқықтық  реттеу

 

Лизинг пайдаланудың тиімділігінде  оның нормативтік - құқықтық базасы айтарлықтай роль ойнайды, яғни олар: лизинг механизмі, бухгалтерлік есеп жүесі, салықтық жеңілдіктер деңгейі .

ҚР лизингтік  қатынастарды реттеудің нормативтік - құқықтық базасы келесілерді қамтиды:

1. Азаматтық - құқықтық реттеу:
42. ҚР Азаматтық  кодкесі.
43. ҚР « Қаржылық лизинг туралы»  заңы.
44. ҚР «ҚР қаржы лизингі туралы заңына кейбір өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңы.
2. Салықтық реттеу:
45. ҚР Салық кодексі.
46. ҚР Үкіметінің « Лизинг беруші мен шет елден әкелінетін, яғни импортталатын құрал жабдықтың (қаржылық лизингке беру мақсатында) немесе негізгі құралдарды қосымша құн салығынан босатылатындардың тізімін бекіту туралы қаулысы.
3. Кедендік реттеу
4. Лизингтік операциялардың бухгалтерлік есебінің қағидалары.