Инновациялық қызметті қаржыландыруды қамтамасыз етудің әдістемелік негізі

 Қазіргі  таңда АҚШ-та 600 тәуелсіз қорлар қызмет етеді. 60 жж американдық ірі корпорациялардың ішінде венчурлы капитал бөлімдері пайда болды. Олар банктермен және сақтандыру компанияларымен байланысатын және жаңа салалармен қызмет етуші фирмалар ретінде көрініс табады. Өз штатындағы компанияларға инвестицияланған қаржылардың бір бөлігін салуға міндетті. Инвестициялық қорлардың көлемі әртүрлі болады - 2,2 млн. долл. бастап. Венчурлы капиталдың арқасында «Майкрасофт», «Сан», «Интел» корпорациялары өсіп шықты. Осындай венчурлы қаржыландырудың екінші түрі - венчурлы капитал қорлары. Венчурлы капитал ұзақ мерзімге беріледі. 5-7 жыл, ал қазіргі заманғы компьютерлік салада қысқа мерзімді жобаларды іске асыруды бір-екі жыл беріледі. Венчурлы инвестициялау қазіргі заманғы компаниялар үшін арзан және қарапайым болып табылады.

 Инновациялы  іске асыру кәсіпорындардың қаржылық  жағдайын жақсартудың мақсаты  болып табылады. Инновациялық пайданы  капитализациялау арқасында меншік  капиталын көбейту арқылы жүзеге  асады. Кәсіпорын қызметін қаржы-несиемен  қамтамасыз ету үшін қаражаттарды қалыптастыру инновациялық қызметтердің өзінің көптеген бағыттарына қызмет етуге мүнкіндік береді.

 Экономикасы  дамыған елдердегі кәсіпкерлер,  нәтижесі жаңалық еткізулерге  негізделген «инновациялық саясатты»  жүзеге асады. Қазіргі заманғы кәсіпорынның инновациялық саясаты маркетинг териториясына негізделген. Ол инновациялық механизмге назар аударады, нарықтағы сұранысты қалыптастырады, жаңа тауар немесе қызметке, көптеп сатып алушылардың қажеттілігін құрастырады. Экономикасы дамыған елдердегі «тұтынушы қоғамнның» дамуы жаңалықтардың, тұрғындардың өмір сүру шартына еніп кетуіне тікелей байланысты.

 Тиімді инновациялық  саясат жүргізу үшін кәсіпкер  қолда бар ғылыми өнімді бағыттауы,  қызметкерлердің үздіксіз өзгерістерді  тез қабылдауға жағдай жасауы, қажет жоғарыда өздерінің зерттеу бөлімшелерін құруы керек.

 Бұл барлық  кезеңдерді бір процеске жинақтауға  мүмкіндік береді - ойдың пайда  болуы, қосымша өңдеулер, өндіріс,  өткізу іске қосу.

 Кәсіпкер  үшін ең қиыны жаңа өнімді  өткізу кезеңі, яғни оны «донордан» (жабдықтаушы) «реципиентке» (тұтынушыға) беру. Реципиентке жаңалықты беру алдында тауарды қолдануды үйретеді. Сондықтан өндірушілер тек үйретіп қана қоймай онымен байланысты шығындарды өзіне алады. Жаңалықтың таралған көлеміне оның пайдалылығы байланысты болып табылады. Сондықтан кәсіпкер тек экономикалық және өндірістік жағдайларды емес, сондай-ақ тұтынушылардың мәдени және психологиялық өзгешеліктерін де ескеру керек, сондай-ақ жастық айырмашылығын да ескерген жөн. Бір жаңалық енгізудің коммерциялық дамуы, келесі инновацияларға негіз болады. С/қ алдыңғы жаңалық енгізу жүзеге аспаса, онда келесіде «инновациялық қорқу» пайда болады. Мұндай психологиялық кедергілер кәсіпкердің қажетті деңгейде маманданбағанын, инновацияға әртүрлі деңгейдегі қызметкерлерді тарта алмағанын, өндірістің адам факторын тиімді қолдана алмағанын көрсетеді.

 Инновациялық  жобаны жүзеге асыру шешімін  қабылдау алдында, оны іске  асыру шығындары (техникалық және  коммерциялық тәуекелді ескере  отырып) мен компаниялық қаржылық мүмкіндіктерін салыстыру керек. Ол кәсіпорындардың бизнес-жоспарында көрініс табуы керек. Компаниялық қаржылық жағдайы инновацияны іске асыру үшін қажет қарыз қаражатының тиімділігі мен мүмкіндіктерін анықтайды.

 Қазіргі  заман жағдайында инновациялық  қызметті іске асырудың тиімді формасы болып, инновацияға кіретін капиталды басқару табылады. Инновациялық процестің тағы бір ерекшелігі әртүрлі жағдайларды енгізу барысында инновациялық және инвестициялық кезеңдер бір-бірімен байланыста болып, әсерлесіп отырады.

 Инновациялық  қызмет әдетте инвестицияның  кезеңділігін анықтайды. Инновациялық  және инвестициялық кезеңдердің  ортақтану анықтайды. Инновациялық  және инвестициялық теориялық  негізінде келесі жатыр: жаңалық  бұл іс әрекеттің нәтижесі  болып табылады. Инновациялық кезеңнің әрбір деңгейінде нақты бір нәтижеге жетуге болады, ол жекеменшік тауар бола алады. Бірақ ол тек аралық өнім ғана бола алады. Сондықтан жаңалықты игеру саясаты соңғы өнімге бағытталуы мүмкін. Егер инвестор аралық өнімді соңғы нәтиже ретінде көрсе онда инновациялық кезең сонымен тоқтатылады.

 Мұның нәтижесінде  келесі формуланы құрастыруға  болады, егер t деңгейінде ақша ағынын S(m) деп белгілесек, онда негізгі  уақытпен салыстырсақ келесіге  тең болады.

S(tm,t1)=S(m)xk1xk2xk3,

Барлық инновациялық циклға интегралды баға:

∑S(tm,t1)= ∑ S(m)xk1xk2xk3,

К1- m кезеңінің соңына сәйкес келетін;

tm уақытындағы инфляция көлемін есептейтін коэфицент;

k2-m кезеңінде тәуекелді есепке алу коэффиценті;

k3-m кезеңінде ақша ағымын бөлуді есепке алу коэфиценті.

 Бұл коэфиценттер инф/ң жинақ/қ, ақшаның құнсыздану тәуекелінің санын көрсетеді. Әртүрлі кезеңдегі ақша ағымының көлемін салыстыру инновациялық өнімді өндірушілердің жұмысын ары қарай жалғастыру немесе сонымен тоқтату керектігін анықтайды. Жаңалық енгізу-бұл процесс пен нәтиженің жиынтығы, ал инновацияның инвестициялық циклы келесі белгілерден тұрады: реттілік кезеңділік деңгейлер мен кезеңдердің тәуелсіздігі. Инвестициялық цикл инновациялық циклдың барлық кезеңін қамтығандықтан, инновациялық өнімді өткізу үшін жаңалықты қалыптастыру мен игеруді инвестициялау керек. Инновациялық және инвестициялық процестерндің байланысы көрініс табады:

 Бірінші кезең. Инновациялық өндірісті құру мен қолданудың экономикалық мақсатын бағалау.

 Екінші кезең. Инновациялық қатынастардың субъектілерін, қаржылық қамтамасыз ету түрі мен көздерін анықтау; инновациялық қызмет фазасы бойынша авансталған қаражаттарды бөлу; әрбір фазада тиімділікті болжау және тәуекел деңгейін анықтау.

 Үшінші кезең. Инновациялық өнімнің нақты объектілері мен ресурстарының өзгеруімен байланысты.

 Төртінші кезең. Инновациялық және инвестицияны өткізуден аралық тиімділікті анықтау.

 Бесінші кезең. Инновацияны кең өндіруде қаржылық қамтамасыз ету.

 Алтыншы кезең. Қаржы-несие қаражатын қайтару және коммерциялық тиімділік алу.

 Нарықтық қатынастар қызметті қаржыландыру мемлекеттің қаржы саясатының маңызды элементі бола алады. Ол келесідей маңызды мәселелерді шешуді қамтамасыз етеді:

 ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін енгізу арқылы ұлттық экономиканы құрылымдық-технологиялық қамтамасыз ету;

 ел экономикасын дамытудың маңызды бағыттарыда ғылыми-техникалық және инновациялық мүмкіндіктерді дамыту және сақтау.

 Нарықтық экономика жағдайында инновациялық белсенділікке әсер ету үшін, нарық механизмнің қаржылық құралдарын қолдану қажет. Ол инновациялық қызметке әсер ете алады. Тауар, ақша қатынастарының негізгі формасы - қаржы және несие, оның инноваторлардың іс әрекетіне әсер ету мүмкіндігі жоғары.

 Тұрақты экономикалық жүйе жағдайларында инновациялық қызметтерге қажет жағдайда қамтамасыз етеді. Оған бірінші кезекте инновациялық қызметті заңмен бекіту, сонымен қатар инновациялық белсенділікке қаржылық әсер етудің нормативті-құқықтық актілер деңгейінде бекіту. Тиімділіктің негізгі критері-пайда деңгейі. Ол инновациялық кәсіпорындардың қарамағында болады.

 Шеттелдік тәжірибеге сүйенсек тұрақсыз экономикалық жүйе жоғарыда, жоғары инфляция процесі мен олардың экономикалық агенттерге әсер етуі нәтижесінде тікелей көмек көрсету екінші орынға қалады. Бұл жерде маңызды орынды жанама реттеу алады: салық жеңілдіктері, несиелер, несиеге проценттік төлемдер, сақтандыру, амортизациялық аударымдар және т.б.

 Инновациялық белсенділікті жанама реттеу құралына негізінен өнеркәсіп өндірісі саласында салықтармен несиелер жатады (жеке қаржы институттарындағы несие ресурсы, сонымен қатар тек өнеркәсіп өндірісіне бағытталған мемлекеттік несие). Ал амортизациялық аударымдар сұраныс шектеулерінің әсерінде болып отырады. Сақтандыру жанама әсер ету тек инновациялық қызметтің нормативті-құқықтық бағасы мен инфрақұрылымы дамыған жағдайда ғана тиімді болып табылады.

 Отандық инновациялық қызметті қаржыландыру жүйесі үнемі дамып отыруда. 1991 ж дейін бюджеттік және орталық тындырылмаған бағытта болған. Қазіргі таңда инновациялық қызметті қаржыландырудың көзі болып:

 мемлекеттік және аумақтық деңгейлерді бөлініп жатқан бюджеттік көмек;

 кәсіпорындар мен аймақтық басқару органдарында құрылған ҒЗКТЖ-ды қаржыландыру бюджеттік емес арнайы қаражаттары;

 әртүрлі коммерциялық құрылымдардағы қаржы ресурстары;

 арнайы инвестициялық банктердің несие қаражаттары;

 инновациялық жобалар үшін арнайы несиелер;

 шетел инвестрлары.

ҚР-да инновациялық қызметті мемлекеттік қаржыландыру

 Қазіргі кезде Қазақстанда инновациялық белсенділіктің төмендеуі инновациялық қызметке салымдардың жоғары тәуекелі мен байланысты болады. Бұл тәуекелдік жоғары болуы инновациялық процесті қаржы-несиелік қамтамасыз ету әдістері мен ұйымдастыру принциптерінің жетілмегеніне және инновациялық қызметті қаржыландырудың нормативті құқықтық негізінің жетілмегенімен де тығыз байланысты. Нақты өндірістік сектордағы инновациялық процесті тоқтатудың негізгі себептеріне келесілер жатады: тапсырыс берушілердің төлем қабілетсіздігі, ішкі және әлемдік нарықта өнімнің бәсекелестігі қамтамасыз ететін инвестициялық ресурстардың жетіспеушілігі.

 Қазақстан үкіметінің алдында экономикаға ұзақ мерзімді ресурстарды тарту үшін оңтайлы жағдай жасау мәселесі қойылуда.

 Ол ұйымдастырушылық экономикалық қатынастардың жиынтығын қалыптастыру қызметімен тікелей байланысты болады, ол инновациялық процесті қаржылық қамтамасыз ету үшін жүзеге асады.

 Өнеркәсібі дамыған Батыс елдерінде инновациялық қызметтерді қаржыландыру негізінен мемлекеттік емес көздерден жүзеге асады. Жаңа технология мен өнеркәсіптік жаңалықтарға ішкі Қазақстан нарығында төлем қабілетінің төмендеуіне байланысты ғылыми зерттеу және жобалау жұмыстарына демеуші әрі бағыттаушы болып, ал жұмыстарға тапсырыс беруші болып мемлекет шығады. Бұл үшін несие немес қайтарымсыз субсидиялар беретін арнайы қорлар жүйесі қалыптасуда. Отандық инновациялық қызмет нарығы мен ғылыми сыйымды өнімдердің дамымауына байланысты арнайы қорлар, инновациялық қызметті қаржыландыру механизмін нарықтық шарттардың жағдайына жақындатуға көмек беруі. Мұндай қорлардың халық шарттардағы салалары бойынша қалыптастыру инновациялық қызметті қаржыландыру мәселелері бойынша шешімдерді орталықсыздандыруға мүмкіндік береді.

Қаржыландыру көздері бойынша 2006 жылы зерттеулер мен өңдеу жұмыстарына жұмсалған ішкі шығынның пайыздық құрылымын талдап қарастырсақ, онда тапсырыс берушілердің қаражаты 43%, бюджет қаражаты 40%, меншік қаражаты 14%, ал шетел қаражаты 3% құраған. 2009 жылы осы көрсеткіште дәрежесі мынадай болған. Тапсырыс берушілердің қаражаты 31%, бюджет қаражаты 40%, меншік қаражаты 26%, ал шетел қаражаты 2% құраған. Яғни, 2006 жыл мен 2009 жыл көрсеткіштерін салыстыра отырып соңғы жылдары өз меншігіндегі қаражат арқылы зерттеулер мен өңдеу жұмыстарын іске асырушылардың саны көбейгендігін көруге болады. Оған жекеменшік салада осы зерттеулер мен өңдеу жұмыстарына көп назар аударып жатқаны әсер еткен.

 Дамыған нарықтық экономикалы елдер мыс, АҚШ мемлекеттік бюджеттің ЖҰӨ-ң 2,2-2,7% осы зерттеулерге жұмсалған францияда 1,8-2,3%; Германия мен Жапония 2-2,9%; Англияда 2-2,5% жұмсалады. Батыстағы экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымына кіретін елдердің ҒЗКТЖ-ға жұмсалатын шығыны ЖҰӨ-ң 2,2% құрайды. “ірі жеті” елдерде - 2,4%, ал АҚШ - 2,6%, Ресейде 0,9% көрсеткішін құрайды. Қазақстанда бұл көрсеткіш өте төмен деңгейде болып табылады.

 Нарықтық қатынастар жағдайындағы инновациялық саланы қаражаттық қамтамасыз етудің әлемдік тәжірибесіне сүйене отырып, мұндай қаржы үшін тек орталықтан емес, сондай-ақ бюджеттік емес әртүрлі қорларды, шартты қайтару несие түрін қолдануға болатынын айтуға болады.

 Орталықтанған қорлардан жаңа бәсекелі өнімге баға қосымшаларын төлеуге болады. Мемлекеттік инвестициялық саясат даму бағдарламасының негізінде іске асады. Оған жататындар:

 капиталдың тез айналымын және жоғары бюджеттік тиімділікті қамтамасыз ететін салаларда өндірісті дамыту;

 ғылыми сыйымды салалар мен жоғары технологияны, жоғары деңгейлі өңдеу салаларына қолдау көрсету;

 экономиканы технологиялық қайта құру негізінде бәсекелі машина жасау өнімін өндіру.

 Мемлекеттік инвестициялық саясатта маңызды орынды экономикалық өсу ырғағының жоғарлауы алады және дәл осы Қазақстандағы экономикалық өзгерістердің негізгі бағыты болып табылады. Үкіметтің ағымдағы бағдарламасы оңтайлы инвестициялық жағдай жасауды қамтамасыз етеді . Ол жоғары технологиялы өнімге, өндірістік қызметті қайта қалыптастыруға, өндірістің инфрақұрылымын жаңартуға және жеке секторға қуатты қайта құруға тікелей инвестицияның ағымына үлес қосады [71, 72].

 Экономиканың тоқырау жағдайында мемлекеттік бюджеттен тек жалпы экономикалық деңгейдің дамуына әсер ететін маңызды иннвестициялық жобалар ғана қаржыландырылуы керек. Қайтымсыз бюджеттік қаражатты бөлген кезде несиені беру принциптеріне негізделуі керек, яғни тез, қайтару және төлем принциптері мемлекеттік бюджеттен бөлінетін ақша қаражатының қайтымын жоғарлату үшін басқа да принциптерді қолдануға болады:

 тез қайтым принциптері-ақша қаражатын қолда бар жүзеге асу кезеңінде тұрған немесе аз ғана жұмысты қажет ететін жобаларға салу. Мұнымен қатар қайтарым сөзінің мағынасы ретінде инвестициялық қаражаттың қосымша құнмен қайтарылуын түсіну керек;

 уақытша бөлу принципі-экономикалық барлық салаларын қамтитын инновациялық жоба инвестицияланады.

 Экономикалық әртүрлі салаларына мемелкеттік бюджет қаражатын инвестициялау таңдауын жүргізгенде бірінші кезекке импорт алмастырушы тауарларына бәсекелі тауар және қызметке сұр. Жоғары тауарларға бағытталған өндіріске назар аудару керек. Инновациялық қызметке инвестиция тарту үшін несие пайызын төмендету керек. Бизнес-жоспарда маңызды орынды маркетингтік зерттеулер алады. Оның негізінде өнімді тұтынушылардың төлем қабілеттілігінің деңгейі анықталады. Капитал салымының өтелу мерзімі екі жылдан аспауы керек.