Основные концепции образования ВКЛ

Автор работы: Пользователь скрыл имя, 13 Апреля 2012 в 22:43, реферат

Краткое описание

Дзяржавы пад назвай Вялікае Княства Літоўскае (ВКЛ) не існуе ўжо шмат гадоў. Але яна прысутнічае ў нашым штодзённым жыцці як з’ява: гістарычная, культурная. У межах ВКЛ нарадзіліся беларускі і літоўскія народы, княства адыграла важную ролю ў фарміраванні ўкраінскага народа. Многія стэрэатыпы грамадскіх паводзін – так званы нацыянальны менталітэт. Нечаканую актуальнасць спадчына ВКЛ набыла ў апошняе дзесяцігоддзе XX ст.. Тэма выклікае інтарэс і ў цяперашні час.

Вложенные файлы: 1 файл

МIНIСТЭРСТВА АДУКАЦЫI РЭСПУБЛIКI БЕЛАРУСЬ.docx

— 261.48 Кб (Скачать файл)

Уводзіны

   Дзяржавы пад назвай Вялікае Княства Літоўскае (ВКЛ) не існуе ўжо шмат  гадоў. Але яна прысутнічае ў нашым штодзённым жыцці як з’ява: гістарычная, культурная. У межах ВКЛ нарадзіліся беларускі і літоўскія народы, княства адыграла важную ролю  ў фарміраванні ўкраінскага народа.  Многія стэрэатыпы грамадскіх паводзін – так званы нацыянальны  менталітэт. Нечаканую актуальнасць спадчына ВКЛ набыла ў апошняе   дзесяцігоддзе  XX ст.. Тэма  выклікае  інтарэс   і ў цяперашні час.

   Пасля абвяшчэння двяржаўнага суверэнітэту Літвы і Беларусі значна павялічыўся інтарэс да гісторыі Вялікага княства Літоўскага, у якім знайшла сваё ўвасабленне сярэдневяковая двяржаўнасць літоўцаў і беларусаў. Атрымаўшы незалежнасць  спадкаемцы  Вялікага  княства   зноў  пачалі  аглядацца на свае  вытокі. Пры гэтым, часам назіраецца спрошчаны погляд  на нацыянальную літоўскую ці нацыянальную беларускую дзяржаву. Апошні погляд сёння актыўна прапагандуе М.І. Ермаловіч [1]. Між тым, сапраўдны працэс утварэння  быў больш складаны. Мы паспрабуем ахарактарызаваць яго асноўныя моманты, абапіраючыся  на  даследаванні  Ермаловіча М. І.” Па слядах аднаго міфа”, А.К.Краўцэвіча  “Стварэнне   Вялікага  Княства  Літоўскага”.

   Асаблівасцю пісьмовых крыніц, сучасным падзеям, з'яўляецца тое, што яны асвятляюць першапачатковую гісторыю звонку: з пункту гледжання валынскіх князёў, Ноўгарада, Пскова ці Польшчы і крыжацкіх ордэнаў Прыбалтыкі. Летапісы, звязаныя з паходжаннем ВКЛ, датуюцца больш познім часам, таму іх звесткі не заўсёды дакладныя. Даследчыкі больш позніх часоў прайшлі шлях ад пераказу крыніц да іх крытычнага асэнсавання, хаця шмат пытанняў застаюцца дыскусійнымі і сёння.

  Старажытная Літва – вялікая загадка гісторыі. Яе імкнуліся разгадаць, але і сёння тут пытанняў больш, чым адказаў.

    Пытанне аб месцазнаходжанні летапіснай Літвы - адно з самых важных у даследванні. Сапраўды, дзе была тая зямля, імя якой пасля дало назву адной з найбуйнейшых дзяржаваў у Еўропе? Гэтая праблема патрабуе дэталёвага разгляду, бо з яе заблытвання найперш і пачынаецца заблытванне гісторыі ўтварэння Вялікага Княства Літоўскага. 
 
 
 
 

Асноўныя  канцэпцыі ўтварання ВКЛ.

    Спроба  даць адказ на вышэй пастаўленае  пытанне прыводзіць да трох канцэпцый  ўтварэння Вялікага княства Літоўскага:  традыцыйная (літоўская), новая (беларуская), “умераная” (цэнтрыская).

     Першы падыход  прадстаўлены   ў традыцыйнай  гістарыяграфіі,сутнасць  яго заключаецца ў тым, што   ўтварэнне ВКЛ падавалася  выключна  як  вынік захопу  літоўцамі  заходнерускіх  зямель  і іх  гвалтоўнага  далучэння  да літоўскай  дзяржавы. Літва выступала ў якасці  варожай дзяржавы,  якая  сілай зброі захапіла рускія землі.

     Ролю аб’яднальнага цэнтра рускіх княстваў традыцыйная  гістарыяграфія  замацоўвала  за  Маскоўскім княствам, якое  знаходзілася  ў  складзе  Уладзімерскага. Тут  была  “сапраўдная” Русь, якая, памацнеўшы, уступіць  у барацьбу з  варожай  Літвой  за старажытную спадчыну.(2с.75)

      Далучэнне дробных княстваў да маскоўскіх уладанняў заўсёды лічылася  з’явай выкючна прагрэсіўнай, своеасаблівай, праявай гістарычнай заканамернасці, перавагі цэнтралізацыі над феадальнай  раздробленнасці.

Рост   тэрыторыі  ВКЛ  звычайна  даследчыкаў  засмучаў , таму  што тым самым аддзалялася здзяйсненне Масквой яе  гістарычнай місіі. Маскоўскія  князі  падаваліся  “збіральнікамі”, а літоўскія -  чужынцамі – захопнікамі, спусташальнікамі  Рускай  зямлі.(2,с.76)

        Гэты падыход адлюстроўваў навуковы погляд, стан гістарычных  крыніц  і ведаў  і быў  агульнапрынятым. Таму  шмат  хто  і сёння здзівіцца, калі дазнаецца, што для праваслаўных  жыхароў ВКЛ   рускімі былі  перш за ўсё яны  самі, і ўся Русь,  паводле іх  меркаванняў, аб’ядноўвалася  менавіта   ў Літоўска-Рускай дзяржаве. Аб гэтым  сведчаць   шматлікія  помнікі  і летапісы. Напрыклад у “Летапісе Рачынскага”   зазначана , што ў 1512г. ”князь   велікіе  московскіе  Васілій , забывші  переміря і прісягі  своё... шкоды  непріяцельскім  обычаям  чыніл”(гаворка  ішла  пра паход   князя  Васілія ў ВКЛ, на  Смаленск). Жыхароў  паўночнага  ўсходу, аб’яднаных  вакол  Масквы, прадстаўнікі  рускіх  зямель  ВКЛ  называлі  няйнакш  як  пскавічамі, маскавітамі, цверычамі, але не рускімі.(2,с.76)

        У сувязі з традыцыйнай (літоўскай)  канцэпцыяй утварэння ВКЛ узнікае  пытанне: чаму заходнія і паўднёвыя  землі Русі, якія знаходзіліся  на больш высокім узроўні цывілізаванасці,  сталі лёгкай здабычай Літоўскай  дзяржавы, прызналі палітычнае лідэрства  народа, які ў гістарычным плане  развіваўся са спазненнем на  некалькі стагоддзяў? Адказваючы  на гэтае пытанне, прыхільнікі  традыцыйнай (літоўскай) канцэпцыі называюць дзве прычыны. Першая прычына  - неадпаведнасць фаз палітычнага развіцця Літвы і рускіх зямель. Калі ўсходнія славяне мелі моцную дзяржаўнасць (пачынаючы з IX і па XI ст. уключна) Кіеўскую Русь, Літва ўяўляла з сябе шэраг асобных зямель на чале з "кунігасамі" (князямі). Дзяржава тут узнікла толькі ў XIII ст. і адразу ж пераўтварылася ў магутную палітычную і ваенную арганізацыю. Другой прычынай  называюць феадальную раздробленасць.  Для паўднёвых і заходніх зямель Русі XII - XIII стст. былі перыядам феадальнай раздробленасці, міжусобных войн, якія аслаблялі рускія княствы. Аслабленыя міжусобнымі войнамі, славянскія княствы часта не маглі вытрымліваць націск літоўцаў.   Другая прычына звязана з агрэсіяй нямецкіх феадалаў і нашэсцем татара-манголаў, што таксама аслабляла славянскія княствы.

   Адзін з тэзісаў традыцыйнай (літоўскай) канцэпцыі ўтварэння ВКЛ аб заваяванні беларускіх зямель Літвой гісторык М.І.Ермаловіч лічыць міфам. Ён   у 1966 — 1968 гг. напісаў на гэту тэму кнігу “Па слядах аднаго міфа”, якая з-за кансерватызму часткі гісторыкаў і партыйна-дзяржаўных дзеячаў не выдавалася болып за 20 гадоў. Упершыню кніга выдадзена выдавецтвам “Навука і тэхніка” ў 1989 г. У ёй найболып поўна выкладзена названая намі новая (беларуская) канцэпцыя ўтварэння Вялікага княства Літоўскага. Яе таксама называюць левай, рамантычнай і нават міфалагізатарскай кан цэпцыяй.

     Звернемся да   працы М.І.Ермаловіча  “Па  слядах  аднаго  міфа”,  які  адзначае, што ў розныя гістарычныя перыяды пад Літвой разумелі не адну і тую ж тэрыторыю. Яшчэ ў канцы ХІХ ст. А.Качубінскі аспрэчваў тых вучоных, якія «сучаснае этнаграфічнае становішча Літвы ўзводзілі ў становішча дагістарычнае, ад веку непарушнае». На жаль, гэтая слушная думка была пакінута ў навуцы па-за ўвагай, і па-ранейшаму ў даследваннях і падручніках па гісторыі старажытная Літва ХІ-ХІІІ стст. (уласна Літва) атаясамліваецца з іншай гістарычнай вобласцю - Аўкштотай (Аўкштаціяй), якая займала ўсходнюю частку сучаснай Летувы(1).

   Адной з прычын атаясамлівання летапіснай Літвы і Аўкштоты з'яўляецца тое, што апошняя ва ўсходнеславянскіх летапісах не згадваецца. Таму быў зроблены вывад, што яна выступае тут пад назовам Літвы. Гэта стала агульнапрынятым, што і стрымлівала далейшае высвятленне пытання, дзе была летапісная Літва ХІ-ХІІІ стст. Даследнікі, замест таго каб уважліва прачытаць і прааналізаваць адпаведныя месцы летапісаў з мэтаю даць адказ на гэтае пытанне, бяздоказна паўтаралі: Літва - гэта Аўкштота. Аднак Літва ХІ-ХІІІ стст. - гэта зусім не Аўкштота і знаходзілася яна не там, дзе яе змяшчаюць   даследнікі.(1,с.20)

     Адказ на пытанне, дзе была летапісная Літва, даюць галоўным чынам некаторыя запісы нашых летапісцаў. Паведамленні гэтыя, як убачым далей,

пацвярджаюцца тапанімікай ды іншымі матэрыяламі. Іпацеўскі летапіс пад 1159 г. паведамляе пра тое, што менскі князь Валадар Глебавіч «ходяше под литвою в лесех», а пад 1162 г., што ён жа выступіў на свайго праціўніка «с литьвою». Адсюль бачна, што Літва знаходзілася па суседстве з Менскім княствам. Да такой сама высновы, грунтуючыся на тых жа летапісных звестках, прыйшоў і А.Насонаў.  Тэрыторыю, якая ляжала на захад ад Менска, як Літву паказвае, але ўжо з боку Новагародка (і гэта асабліва каштоўна), запіс Іпацеўскага летапісу пад 1262 г. Паведамляецца, што князь Войшалк «учини собе манастырь на реце на Немне, межи Литвою и Новымгородком». Як вядома, Войшалк заснаваў манастыр пры ўпадзенні ракі Валаўкі ў Нёман, там, дзе цяпер знаходзіцца в.Лаўрышава (на паўночны ўсход ад Наваградка). Такім чынам, згодна з летапісам, на паўночны ўсход ад Лаўрышава, за Нёманам, у кірунку Менска знаходзілася Літва, што цалкам адпавядае летапісным звесткам 1159 і 1162 гг. Калі б пад Літвой тут разумелася Аўкштота, дык летапісец ніяк не сказаў бы, што заснаваны Войшалкам манастыр быў паміж Літвою і Новагародкам, бо Аўкштота знаходзілася ад Новагародка не ў паўночна-ўсходнім, а ў паўночна-заходнім кірунку.

    Летапісная Літва была не толькі на правым, але і на левым беразе Нёмана. У 1190 г. князь Рурык Расціславіч намерыўся дапамагчы сваім родзічам - пінскім князям у барацьбе з Літвой і сабраўся ў паход на яе, але не здолеў дайсці туды, бо зрабілася цёпла і снег растаў, а ў гэтай балоцістай краіне толькі й можна ваяваць у моцныя халады. З гэтага можна зрабіць выснову, што Літва была недалёка ад Пінскай зямлі, за яе балотамі. Пра гэта таксама сведчыць Іпацеўскі летапіс пад 1246 г. Ён паведамляе пра літву, якая, зрабіўшы набег на Перасопніцу (на Валыні), вярталася праз Пінскую зямлю назад, дзе была разбітая галіцка-валынскімі князямі. У наступным годзе літва напала на Мельніцу і Лякоўню (таксама на Валыні) і зноў вярталася праз Пінскую зямлю, дзе таксама была разбітая. У 1262 г. аддзелы літвы, пасланыя Міндоўгам на валынскія гарады, адступалі: адзін - у кірунку Ясельды, а другі - да Небля, г.зн. у бок Пінскай зямлі, як і ў папярэдніх выпадках. Паколькі кожны раз зваротны шлях «літвы» праходзіў праз Пінскую зямлю, то можна зрабіць вывад, што Літва знаходзілася дзесьці па суседству з ёю. Так яно і было, што непасрэдна пацвердзіў Іпацеўскі летапіс. Пад 1253 г. у ім гаворыцца, як галіцка-валынскія князі, ідучы праз Пінск на Новагародак, сустрэлі на сваім шляху літву: «Й послаша сторожу литва на озеро Зьяте (дарэчы, у сярэдзіне ХVІ ст. пры перапісе пінскіх пушчаў яно ўжо называлася балотам) и гнаше через болото до реки Щарье». «Старожа» звычайна высылалася для аховы межаў краіны. З гэтага вынікае, што Літва знаходзілася дзесьці на вышнявіне левай прытокі Нёмана - Шчары. Дарэчы, назоў гэты балцкага паходжання, азначае «вузкая».

   Гэта Літва прыкрывала сабою Новагародскую зямлю з паўднёвага ўсходу, бо галіцка-валынскія войскі, перамогшы яе, «наутрея же плениша всю землю Новогородьскую». Пра такое ж месцазнаходжанне Літвы гаворыць і запіс Іпацеўскага летапісу пад 1255 г.: «Данилови же (Даніла Галіцкі) пошедшу на войну на литву, на Новогородок. Гэта значыць, што галіцкія войскі ішлі на Новагародак той жа дарогай, што і ў 1253 г., а менавіта праз Літву. Гэтыя факты, відаць, і мела на ўвазе Ф.Гурэвіч, калі зазначыла, што ў летапісных звестках пра Новагародак у 50-70-х гадах ХІІІ ст. «апавядаецца аб пранікненні галіцка-валынскіх князёў з Літвы ў гэты горад». У Т.Нарбута мы чытаем, што ў 1405 г. тураўскі біскуп Антоній са згоды Вітаўта хрысціў у Літве народ у праваслаўную веру. Было незразумела, чаму менавіта тураўскі біскуп хрысціў Літву, якая, калі яе атаясамліваць з Аўкштотай, знаходзілася далёка ад Турава. Але ў святле папярэдне сказанага ўсё становіцца ясным. Літва была па суседстве з Турава-Пінскай зямлёй, і таму зусім натуральна, што яе хрысціў тураўскі біскуп. (1,с.22)

    Пра такое суседства сведчаць і археалагічныя даследванні. В.Сядоў на іх падставе лічыць, што дрыгавічы далей на поўнач ад Выганаўскага балота не жылі нават у параўнальна позні час Менавіта Выганаўскае балота было прыроднай мяжой паміж Пінскай зямлёй і летапіснай Літвою. Яно ж было прычынай і таго, што дрыгавіцкая каланізацыя летапіснай Літвы значна замарудзілася і таму апошняя магла так доўга праіснаваць. У згодзе з прыведзенымі фактамі знаходзіцца і паведамленне М.Стрыйкоўскага пра літву над Нёманам, «якая жыла ў пушчах і здаўна прыслужвала Наваградскаму княству».

    Характэрна, што на тэрыторыі, якая ў летапісах выступае пад назовам Літвы, да сённяшняга дня захаваўся тапонім «Літва». Населеныя пункты з такім найменнем мы сустракаем у Слонімскім (Гарадзенская вобл.), Ляхавіцкім (Берасцейская вобл.), Уздзенскім, Стаўпецкім, Маладзечанскім (Менская вобл.) раёнах. Гэта карэнныя назовы, якія супадаюць з летапісным назовам «Літва» і ёсць толькі ў паказаным рэгіёне. Іх трэба адрозніваць ад тапонімаў тыпу «Літвінава», «Літвінавічы», «Ліцвякі» і да іх падобных, якія сустракаюцца ў іншых мясцінах Беларусі, Расеі, Украіны. З'яўленне іх там звязанае з высяленцамі ў тыя мясцовасці. Адзін з такіх тапонімаў - «Літвілішкі» - выяўлены намі на тэрыторыі Аўкштоты (былая Мукснікаўская вол. Віленскага пав.). І побач з ім - тапонім «Мінчукі». Зразумела, што яны былі заснаваныя выхадцамі з летапіснай Літвы і суседняй з ёю Меншчыны.

    Летапісныя  дадзеныя і тапаніміка даюць магчымасць збольшага акрэсліць тэрыторыю  Старажытнай Літвы. На поўначы яна  межавала з Полацкім княствам па нёманскай  Бярэзіне. (Пазней гэтую раку пераблыталі  з дняпроўскай Бярэзінай, якую і  лічылі мяжой Літвы з Руссю. Так, маскоўскія паслы, прад'яўляючы прэтэнзіі  на беларускія гарады, гаварылі паслам Вялікага Княства Літоўскага: «...а  рубеже был тем городам с Литовской  землею по Березыню). Пра сумежжа  тут літвы і крывічоў сведчаць і размешчаныя побач тапонімы «Літва» і «Палачаны» (Маладзечанскі р-н). Па гэтай жа Бярэзіне ішла паўночна-заходняя мяжа Літвы з Нальшчанамі. На ўсходзе Літва межавалася з Менскім княствам, заходні рубеж якога не ішоў далей за раку Ўсу (прыток Нёмана). На ўсходзе левабярэжжа верхняга Нёмана Літва ў глыбокай старажытнасці, відаць, суседнічала з балцкім племем лотвай, пра што сведчаць аднайменны гідронім (Капыльскі р-н) і тапонімы «Вялікая Лотва» і «Малая Лотва» (Ляхавіцкі р-н). Не выключана, што менавіта адсюль і пачалося рассяленне літвы і лотвы: першай - на паўночны захад, другой - на поўнач і паўночны ўсход. Далей мяжа Літвы пераходзіла на р.Шчару, вялікая паўднёвая лука якой і была прыродным рубяжом Літвы на паўднёвым усходзе, поўдні і паўднёвым захадзе. Прыкладна па вышнявіне р.Мышанкі і нізавіне р.Валаўкі ішоў заходні рубеж Літвы, які ў больш старажытныя часы аддзяляў яе ад яцьвягаў.(1)

Информация о работе Основные концепции образования ВКЛ