Турецкая культура

қорлық көреді. Бірнеше жыл қызмет еткеннен кейін үй иесі

Мұстафа әпенді қызды құл сатушыға алпыс бес лираға сатып

жібереді. Дилбер осы жерде тағдырлары өзінің тағдырына ұқсас

отанынан, отбасынан айрылған қыздардың  жанында жалғыздығын 

ұмытқандай болады. Алайда, Дилбер бұл жерде ұзақ уақыт

тұрақтамайды, оны жүз елу лираға Асаф Паша сатып алады. Ол осы үйде тыныш өмір сүреді. Ажарланып, өңі кіріп, өзін бақытты сезіне

бастайды. Оның үйдегі қызметі де жеңіл, өзіне ұнайтын іс, яғни,

«таңертеңдері үйдің ханымымен  бөлмелерді реттеп, тотығұстың

торын тазалап, жемін беріп, суын ауыстыратын»[5,49].

 Үйдің қожайыны Асаф Пашаның  Парижде сурет өнерін оқып 

жатқан ұлы Желал алғашқы кездері Дилбердің суретін салып, оны

ойыншық сияқты көргені қыздың шамына қатты тиеді. Қолынан 

тек жылау ғана келеді. Кейіннен қызды  ренжіткенін түсінген Желал

одан кешірім сұрайды. Бір күні түнде Дилбердің бөлмесіне кірген

ол өзінің суретін қыздың қолынан  көргенннен кейін оған деген 

сезімі одан әрі өрши түседі. Желалдың анасы болса текті, дәулетті,

өздерінің теңі болатындай отбасымен  құдаласқысы келеді. Оның

ойынша «тең теңімен, тезек қабымен» болуы керек. Желал болса

осы мәселеде анасымен түсінінсе алмайды. Ол рухани әдемілікпен

шынайы сүйіспеншіліктің бәрінен жоғары екендігін алға қойып

«Жүрек сүю үшін міндетті түрде байлыққа, тектілікке мұқтаж ба? ...

Әдеміліктен жоғары тектілік, таза, пәк жүректен жоғары байлық

бар ма?»[5, 61-62], - дейді.

 Дилбермен ұлының бір-бірін жақсы көретіндігін, олардың

жасырын кездесіп жүргендерін сезген анасы болып жатқан

жәйттерді күйеуіне айтқан кезде ол қатты ашуланып «Мүмкін емес!

Біз оған жақсы тәрбие беріп, білім алғызып, жақсы неке құруын

қалағанымызға қарамастан барлық ісімізді, өзінің келешегін,

қолындағы барын қайдағы бір  күңнің қызметтен былғанған қолына

ма тапсырады? Мүмкін емес!»[5, 70], - дейді. Осыдан кейін үйдің 

ханымы да ұлымен Дилберді бір-бірінен айыруға тырысып, қыздан

құтылудың шарасын іздестіреді. Соңында  Дилберді құл саудагеріне 

сатып жібермек болады. Жағдайды түсінген Чаресаз атты күң түні

бойы жылап шығады. Ол неге жылағанын  сұрап өзін жұбатуға

тырысқан Дилберге «Жылау - күңнің ең үлкен құқығы. Біз сол

бостандыққа иеміз»[5, 75], - деп жауап береді. Сатылғандығын

соңғы сәтте ғана білген Дилбер не істерін білмей абдырып орнында

тұрып қалады. Тағдырдың жазғанына  бой ұсынудан басқа шарасы

қалмаған қыз өзі «махаббат  ұясына» ұқсатқан сарайға ақырғы рет

бір көз тастап кете барады.

 Сол уақыттарда болып жатқан оқиғалардан еш хабары жоқ

Желал Дилбермен үйлену үшін немере ағасынан көмек сұрайды.

Ағасының да көзқарасы әкесінің, шешесінің көзқарасымен жақтас

болып шығады. Жаңашыл идеяларға қарсы бұл адам жастар тәжірибесіз болғандықтан нақты, дұрыс шешім қабылдай алмайды,

үйлену сияқты өмірлік мәселелерді «отбасындағы үлкендер шешуі

керек» деген ойда. Алайда, жиенінің айтқанынан қайтпайтынын

білген соң, «қолымнан келгеннің  бәрін жасап, әке-шешеңді

көндіруге тырысамын» деп сөз береді. Соған үміттеніп, қуанышты,

көтеріңкі көңіл күймен үйіне оралған Желал Дилбердің сатылып

кеткендігін Чаресаздан естіп есінен танып құлап түседі. Сүйгеніне

қосыла алмай көңілің мұң  торлаған байғұс Желал Дилбердің

жоқтығына көндіге алмай, ақыр аяғында  дерті асқынып мидың 

қабынуынан көз жұмады.

 Дилбер болса, мысырлық дәулетті  біреудің сарайына 

сатылады. Дилбердің басынан өткен  оқиғалардан хабардар және

оны үмітсіз сүйген Жевхер Дилберді құтқаруға шешім қабылдайды.

Алайда, қашу жоспары трагедиямен  аяқталады. Дилберді босатқан

Жевхер баспалдақтан құлап ауыр жараланады. Не істерін білмей

абдырған қорғансыз Дилбер де Нілдің суына секіріп өзін өлімге

қияды. Осылайша Дилбердің Топхане  жағалауында басталған 

хикаясы Ніл өзенінің суық, жан  алғыш иірімдері арасында

аяқталады[6, 51]. Белгілі ғалым Мехмет Каплан «Сергүзешт» 

романындағы бейнеленген құлдық мәселесіндегі  жазушының 

ұстанымы жайлы «Самипашазаде  Сезаи құлдықты тек шығысқа тән

құбылыс ретінде көрсеткен, Америкадағы  құлдықты, Еуропадағы

қанаушылықты байқамағандай болады»[7, 369], - деп атап

көрсетеді.

 Қорытындылай келе, Танзимат  кезеңінде түрік әдебиетіне

батыстан келген өзекті мәселелерден бірі «құлдық, күңдік»

мәселесінің роман, әңгімелерде кеңінен қарастырылғанын

байқаймыз. Түрік әдебиетіндегі пьеса, роман, әңгіме, өлеңдерде

негізінен романтикалық жағынан қарастырылған  құлдық мәселесі

әлеуметтік мәселе ретінде оқырмандарға құл саудалаудың

адамгершілікке жатпайтын жақтарын ашып көрсетуге, ойлануға

жетелегендей болады.

 Сонымен қатар, Танзимат әдебиетінің  белгілі бір кезеңдерінде

құлдықтың қоғамдағы өзекті мәселе ретінде маңызды орын

алғандығын, шығармаларда түрлі формаларда қолға алынып

қарастырылғанын көреміз.

 

 

3 сурак 

Сервети-фюнун»

"Сервети-фюнун" ("Serveti fünun" — "Богатство наук"), турецкий журнал. Выходил в Стамбуле в 1891—1944. В 1896—1901 главным редактором был поэт Тевфик Фикрет. Вокруг "С.-ф." группировались известные турецкие писатели: Дженаб Шахабеддин, Джеляль Сахир, Хюсейн Суат и др.; сложилась "новая литература" — т. н. "литература Сервети-фюнун". Деятели журнала защищали западническую ориентацию, во многом следовали за европейской философско-общественной мыслью. Творчество писателей "С.-ф." было сильно критикой моральных и социальных пороков турецкого общества. Журнал сыграл важную роль в литературно-общественной жизни страны.

Лит.: Желтяков Л. Д., Печать в общественно-политической и культурной жизни Турции, М., 1972.

Яндекс.Словари › БСЭ. — 1969—1978

ФИКРЕТ ТЕВФИК [1868—1914] — виднейший турецкий поэт. Вырос в семье чиновника. Начал писать с 14—15 лет. Учителями Ф. были Муаллим Фейзи, Наджи и Реджаи-заде Экрем. Несколько лет Фикрет служил канцелярским чиновником, потом был преподавателем французского и турецкого языков. В эти годы печатал преимущественно подражательные стихи в журналах и газетах («Терджюмани хакикат», «Мерсад», «Ма’люмат») под псевдонимом Назми, Мехмед Тевфик.

В турецкой лит-ре в этот ее период шла борьба между двумя идейными течениями: западным (грабчылык) и восточным (шаркчылык). Вне борьбы стоял двухнедельный журнал «Сервети Фюнун». Ф., став редактором «Сервети Фюнун», собрал вокруг себя сторонников западного течения.

Группа  во главе с Ф., в которую входили  И. Сафа, Г. Сирет и др., представлявшая прогрессивную силу, постоянно преследовалась Абдул Гамидом II. В 1898 появилась книга стихов Ф. «Ребаби шикесте» (Разбитая лютня), а через год второе издание ее. Это было серьезным событием в лит-ре того времени, так как сборник был проникнут революционными настроениями.

В 1901 «Сервети Фюнун» был закрыт; авторов его  заставили замолчать. Но Ф. в это  время все же написал свое знаменитое произведение «Сис» (Туман), направленное против деспотического Стамбула, «Лахзеи  теаххур» (Миг замедления), вызванное  покушением на Абдул Гамида в июле 1906, «Миллет шаркысы» (Песня нации), явившееся самой сильной одой в честь младотурецкой революции 1908. Сознание темноты окружающей среды, гнет деспотизма порождали пессимистические мотивы в творчестве Ф. Но наряду с ними в творчестве Ф. жили и другие настроения. Ф. верил в светлое будущее и все свое творчество отдавал воспитанию и подготовке молодого поколения, от к-рого ожидал освобождения народа. Книга Ф. «Халюкун дефтери» (Халюк — имя его сына) содержит много прекрасных стихотворений на эту тему. Ф. был одним из тех крупных поэтов, личная жизнь, общественная деятельность и идеалы к-рых неразрывны. Среди поэтов «Сервети Фюнун» Ф. был одним из немногих, кто поэзию употреблял как оружие в борьбе против врагов народа и культуры.

Ф. с большим  восторгом встретил младотурецкую  революцию 1908. Вместе с группой товарищей  он издавал газету «Танин» (Звон). Однако, увидев, что революция лишь сменила  один эксплоататорский класс другим, Фикрет снова выступил с общественным протестом. В это время он написал  свои воинственные стихотворения против эксплоататоров: «Хитаба» (Речь), «Мюджахид  лисанындан» (От имени борца), «Токсанбеше  догру» (К событию 95 года), «Хани ягма» (Пища ограбления) и др. С этого  времени все более увеличивается число врагов Ф. Завязывается борьба между Ф. и поэтом-панисламистом М. Акифом и др. Националисты также относились к Ф. враждебно. Но Ф. имел и сторонников. Вокруг Ф. возгорелась борьба.

Творчество  Ф. является крупным этапом в развитии турецкой лит-ры. Ф. значительно содействовал развитию турецкого лит-ого языка, обогатил музыкальную сторону стиха, реформировал рифму, поставил ритм в зависимость от содержания. Ф. расширил тематику турецкой поэзии. Он лучше, чем кто-нибудь, умел сочетать в единое поэтическое целое мысль и чувство, образы реальной жизни и большие социальные проблемы. Ф. был реалистом. «Рыбаки», «Деньги и жизнь», «Смерть Гасана», «Завтра», «Прощение Халюка», «Верблюжья голова», «Прошедшее и грядущее», «Как наступит утро», «Памятник труда» и мн. др. его стихотворения являются жемчужинами турецкой поэзии. Ф. умел из «простых», «маленьких» тем делать серьезные философские выводы. Фикрет писал и о детях. Его книга «Шермин» — лучший образец турецкой детской лит-ры.

Одно из лучших, бессмертных произведений Ф. — «Тарихи кадим» (Древняя история). Оно подытоживает идейный и поэтический  путь Ф. Этот путь от идеализма к  материализму, от теизма к атеизму. Ф. в этой замечательной поэме  показывает подлинное гнусное лицо прошлого, останавливается на настоящем и ярко рисует облик будущего, где нет ни войн, ни захватничества, ни жалоб, ни лжи, ни злодейства, ни бога, ни раба. В «Тарихи кадим» нашла свое выражение самая передовая, революционная мысль Турции того времени. Пантуркисты пытаются сделать из Ф. националиста. Но Ф. и в самом своем националистическом произведении выступает как революционер-демократ. Его «Песня нации» является подлинной песней восставшего народа.

Библиография: I. Ребаби шикесте (Разбитая лютня), Стамбул; Халюкун дефтери (Книга Халюка), Стамбул; Шермин, Сборн. стихов для детей, Стамбул; Ребабын джевабы (Ответ лютни), Тарихи кадим (Древняя история), Тарихи кадиме зиль (Добавление к Древней истории) и др.

II. На турецком яз. араб. алфав.: Исмаил Хабиб, История новой турецкой литературы, Стамбул, 1925; Исмаил Хикмет, История турецкой литературы, I т., ч. III, Баку, 1925; Ревешен Ешфер, Воспоминания о жизни Тевфика Фикрета, Стамбул, 1919; Тевфик Фикрет как автор «Тарихи кадим», Сборн. стихов и библиографич. справок со ст. З. Невширавана «О социально-классовом значении Тевфик Фикрета», составитель сборн. Сеид-заде «Зеки», М., 1923, и различные статьи в журн. «Айдынлык», «Тюрк юрду», газетах «Туран», «Замон» и др. в связи с годовщинами со дня смерти Тевфик Фикрета. На русск. и иностр. яз.: Гордлевский Вл., Очерки по новой османской литературе, М., 1912; Его же, Переходная пора османской литературы, Баку, 1926 (отд. отт. из «Изв. об-ва обследов. и изучения Азербайджана»), стр. 7—10, 20—23; Horn P., Geschichte der türkischen Moderne, Leipzig, 1902, S. 59—61.

 
История развития турецкой литературы  

 

Древнейшие произведения турецкого фольклора сохраняют  доисламские мифы о сотворении мира и происхождении человека. Из памятников героического эпоса наиболее значителен вобравший такие мифы цикл "Огуз-наме". Послеисламской формой огузского эпоса  явился цикл, связанный с именем деде Коркуда. К более позднему фольклору (с 13 в.) принадлежат легендарные  сказания, построенные на исторической основе. Особой славой пользуется цикл дастанов о Кёр-оглы. Значительное место  занимают романтические рассказы хикяе, произведения так называемой лубочной литературы, сказки - волшебные, бытовые, шуточные и т.п., басни о животных, анекдоты (в том числе о Ходже  Насреддине), пословицы, поговорки, загадки. Всегда были особенно популярны четверостишия-частушки мани, лирические песни тюркюи кошма, песни хулы ташлама.

Турки, сравнительно поздно приобщившиеся к исламу, восприняли также и мусульманскую культуру. В государстве Сельджукидов Рума арабский язык был языком религии  и науки, а персидский - языком придворной поэзии. Первые точно датированные произведения письменной литературы, созданной в Малой Азии на турецком языке, относятся к середине 13 в. Первые произведения ранней тюрко-язычной  или так называемой староанатолийской  литературы (середина 13 - середина 15 вв.) носили суфийский характер. Появились  турецкие стихи, и их появление вызвало  борьбу двух систем стихосложения: тюркской народной устной поэзии, имевшей силлабическую  и силлаботоническую метрику, и  арабо-персидской метрической системы  аруз, господствовавшей затем в турецкой поэзии шесть веков. Вместе с арузом тюрки заимствовали арабские и персидские поэтические формы: месневи, касыда, газель.