Вобраз Полацка у сучаснай буларускай паэзии

 

Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь

Установа адукацыі “Гомельскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Ф.Скарыны”

 

Філалагічны факультэт

 

 

 

 

Кафедра беларускай літаратуры

 

 

 

“Вобраз Полацка

ў сучаснай беларускай паэзіі”

 

 

 

Курсавая работа

 

 

 

 

Выканаўца:                                                     
студэнтка групы БФ-21                                    Краўчанка Вікторыя Іванаўна

 

 

Навуковы кіраўнік:

кандыдат філалагічных навук, дацэнт                 Яцухна Віктар Іванавіч 
  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Гомель 2014  
Змест

 

Уводзiны….…………………………………………………………....3

1. Крыніцы і гістарыяграфія………………………………………….5

2. Вобраз Полацка ў творчасці Алеся Разанава……………………11

3. Уладзімір Арлоў аб Полацку……………………………………..15

4. Полацк вачамі Ірыны Дарафейчук……………………………….22

Заключэнне…………………………………………………….……..25

Спіс выкарыстанай літаратуры……… ……………………………..26

 

 

 

Уводзiны

 

Гісторыя апісання горада Полацка ў паэтычнай літаратуры пачынаецца напачатку XX стагоддзя. У сувязі з узнікненнем нацыянальнай беларускай дзяржавы значнае развіцце атрымалі тэмы радзімы і апісанне яе месцаў сярод літаратараў-беларусаў. Палітыка бальшавікоў была накіравана на адраджэне нацыянальнай самабытнасці і прадугледжвала курс на беларусізацыю. Аднак,  пасля гэтага кароткага перыяду распаўсюджвання беларускай мовы і культуры настаў час рэпрэсій і знішчэння папярэдніх дасягненняў у гэтай сферы.

На новы этап апісанне вобраза горада Полацка выйшла пасля стварэння незалежнай Беларусі ў 90-я гады XX стагоддзя. Пры канцы ХХ стагоддзя беларускія паэты працягвалі актыўна пісаць вершы пра Полацк. Найбольшага плёну тут дасягнулі маладыя творцы. У іх вершах практычна знік пераказ полацкіх міфаў і з'явілася шмат развагі пра будучыню Полацка і элемэнты постмадэрнісцкай паэтыкі. Праўда, хто-ніхто яшчэ працягваў пісаць пра Полацак у адраджэнцкім (маладнякоўскім) ключы. Асобна ў гэтым хоры гучыць паэма ці не галоўнага мадэрніста Алеся Разанава «Ўсяслаў Чарадзей». Увогуле Алесь Разанаў у 1990-х напісаў цэлы шэраг твораў на полацкую тэматыку, але з іх яшчэ не быў складзены асобны зборнік. Значны ўклад у распрацоўку дадзенай тэмы уносяць таксама Уладзімір Арлоў і Ірына Дарафейчук.

Вывучэнне вобразна-лірычнага адлюстравання той ці іншай мясцовасці ў літаратуры з'яўляецца важным этапам развіцця нацыянальнай самасвядомасці і патрыятызму.

Мэтай гэтага даследавання з'яўляецца разгляд адметнасцей адлюстарвання вобраза горада Полацка у паэтычай творчасці Алеся Разанава, Уладзіміра Арлова і Ірыны Дарафейчук. Дзеля дасягнення гэтай мэты плануецца выканаць шэраг задач:

• Разглядзець гісторыю развіцця паэтычнага апісання Полацка ў беларускай літаратуры;
• Прасачыць творчы шлях Алеся Разанава і асаблівасці яго лірычнага апісання горада;
• Азнаеміцца з асаблівасцямі вобразна-лірычнага ўвасаблення Полацка ў творчасці Уладзіміра Арлова;
• Прааналізаваць месца Полацка сярод лірычнай спадчыны Ірыны Дарафейчук.

 

Такім чынам, выбраная тэма не з'яўляецца шырока распаўсюджанай сярод навукоўцаў.І гэта дае падставу для яе распрацавання і далейшага вывучэння.

 

 

1. Крыніцы і гістарыяграфія

 

У суадносінах з тэмай курсавой работы для яе напісання выкарыстоўваліся працы, прысвечаныя гісторыі і апісанню горада Полацка [1, c. 125].

Так, менавіта гісторыю старажытнага горада даследавалі Г. В. Штыхаў, В. Тарасаў, М. Ермаловіч, А. Ляўко і іншыя. Працы гэтых вучоных прысвечаны гісторыі фарміравання горада, яго сацыяльна-эканамічнаму жыццю. Агульныя гістраычныя працы дапамагаюць вызначыць гістарычнае паходжанне горада, пазнаёміцца з працэсамі яго развіцця.

Упершыню горад Полацк упамінаецца ў Аповесці мінулых гадоў, што з'яўляецца першым яго ўзгадваннем і надае яму статус самага старажытнага горада Беларусі [2, с.67].  Упамінанні аб горадзе можна знайсці у шматлікіх рускіх, беларускіх і ўкраінскіх летапісах IX-XVIII ст.ст.  На працягу гэтага перыяду горад даследаваўся ў асноўным гісторыкамі і вывучаліся розныя бакі яго жыцця: культура, сацыяльна-эканамічныя працэсы, палітычнае жыццё.

З'яўленне беларускай дзяржавы абумовіла развіццё нацыянальнай навукі і паклала пачатак сістэматызацыі звестак аб горадзе. Вацлаў Ластоўскі першым вылучыў гістарычныя паданні пра Полацк з прац расійскіх гісторыкаў – Карамзіна, Ключэўскага, Салаўёва, Тацішчава. Гэтым быў пакланы падмурак уласнай канцэпцыі беларускай дзяржаўнасці.

Дзеля апісання вобразаў горада ў творчасці сучасных беларускіх паэтаў былі выкарыстаны іх уласныя творы на полацкую тэматыку: вершы У. Арлова, І. Дарафейчук і А. Разанава.

Гэта тэма цікавіла не ўсіх дзеячаў беларускага адраджэння. Так, Антон Луцкевіч пісаў няшмат аб старажытным мінулым і міфах беларускай зямлі. Росквітам беларускага краю Луцкевіч называў эпоху Вялікага Княства Літоўскага. Ластоўскі ж лічыў “залатым векам” Беларусі і часы існавання незалежнага Полацкага княства. Ен пераказваў у сваіх дзіцячых чытаннях крывічскія легенды і ў артыкулах для “Нашай Нівы”, і ў кнігах з гісторыі Бацькаўшчыны.

Нягледзячы на гэтыя старанні, тэма старажытнага Полацка не з'яўлялася актуальнай для паэтаў таго часу. Полацкія міфы ў дарэвалюцыйы перыяд яшчэ не сталі агульнанацыянальнымі і не сталі культурнай спадчынай краіны. Не было яшчэ паэтычнага ўспрымання Полацка як месца вытокаў беларускай міфалагічнай традыцыі. Не хапала таксама і інтэлігенцыі, якая б магла спецыялізавацца па вывучэнню гэтай тэматыкі.

Янка Купала і Максім Багдановіч таксама пакінулі месца ў сваёй творчай спадчыне для апісання горада з дапамогай выкарыстання міфалагічнага мінулага. Але гэта былі асобныя вершы, якія не складаліся ў паэтычныя цыклы і не мелі менавіта гэтага тэматычнага характару.

За савецкім часам першымі пачалі паэтызаваць полацкія міфы, як ні дзіўна, маладнякоўцы. Асаблівая заслуга тут належыць Алесю Дудару, каторы ў дваццацігадовым узросце праводзіў на Полаччыне беларусізацыю [3, c. 567].

У тагачасным Полацку Дудар доўгі час не мог заснаваць маладнякоўскай групоўкі, бо спаткаўся з фактам поўнай адсутнасці літаратурных беларускамоўных сіл на Полаччыне. Толькі пасля крытыкі з боку кіраўніцтва «Маладняку» Дудар здолеў прывесці ў літаратурны круг студэнтаў і вучняў, якія мелі цікавасць да літаратуры. На іх ускадвалася надзея, што ў будучыні яны стануць добрымі прапаведнікамі беларускасці. З усяго першага складу полацкай філіі, якую ўтварылі сем чалавек, толькі сам Дудар меў дачыненне да літаратуры. Дзеля такой сітуацыі Полацк амаль да канца 20-х гадоў знаходзіўся пад кантролем членаў гуртка маладнякоўцаў.

 Менавіта яны спрычыніліся да таго, што расійскамоўная мясцовая газета “Полоцкий пахарь” ператварылася ў беларускамоўную “Чырвоную Полаччыну”. Пэўны час маладнякоўцы выдавалі яе ўласнымі сіламі.

Пачынанне Алеся Дудара падтрымалі Андрэй Александровіч, Алесь Звонак, Валерый Маракоў і іншыя. Яны прыязджалі ў горад і ўдзельнічалі ў працэсы вывучэння, стварэння і распаўсюджвання яго паэтычна-міфалагічнага вобразу. Усе яны сталіся першымі савецкімі творцамі паэтычнай Полаччыны. У 20-я гады расійскамоўны Полацк патроху беларусізаваўся: з вёсак і мястэчак у горад ехала моладзь. Полацкім маладнякоўцам, якія паходзілі з навакольных мясцінаў –  Вушаччыны, Дрысеншчыны, Расоншчыны, прасцей было паверыць у вялікі горад Полацк – “сэрца Беларусі”. Для іх гэта быў вялікі незвычайны горад, які зачароўваў сваімі вуліцамі і гарадскім жыццём. Вось як апісвае свае першыя ўражанні ад тагачаснага Полацку маладняковец Тарас Хадкевіч: “Полацак – стары, але невялікі па тым часе горад – здаўся мне казачным. Брукаваныя вуліцы, каменныя дамы, гмахі колішняга кадэцкага корпусу, высока ўзьнятыя купалы і шпілі, што трапляліся мне на вочы, – выглядалі інакшымі, чым у нас у вёсцы – нібыта яны былі зусім з іншага свету. Потым у жыцці я бачыў шмат гарадоў – большых і прыгажэйшых за Полацак, – але такога ўражання яны не пакідалі”. Менавіта студэнты, найперш Полацкага пэдтэхнікуму, сталіся галоўным людскім рэсурсам для маладнякоўцаў (рабіліся чытачамі і пачаткоўцамі-літаратарамі) [4, c. 187].

 У выніку, літаральна праз год існавання, полацкая групоўка ператварылася ў адну з самых актыўных рэгіянальных структур “Маладняку”. Ужо ў 1926 годзе выходзіць першы полацкі літаратурны альманах “Наддзьвінне” (усяго выйшла тры альманахі). Полацкія маладнякоўцы надзіва паважна пісалі пра Еўфрасінню Полацкую, якую неўзабаве ў беларускім друку пачалі называць не інакш як “цемрашалкаю”, і выказвалі ў вершах антырасійскія настроі.

Алесь Звонак ва ўспамінах згадваў, што працэс беларусізацыі ў Полацку выклікаў даволі актыўнае пярэчанне старой часткі царскай чыноўнай інтэлігенцыі. Водгулле тых даўніх спрэчак чутнае ў вершах маладых паэтаў. Новаствораныя полацкія міфы выкарыстоўваліся маладнякоўцамі ў якасці аргумэнту ў гарачых дыскусіях. У лістападзе 1926-га Валерый Маракоў і Алесь Звонак у лісце з Полацку, накіраваным у ЦК “Маладняку”, пішуць: “Жывём у адной хаце калектывам цэлым, цэлым “стойлам Пэгаса”, спяваем песьні і пасылаем усіх русацяпаў к… Рыхтуемся да вечара, рыхтуем літ. дадатак да газэты і г. д. Пішам вершы” [5, с 128].

У перавыданнях сваіх твораў тыя маладнякоўцы, хто ацалеў пасля рэпрэсій 30-х, антырасійскія радкі павыключалі. Напрыклад, у вершы Алеся Звонака “Полаччыне” (у новай рэдакцыі верш атрымаў назву “Полацк”) замест вышэйпададзеных радкоў “Ворагі злосныя, хцівыя ворагі…” з'явілася:

 

Сьцежкай лясной падкрадаліся ворагі – 
Край бараніць уздымаўся твой люд: 
Рыцараў зграі заплочвалі дорага, 
Не паланіўшы чужую зямлю…[23, с.20]

 

Пасля вяртання з ГУЛАГу цалкам перапісаў сваю паэму ці нізку вершаў “Дзвіна” Андрэй Александровіч, пакінуўшы дату напісання “1926”. Крытыка разбуральных дзеянняў царскай Расіі ў справе русіфікацыі беларускіх земляў ужо выглядала крамолай. Нацыянальнае пытанне было ўвогуле забаронена да ўжытку і яго лепш было не чапаць.

Цікава, але паэты з “Узвышша” практычна не пісалі вершаў пра Полацак. Ува ўсякім разе такіх вершаў ані ў Дубоўкі, ані ў Пушчы я не знайшла.

Беларусізацыя хутка была згорнутая. У 30-х гадах вершаў пра Полацк беларускія паэты амаль не пішуць. Сёй-той ствараў “у стол”, напрыклад Язэп Драздовіч – ягоная паэма “Трызны мінуўшчыны” была ўпершыню надрукаваная толькі ў 1993-м у віцебскай газеце “Выбар”, праз 57 гадоў пасля напісання. Гэты твор практычна невядомы аматарам айчыннага прыгожага пісьменства.

У 40-х гадах сярод беларускіх паэтаў ў эміграцыі найбольш папулярным полацкім героем быў Ўсяслаў Чарадзей. Славуты князь сімвалізаваў незалежнасць, непахіснасць, трываласць, ваенны поспех. Цікава, што ўжо падчас другой сусветнай вайны беларускія савецкія, і антысавецкія паэты звяртаюцца да полацкіх міфалагічных сімвалаў [6, c. 128].

 Напрыклад, Пятрусь Броўка ў 1943 годзе піша паэму “Беларусь”, у якой згадвае Полацак. А ў адным з раздзелаў паэмы апавядаецца:

 

“Аб горадзе Полацку слава ішла –

Друкар там выдатны Георгій Скарына,

Што зоры, рассыпаў па роднай краіне

Крыштальныя словы навукі-святла…” [  ]

 

 

Наталля Арсеньева піша пра Скарыну ў нямецкім Рэгенсбургу ў 1946 годзе лібрэта опэры “Ўсяслаў Чарадзей”.

Найбольшым прыхільнікам полацкай тэмы сярод паэтаў, якія апынуліся ў эміграцыі, бадай, быў Янка Юхнавец – ці не самы таленавіты паэт-эмігрант. У ягонай паэзіі няма пераказаў пра Рагнеду, Усяслава Чарадзея, Еўфрасінню або Францішка Скарыну. Полацкая тэма прысутнічае ў ледзь прыкметных алюзіях, схаваным цытаванні. Сваю славутую паэму “Калюмбы” Янка Юхнавец прысвячае “Сыну слаўнаму народу ўслаўленага Беларускага, доктару Скарыну”. А “Гутаркі Лесасека” – гэта таксама пра Полацк, пра лесасекаў з Крывіччыны, пра казку сярод “Айчынных пушчаў”, пра драўляную крывіцкую сталіцу, якая безліч разоў ператваралася ў попел, але зноў і зноў адраджалася, як Фенікс.

Адразу пасля заканчэння другой сусветнай вайны полацкая тэма зноў вяртаецца ў вершы. Спачатку асцярожна, з дапамогай выкарыстання змененых імен – Скарыну называюць Георгіем. Затым з кожным годам усё смялей і смялей: вершаў аб Полацку станавілася больш і больш. Некаторыя паэты стварылі цэлыя вершаваныя цыклы пра старажытную крыўскую сталіцу, пра яе легенды і герояў. Змест гэтых тэматычных зборнікаў быў пераказам паэтычнай мовай асноўных полацкіх міфаў. Апагеем развіцця полацкай тэматыцы стаў верш Рыгора Барадуліна “Полацкі мэнталітэт”:

 

Ёсьць полацкі мэнталітэт –  
Ад Эўфрасіньні, ад Скарыны, 
Ад той абрынутай адрыны, 
Дзе сон шукаў 
Свой сонны след.

Ён цемры пазычаў сьвятла, 
Каб стала вечнасьцю імгненьне, 
Ляцеў вышэй жаўрук зьдзіўленьня, 
Люцела рупнасьці пчала.

Ад Полацку пачаўся сьвет. 
Пра небачолых кажам: 
З нашых! 
Ёсць Беларусь, 
А гэта значыць -  
Ёсьць полацкі мэнталітэт! [с.143]

 

У 1970-1980-я гады беларускія пісьменнікі канчаткова ўзвялі Полацк у ранг першага горада Беларусі, таго самага горада, з якога пачаўся беларускі свет. Практычна кожнай станоўчай чалавечай якасці быў створаны полацкі адпаведнік: духоўнасць – Еўфрасіння Полацкая, Крыж Еўфрасінні; прыгажосць – Сафійскі сабор; ахвярнасць – Рагнеда; мудрасць – Усяслаў Чарадзей; мужнасць – Якаў Палачанін; адукаванасць – Францішак Скарына, Сімяон Полацкі; майстравітасць – Лазар Богша, дойлід Іаан і г. д. А крывічы канчаткова сталіся для беларусаў нацыястваральным славянскім племенем [7,c. 89].