Қасқасу шатқалының өсімдік ресурстары, шаруашылық маңызы және оларды сақтап қорғау

700. С. servschanica B.Fedtsch - С. зеравшанская – Элен. Көп жылдық. Төменгі және жоғарғы белдеуде, тасты, ұсақтасты бөктерде, жартастарда өседі.

VII-VIII гүлдейді, VII-VIII жеміс салады.

701. Hieracium irghsorum Juxip - Ястребинка киргизкая - Қырғыз соршатыры. Көп жылдық. Аласа таудың бөктерінде және таудың орманды белдеуіне дейін аршаларда өседі.

V-VI гүлдейді, VII-VIII жеміс салады.

702. H. erythracorpum Petez - Я. Красноплодная - Қызыл жемісті соршатыр. Көп жылдық. Таулы ормандарда, таудың 2600 м биіктігіне дейін өседі.

VII-VIII гүлдейді.

703. Н. echiodes Lumn - Я. румянковая – Соршатыр. Көп жылдық. Даланың түрлі шөпті, дала бөктерінде, жазықтықта, ортаңғы белдеуге дейін өседі.

V-VIII гүлдейді.

 

 

4. Қасқасу шатқалының өсімдіктер ресурстары олардың шаруашылық маңызы және сақтап қорғау

 

Флораны зерттеу барысында өсімдік жабындысын сақтаумен қатар оны шаруашылықта тиімді пайдалану мәселелері де қамтылады. Бұл түсінкті, себебі флораны зерттеушінің алдындағы міндеттің (мақсаттың) бірі өсімдіктерлің ресурстарына, бүгінгі жағдайына, қолдану мүмкіндіктеріне, сол секілді қорғап сақтау тәсілдеріне назар аудару болып табылады. Сондықтан флораның құрамында әр түрлі шаруашылық маңызы бар бағалы өсімдіктер анықталды.

Қасқасу шатқалы флорасында бірқатар бағалы, әрі шаруашылық маңызы үлкен өсімдіктер кездеседі. Оларды бірнеше топқа бөлеміз.

 

Қасқасу шатқалы флорасының шаруашылық маңызы.

6-кесте

Шаруашылық топтар	түрлер саны
Дәрілік.	43
Сәндік.	33
Мал азықтық.	30
Тағамдық.	24
Техникалық.	23
Омарталық.	19
Бояғаштық	14

 

Шатқалдағы өсімдіктердің басым бөлігі дәрілік, сәндік, мал азықтық, тағамдық, техникалық қасиеттерге ие. Сондықтан осындай топтағы өсімдіктерге көбірек көңіл бөлу орынды.

Зерттеліп отырған территорияның пайдалы өсімдіктер қатарына алма, пісте таудаған, бадам, жерсабын, долана тағы басқалар жатады.

ДӘРІЛІК ӨСІМДІКТЕР: Жабайы өсетін дәрі-дәрмектік өсімдіктер-адамзат баласының өте ертеден пайдаланып келе жатқан топтарының бірі. Бүл топқа 43 өсімдікті жатқызуға болады, олар негізінен халықтық медицина мен ғылыми медицинада кеңінен қолданылады. Олардың қатарына мысалы, Ephedra intermedia Hypericaum perforatum, Plantago major, Achillea milletofmm, Rosa gedtschenkoana, R.canina тағы басқа өсімдік түрлерін жатқызуға болады.

 

 

Бұл өсімдіктер медицинада жан-жақты қолдау табуда. (Павлов, 1947; Ильин 1948; Синицин, 1982; Кукенов 1988).

Айта кетуіміз керек, көпшілік емдік өсімдіктер жүйелі түрде пайдаланылмай түрлі жағдайлардың әсерінен жойылып кетуде. Ондай өсімдіктерге мысал ретінде Ephedra eduisetina, Ungernina severtzovii, Polyonum aviculare-ны айтсақ та жеткілікті. Көптеген дәрілік өсімдіктердің Urtica diocia, Peganum harmala, Rheum maximowiczii-дің әжептәуір табиғи қоры болуына қарамастан тіптен дайындалмайды десек те болады.

МАЛ АЗЫҚТЫҚ ӨСІМДІКТЕР. Қазіргі кезде Қасқасу шатқалының етек жағына ауыл шаруашылық дақылдары (бидай, мақсары, жоңышқа) егілсе, таудың ортаңғы және жоғарғы бөліктері шөп шабу мен жайылымдық мақсатта пайдаланылады. 6-кестеде көрсетілгендей, бағалы шаруашылық маңызды өсімдіктердің негізгі бөлігі мал азықтық (30 түр) топқа жатады. Олардың арасында әсіресе бағалы болып саналатындары астық тұқымдастар, шатыршагүлдер, бұршақ тұқымдастар, кейбір қияқөлең, алабұта, крестгүлділер, күрделігүлділер т.б. тұқымдастар өкілдері.

Астық тұқымдасынан мал азықтық қасиеті жоғары өсімдіктер қатарына Dactylis giomerata, Poa pratensis, Festuca gigantea, F valesiaca, Bromus oxyodon, B-danthoniae, D.Tectorum,Hordeum bulbosum,H.Leporinum,Cynodon dactylon, Melica altissima, Stipa hohenacktriana, S. caucasica - ны жатқызуға болады.

Бұршақ тұқымдасынан әсіресе Onobrychis areanaria, O. grandis, Medicado meyeri, M. tianschanica, M. lupulina, Trifolium repens, T. pratense, Melilotus officinalis, M. albus — тың маңызы зор болып есептеледі.

Қияқөлеңдер арасынан Сагех songorica мен C.turkestanica-ның малға азыктық, жем-шөптік пайдасы үлкен. Таудың төменгі бөлігінде алабота тұқымдасынан Косһіа prostrata, Chenopodium botrys, Ch. foliosum секілді жайылымдық түрлерін жиі кездестіруге болады. Осындай өсімдіктердің қатарына күрделігүлділер тұқымдасынан жусанның Artemisia annua, A.absinthium, A. vujgaris - түрлерін жатқызамыз. Олар адырдағы өсімдіктер жамылғысында маңызы ерекше, доминант болуымен қатар кеш-күздік және қыстық азықтың негізін құрайды.

ОМАРТАЛЫҚ ӨСІМДІКТЕР. Зерттеліп отырған территорияның 19-дан аса өсімдік түрлері осы топқа жатады. М.М.Глуховтың (1955) есептеуінше тәулік бойындағы температураның тез өзгеруіне байланысты тау бөктеріндегі өсімдіктерде омарталық қасиет жоғары болады. Осындай аудандардың қатарына Қасқасу шатқалына да жатқызу өте орынды. Rosaceae, Lamiaceae, Аріасеае, Aschodelaceae, және т.б тұқымдастардың өкілдері, мысалы: Crataegus pontica, Spiraea hypericifolia, Malus sieveersii, Rosa beggeriana, R. maracandica, R. canina, Amygdalus spinosissima, A. petunnikpvii, Salvia deserta, S. sclarea, S. vilgata, Ziziphora pedicellat, Melissa officinalis, Origanum tyttanthum, Mentha asiatica, Prandos pabularia, Ferula ugamica, F. tenuisecta, Eremurus regelii, E. robustus т.б. өсімдіктер жақсы омарталық қасиет көрсете алады. Сонымен, Қасқасу шатқалының өсімдіктері өте аз пайдаланылғанымен, бал арасын өсіруде маңызы зор.

БОЯҒЫШ ӨСІМДІКТЕР. Қасқасу шатқалының территориясында бояғыш өсімдіктердің 14 түрі өседі. Олардың арасынан бояғыштық касиеті жоғары болып саналатын Geranium collinum, Delphinium semibarbatum, Alcea nudiflora, Berberis odlonga сияқты өсімдіктердің ерекше атап өту орынды.

ТАҒАМДЫҚ ӨСІМДІКТЕР. -дің Қасқасу шатқалында 24 түрі кездеседі. Әсіресе Cratatgus pontica, Pranus sogdiana, Malus sievtrsii, Rheum wittrockii, Celtis caucasica - ның маңызы ерекше болып саналады. (Калмыков,1973).

ТЕХНИКАЛЫҚ ӨСІМДІКТЕР. Зерттеліп отырған территорияда техникалық өсімдіктердің 23 түрі өседі. Олардың арасынан Allochrusa gypsophiliodes, Linum corumbulosum, L. Olgae, luniperas seravschanica - ны атап өтуіміз кажет.

Басқа шаруашылық-бағалы өсімдіктер топтары (смоладалшық алынатын т.б) түрлер саны бойынша аз мөлшерде кездеседі. Сонымен Қасқасу шатқалы флорасының құрамында шаруашылық маңызы бар көптеген бағалы өсімдіктер бар екендігі анықталады. Олардың арасында кеңірек пайдаланатын жем-шөптік, тағамдық, ішінара дөрілік өсімдіктер мен тіпті пайдаланылмайды деген витаминдік, бояғыш, декоративтік, эфир-май алынатын, омарталық өсімдіктер де бар.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қасқасу шатқалы флорасын зерттеу нәтижесінде 85 тұқымдас, 369 туысқа жататын 703 өсімдік түрлері анықталды. Шатқалдан гербарий жиналып, өсімдіктерге таксономиялық талдау жасалынды. Онда ірі тұқымдастар атап айтқанда Asteracea, Loaceae, Brassicaeae тағы басқа, ал ірі туыстардан Astragalus, Dracocephalum, Cousinia Allium бар екендігі анықталды. Өсімдіктердің систематикалық топтары: папортник тәрізділер, қырықбуын тәрізділер, жалаңаш тұқымдылар және жабық тұқымдыларға бөлінді. Тіршілік формасына ағаш, бұта, жартылай бұта және шөптесін өсімдіктер біріктірілді.

Ғылыми жаңашылдығы - Алғаш рет Қасқасу шатқалы флорасына зерттеу жұмыстары жүргізілді. Жалпы жұмыс ғылыми құндылыққа ие. Зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтер мектептерге және жоғарғы оқу орындарында қолдануға болады.

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

1.   Н.К. Аралбаев, Г.М.Кудабаева:, «Государственный кадастр растений Южно-Казахстанской области» Книга первая. Конспект видов высших сосудистых растений — Алматы, 2002 г. — 314 с.

2.   Байынкол Қалиұлы «Өсімдік атаулары. Орысша-қазақша сөздік» Алматы, «Анатілі» 1993 ж.

3.   Адылов Т.А. Род Artemisia 17/ Опр.раст. Ср.Азии. Т. 10. Ташкент: С. 536-588.

4.   Алехин В.В. География растений. М.: Сов.книга. 1938. 104 с.

5.   Алисов Б.П. Климат СССР. М., Изд-во МГУ, 1956.-127 с.

6.   Байтенов М.С. Высокогорная флора Северного Тянь-Шаня. - Алма-Ата: Наука, 1985.207с.

7. Байтулин И.О. Растительные ресурсы Казахстана и перспективы их рационального использования // Проблемы рационального использования лекарственно-технических растений Казахстана. Алма-Ата: Наука. 1986. С.5-12.

8.   Байтулин И.О. Состояния и перспективы охраны растений Казахстана // Охрана редких видов растений и растительности Казахстана. Алма-Ата: Наука, 1987. С. 3-79.

9.   Быков Б.А. Растительные группировки Бостандыкского района. Природа и хозяйственные условия горной части Бостандыка. Алма-Ата: Наука. 1956. С. 38-45.

10. Верник  Р.С. Эфемеровая растительность предгорных  равнин Западного Тянь-Шаня // Вопросы  бот. Вып. 3. Л.: Изд-во АН СССР. 1960. С. 42-54.

11. Дурасов  A.M., Тазабеков Т.Т. Почвы Казахстана. Алматы: Кайнар, 1981. 126с.

12. Иллюстрированный определитель растений Казахстана. Алма-Ата: Наука. 1969-1972. Т. 1. 640 с. т. 2. 572 с.

13. Ильин  М.М. Общие вопросы изучения сырьевых  растений // Методика полевых исследований  сырьевых растений. М., Л.: Изд. АН  СССР, 1948. С. 7-24.

14. Калмыков С.С. Дикорастущие плодовые Западного Тянь-Шаня и хозяйственное освоение их.Ташкент: Изд-во АН УзССР, 1973. С. 15-80

15. Камелин Р.В. Флорогенетический анализ естественной флоры горной Средней Азии. Л.: Наука. 1973. 356 с.

16. Камелин  Р.В. Флора Сырдарьинского Каратау. Л.: Наука. 1990. 145 с.

17.Кармышева  Н. X. Флора и растительность западных отрогов Таласского Алатау. Алма-Ата: Наука. 1982. 160 с.

18. Кармышева  Н.Х. Флора и растительность заповедника  Аксу-Джабаглы. Алма-Ата: Наука. 1973. 173 с.

19.Кнорринг  О.Э., Минквиц З.А. Растительность  Чимкентского уезда Сыр-

Дарьинской обл. Изд. Переселенч. управл. Спб., 1910. С. 1-132.

20. Кнорринг  О.Э., Минквиц З.А. Растительность  Аулие-Атинского уезда Сыр-Дарьинской области // Тр. почв.-ботан. экспедиции Переселенч. управл. Ботанические исследования. 1909. Спб., 1912. С. 113-187.

21. Коровин  Е.П. Растительность Средней Азии  и Южного Казахстана. М., Ташкент: Изд-во АН УзССР. 1934. 473 с.

22. Коровин  Е.П. Растительность Средней Азии  и Южного Каз-на. Ташкент: Изд-во  АН УзССР. 1962.Т. 2. 549 с.

23. Красная  книга Казахской ССР. Т. 2. Редкие  и находящиеся под угрозой  исчезновения виды животных и  растений. 4.2. Растения Алма-Ата: Наука. 1981.263 с.

24. Кукенов  М.К. Рациональное использование  ресурсов лекарственных растений  Казахстана // Изучение лекарственных  растений Казахстана. Алма-Ата: Наука. 1988. С. 15-29.

25. Культиасов  И.М. Особенности экологии высокогорных  растений Западного Тянь-Шаня. М., Изд-во АН СССР, 1955. С. 29-47.

26. Мырзакулов  П.М., Байтенов М.С. К охране эндемичных  растений хребта Каратау // Охрана  природы и природопользование  в Казахстане. Целиноград: 1976. С. 244-246.

27. Определитель  растений Средней Азии. Ташкент: Фан. 1968-1993. -ТТ. 1-10.

28. Очерки  по физической географии Казахстана. Алма-Ата: АН КазССР. 1952.512с.

29. Павлов  Н.В. Растительные ресурсы Южного  Казахстана. М.: Изд-во АН СССР. 1947. 199с.

30. Павлов  Н.В. Ботаническая география СССР. Алма-Ата. Изд-во АН КазССР. 1948. С. 226-280.

31. Павлов  В.Н. Новые и редкие виды из  Западного Тянь-Шаня // Новости систематики  высших растений. Т.6, 1970 а. С. 276-283.

32. Павлов  В.Н. Эндемизм флоры Западного  Тянь-Шаня // - Бот. журн. 1970г. Т. 55. N9. С. 24-29.

33. Павлов  В.Н. Ботанико-географическое районирование  Западного Тянь-Шаня // - Бюлл. МОИП. Отд. биол. 1972 а. Т. 77. Вып. 6. С.37-41

34. Павлов  В.Н. Основные черты растительного  покрова Западного Тянь-Шаня. Л.: Изд-во АН СССР. 1972 б. С.97-99.

35. Павлов  В.Н. Особенности флоры Западного  Тянь-Шаня // Проблемы ботаники. Растительный  мир высокогорий и его освоение. Т. 12. Л.: Наука. 1974. С. 112-117.

36. Павлов  В.Н. Растительные ресурсы Западного  Тянь-Шаня // Флора и растительные  ресурсы Казахстана. Алма-Ата: Наука. 1975. С 57-62.

37. Павлов  В.Н. Растительный покров Западного  Тянь-Шаня.М.: Изд-во МГУ. 1980.248с.

38. Попов  М.Г. Филогения, флорогенетика, флорография, систематика. // Избранные труды в 2-х частях /. Киев: Наукова думка. 1983. 477с.

39. Серебряков  И.Г. Жизненные формы высших растений  и их изучение // Полевая ботаника. М.: Наука. 1964. С. 146-205.

 

40. Тахтаджян А.Л. Флористические области Земли. Л.: Наука. 1978.247с.

41. Тахтаджян  А.Л. Система магнолиофитов. Л.: Наука. 1987. 439 с.

42. Терехов  В.И. Эндемичные и редкие растения  флоры Чимкентской области // Охрана  растительного мира Казахстана. Алма-Ата: Наука. 1979. С. 106-109.

43. Толмачев  А.И. Введение в географию растений. Л.: Изд-во ЛГУ. 1974. 244с.

44. Федченко  Б.А. Флора Западного Тянь-Шаня // Тр. бот.сада, 1941-1961. Т. 31. С. 23-24.

45. Флора  Казахстана. Алма-Ата: Наука. 1956-1966. - Т.Т. 1-9.