Құрамына қарай жұрнақтар жалаң және құранды болып бөлінеді

     Туынды  сөз жасауға лексикалық мағынасы  бар тілдік бірліктердің қатысуы  міндетті шарттың бірі болып  саналады. Ал оның тұлғасы мен  құрамына ешбір шек қойылмайды, сондықтан туынды сөздің негіз  сөзінің қызметін негізгі түбір  сөз де, туынды түбір сөз де, біріккен сөз де, қысқарган сөз де атқара береді. Мысалы, көгер, түндік, айлық, өртен деген туынды сөздерге негізгі түбір сөз негіз болған. Ал егінші, өнімсіз, білімпаз, сәнқойлық дегендерге егін, өнім, білім, сәнқой деген туынды түбірлер негіз болған. Сондай-ақ белбеусіз, колхоздас деген туындыларға біріккен сөз бен қысқарған сөз негіз болған. Осы туынды сөздердің бәрінде негіз сөз қызметін түрлі құрамды, түрлі тұлғалы сөздер атқарған. Бірақ олардың бәрі де - лексикалық мағыналы сөздер яғни туынды сөздерге лексикалық мағыналы сөздер негіз болған, өйткені лексикалық, мағыналы сөзсіз синтетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жасалмайды. Сондықтан синтетикалық тәсіл арқылы жасалған туынды түбірлердің мағынасы оның кұрамындағы негіз сөзге байланысты болады. Негіз сөз яғни негізгі морфеманың мағынасы туынды түбірдің мағынасына арқау болатындықтан, оның мағынасы мен туынды лексикалық мағына байланысты болады. Бұл тек туынды түбірлерге, синтетикалык тәсілге ғана қатысты мәселе емес, ол-жалпы сөзжасамға катысты қалыптасқан, толық, қатал сақталатын  зандылық.

     Туынды  сөздің жасалуына негіз болған  сөз бен одан жасалган туынды  сөздің мағынасы байланысты болатындыктан, туынды түбірдің қай сөзден, не  арқылы жасалғанын дәлелдеуге  болады. Мысалы, өнім деген туынды түбірдің лексикалык мағынасы - өну әрекеті арқылы шыққан заттың аты. Өн, өнім сөздерінің мағынасының байланысы анық көрініп тұр, сол арқылы ол дәлелденеді.

    Сонымен  сөзжасамдық мағынаны негіз сөз  бен туынды түбірдің мағына  байланыстылығы арқылы ажыратуға  болады.

    Негіз  сөз дегеніміз - туынды сөздің  лексикалық мағынасына арқау болатын сөз. Мысалы, кәсіпкер, қаламгер, аңшы туынды мағынасы кәсіп, қалам, аң деген негіз сөздердің мағынасынан жасалған, сондықтан олардың мағынасы байланысты. Жалпы туынды тұбір атаулының бәрінде осы зандылық сақталады. Орыс тіл білімінде оны "мотивированность значения" деп атайды. Бұл ғылымда әдетте туынды түбірмен байланысты айтылады.

    Туынды  түбір сөз бен негіз сөздің  мағына байланыстылығы, әсіресе, сөзжасамдык  ұяда анық көрінеді. Сөзжасамдық  ұяға бір негізгі түбірден  өрбіген туынды түбірлердің бәрі  жатады. Мысалы, «Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі» атты 1989 жылғы монографияда бас сөзінен (есім, етістік мағынасындағы) 137 туынды түбір жасалғаны келтірілген. Осы туынды түбірлердің бәрінің мағынасы бас сөзімен байланысты. Ол жалғыз осы сөзжасамдык ұяның ерекшелігі емес, жалпы әр сөзжасамдық ұяда қанша туынды түбір болса да, олар бір-бірімен мағына жағынан байланысты болады. Өйткені бір ұядағы туынды түбірлердің бәрінің құрамынан ұяның негіз сөзі орын алады да, ол ұядағы түбірлес туынды түбірлердің мағына байланыстылығын туғызады.

    Туынды  түбірдің құрамындағы негіз сөздің лексикалық мағыналы сөзден болуы міндетті шарт саналуы оның туынды түбірдін лексикалық мағынасын жасауға қажеттілігіне байланысты.

    Синтетикалық  сөзжасамдық тәсілдегі екінші  түлға, екінші тілдік бірлік - сөзжасамдық  жұрнақ. Синтетикалық сөзжасамда  жұрнақ негізгі мүше болып саналады, синтетикалық тәсіл арқылы туынды түбірді тек жұрнақ жасайды.

     Синтетикалық  тәсіл арқылы жасалған туынды сөздер туынды түбір деп аталады. Туынды түбір негіз сөз бен сөзжасамдық жұрнақ арқылы жасалады. Мысалы, арда+гер = ардагер, көрер+мен = көрермен, дәріс+хана = дәрісхана, ой+ла = ойла, айып+кер = айыпкер, сәулет+ші = сәулетші т.б.

Сонңмен туынды түбірлер бір негізгі морфема мен бір көмекші морфемадан түрады. Мысалы, өнерпаз>өнер (негізгі морфема)+паз (көмекші морфема). Осы сияқты барлық туынды түбірлер негізгі морфема мен көмекші морфемадан яғни лексикалық мағыналы сөз бен жұрнақтан тұрады.

    Синтетикалык  тәсіл арқылы жасалған туынды  түбірлердің құрамындағы тілдік  бірліктердің әрқайсысының орны  бар, негіз сөз бірінші орында  тұрады, жүрнақ екінші орында  тұрады.

    Туынды  түбірдің кұрамындағы морфемалардың  орны тұрақты. Бұл заңдылықтан ауытқу тек басқа тілден кірген кейбір сөздерде кездеседі. Мысалы, бисаясат, бейкүнә т.б. Мұндай жағдай біздің тіліміздің зандылығына жатпайды.

     Туынды  түбір жасаушы жұрнақтың да  атқаратын өзіндік қызметі бар. Оның негізгі қызметі - туынды  лексикалық мағына жасау. Сондықган  көпшілік сөзжасамдық жұрнақгар  лексикалық жаңа мағына жасайды. Мысалы, ойыншық туынды түбірін жасаған -шық жұрнағы ойын негіз сөзінен басқа лексикалық мағына яғни ойнайтын заттың атын жасаған. Сонда мұндағы ойын сөзінің лексикалық мағынасынан ойыншық туынды түбірінің лексикалық мағынасы басқа.

    Сөзжасамдық  жұрнақтардың көбі осылайша жаңа  лексикалык мағына жасайды. Олар-тілдегі  ең көп жұрнақтар. Осы жағдай  сөзжасамдық жұрнақ жаңа лексикалық  мағына жасайды деген ұғымды  қалыптастырған.

    Сөзжасамдық  жұрнақтың ішінде сездің лексикалық  мағынасын мүлдем өзгертпей, негіз  сөздің мағынасын түрлендіретін  жұрнақтар да бар. Мысалы, апатай, інішек, өзгеше, белес, әкежан, ботакан, бірінші, біреу, ондаған т.б. осы сияқты  туынды түбірлердің құрамындағы  жұрнақтар негіз сөздің лексикалық  мағынасын өзгертпей, оларға түрлі  мағына қосқан.

   Мұндай  тілдік құбылыс басқа тілдерде  де бар. Мысалы, орыс тілінде мұндай  туынды түбірлердің мағынасын  «модифицирующие значения» деп  атаған.

    Сондықтан  сөзжасамдық жұрнақтар екіге  бөлінеді:

1)  лексикалық  мағына жасайтын жұрнақтар,

2) лексикалық мағынаны  түрлендіретін жұрнақтар. Сөзжасамдық  жұрнақтардың  әрқайсысының жеке  мағынасымен бірге, жалпы мағыналары  да бар. Айталык, бір топ жұрнақтардың  мағынасы заттық ұғыммен байланысты. Мысалы, саудагер, көрме, емхана, оттық, сусын, белес, ауылдас т.б. осы сияқгы  туынды түбірлерді жасайтын жұрнақтардың мағынасы заттық ұғыммен байланысты. Ал сәнкой, көңілді, өнімді, тапқыш, әсемпаз, жинақы, сыншыл, сәнді, көйлекшең, ақылды, көреген, білгіш сияқты туынды түбірлердегі жұрнақтар сындық белгі мағынасын жасаған.

    Мына  туынды түбірлердегі жүрнақтар  қимыл мағынасын жасаған: басқар, байы, сына, ағар, бөліс, карай, көкте, үзар, ақта, жина т.б.

   Жұрнақтар  мағынасымен байланысты сөз таптарына  телулі болады. Әр сөз табының  өз сөзжасамдық жұрнағы бар. Олар  әр сөз табына қатысты туынды  түбір сөз жасайды. Бұл жағдайға  байланысты әр сөз табының  өзіндік сөзжасамы қалыптасқан. Синтетикалық тәсіл барлық сөз  табында сөзжасамдық қызмет атқарады.

     Сөзжасамның аналитикалык, тәсілі. Аналитикалық сөзжасамдық тәсіл - тілімізде көне замандардан келе жатқан, тілімізді көптеген күрделі сөздермен толықтырған өнімді тәсіл. Ол көпшілік тілдердің сөзжасамынан орын алады. Ал кейбір тілдерде негізгі сөзжасамдық тәсіл болып саналады. Мысалы, ондай тілдерге жапон, қытай тілдері жатады.

     Аналитикалық  тәсіл деп екі я онан да  көп сөзден бір лексикалық  мағыналы сөздің жасалуы аталады. Мысалы, Екібастұз, ойтолғау, Нүрдәулет, Қызылорда, баспасөз, он сегіз, келіп  кет т.б. Бүл мысалдардың біріншісі  үш сөзден, қалғандары екі сөзден  құралған.

      Қосымшалы тілдерде аналитикалық  тәсіл басқа тәсілдер қатарынан  орын алады, бірақ бұл аналитикалық  тәсілдің қызметі ондай тілдерде  өнімсіз дегенді білдірмейді. Мысалы, неміс, ағылшын, орыс тілдерінде, түркі  туыстас тілдерде сөзжасамның  аналитикалық тәсілі өте кең  түрде қолданылады. Қазақ тілінде  де аналитикалык тәсіл көне  замандардан бері қарай қолданылып  келе жатыр. Ол барлық сөз табының  сөзжасамынан кең орын алады. Мысалы, үшбұрыш, тікұшақ, көмір кышқылы, ақсақал, Темірқазық (зат есімдер); кызыл  ала, орта бойлы, қызыл шырайлы, ақшашты (сын-есімдер); кырық сегіз, он алты, екі жүз, бес мың (сан есімдер); кіріп шық, беріп кет, алып кел, алып бер (етістіктер); күні кеше, күндерде бір күн, бүгін, биыл (үстеулер); так-түқ, тарс-тұрс, жалт-жұлт (елікгеуіштер); пай-пай, ойпырмай, бәрекелді (одағайлар).

     Аналитикалық  тәсіл қазақ тілінде барлық  сөз табының сөзжасамынан орын  алғанымен, оның сан есім сөзжасамында  негізгі тәсіл екенін атау  қажет.

     Аналитикалық  тәсіл арқылы жасалған туынды  сөздер күрделі сөздер деп  аталады. Күрделі сөздер толық  мағыналы сөздерден жасалады.

      Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған  күрделі сөздердің бәрі екі  лексема арқылы жасалады, бірақ  күрделі сезде олардың әрьдайсысы  өзінің жеке түрғандағы мәнін  саісгамай, бір тұтас мәнге көшеді. Қазақ тілінде аналитикалықтөсіл  жиі қолданылатын, өнімді тәсіл  болумен бірге, оның іштей бірнеше  түрі бар: 1) сөзқосым, 2) қосарлау, 3) тіркестіру, 4) қысқарту сияқты аанлитикалық  тәсілдің төрт түрі бар.

     Бұлардың  әрқайсысы да тілдің сөзжасамында  өнімді қызмет атқарады, олар  арқылы жасалған туынды күрделі  сөздер тілде ете мол. Аналитикалық  тәсілдің бұл ішкі түрлері  арқылы жасалған күрделі сөздер  де бір-бірінен басқа-басқа болады. Аналитикалық тәсілдің осы ішкі  төрт түрі күрделі сөздің төрт  түрін жасайды. Олар: біріккен сөздер, крс сөздер, тіркескен күрделі  сөздер, қысқарған сөздер.

     Сөзжасамның лексика-семантикалык, тәсілі. Лексика-семантикалық тәсіл арқылы, зат есімге заттану арқылы көшкен сөздер өте көп: бүлдірген, ағарған, қорған,қамал, айтыс, қоршау, ақ, асар, жетісі, екпін, тіл т.б.

     Лексика-семантикалык  тәсіл арқылы тілде ғылымның  әр саласында терминдер көп  жасалған: сөз, буын, мағына, есім, шылау, Үстеу (тіл білімі), қүн, нарық (экономика), теңеу, суреттеу, өлең, әңгіме (әдебиет), қимыл, қозғалыс (физика), үш бүрыш, көбейту, қосу, алу (математика) т.б.

     Лексика-семантикалык  тәсіл арқылы сөздің жаңа мағынаға  көшуіне байланысты сөз бір  сөз табынан екінші сөз табына  ауысады, оны ғылымда конверсия  деп атайды. Конверсия жолымен  жаңа сөздің жасалуы - өте көп  тараған төсіл, оның ішкі ерекшеліктері  де бар. Лексика-семантикалық тәсілде  сөз мағынасының өзгеруіне байланысты  ол үнемі бір сөз табынан  екінші сөз табына ауыса бермейді. Сондықтан лексика-семантикалық  тәсілдің іштей айырмасы бар:

1)   сөздің  жаңа мағына алуына байланысты  басқа сөз табына көшуі,

2)   сөз жаңа  мағына алса да, сөз табын өзгертпей, өз сөз табының құрамында қалуы.

      Сөздің жаңа мағына алуына  байланысты басқа сөз табына  көшуі. Ешбір тілдік бірліктің  көмегінсіз, сөз дыбыстық құрамын  сақтай отырып, мағынасы өзгеріп, басқа сөз табына көшеді. Мысалы, қорған, айтыс, жарыс, бірге, біреу, басқа, өзге т.б. Бұл сөздердің дәл осы тұлғада, осы құрамда тілде баска мағыналары бар және ол мағыналары алғашқы негізгі мағынаға жатады. Олар: 1) қорған, айтыс, жарыс-етістік, қимыл, бірге, біреу-сан есім, сандық ұғым, басқа-сын есім, өзгеше-есімдік.

     Жоғарыда  осы сөздердің: 1) қорған, айтыс, жарыс  зат есімге көшкен мағынасы, 2) біреу - есімдікке көшкен мағынасы, 3) бірге, баска, өзге - сын есімге  көшкен мағынасы келтірілді.

     Сөздің  жаңа мағынаға ие болуы, сол  арқылы басқа сөз табына көшуі  түрлі жолмен іске асады. Оның  ішінде ғылымда заттану (субстантивация)-тілдерге  кең тараған түрі. Ал заттану - көбіне ықшамдау зандылығына  байланысты болатын қүбылыс. Мысалы, қазіргі тілде бір жұма, бір жеті деген тіркестер бір-бірімен мағыналас. Осындағы жеті (апта) сөзінің заттық мағынасы алғаш жеті күн мағынасында қолданылып, күн сөзінің қолданыста түсіп қалып, ықшамдалуынан оның заттық мағынасы жеті сөзіне көшкен, сонда жеті сөзінің заттануына күн сөзінің қолданыстан шығуы себеп болған.

    Үші, жетісі, қырқы, жүзі, тоқсан (оқу  мезгілі) сөздері де осы ретте заттанған.    Бір, біреу сөздерінің есімдікке көшуі, бірге, басқа, өзге, кетеген, қашаған сөздерінің сын есімге көшуі, бірден, етпетінен, босқа, текке, зорға, бекерге, әреңге, алға, артта, әзірге,  күніге, кейде, артта, алда, баяғыда, қапыда, қапелімде, әуелден, ежелден, шетінен, лажсыздан, төтеден, шынымен, жайымен, түйдегімен т.б. осы сияқты сөздер үстеуге көшуі көнеру арқылы жүзеге асады. Бұл сөздер тілде осы тұлғада, осы қосымшалармен қолданылып жүріп, бірте-бірте басқа мағынаға ие болып, жаңа мағынасына карай сөз табын өзгерткен, бұл үрдісте сөйлем (контекст) үлкен қызмет аткарған.

    Келтірілген  мысалдар тілдің сөздік құрамын  байытуда біртұтас лексикалық  мағына болғанымен, олар білдіретін  ұғым күрделі. Осындағы алып кел, алып шық деген күрделі етістіктердің әрқайсысы күрделі қимылды білдіреді. Алып кел біртұтас лексикалық мағыналы сөз, бірақ ол-білдіретін қимыл әрі алу, әрі келу қимылын қамтитын күрделі қимыл атауы. Алып шық  та сол сияқты екі қимылдан тұратын күрделі кимылды білдіреді. Бұлардың әрқайсысы бір-бірімен кірігіп, біртұтас күрделі ұғымға көшкен, біртұтас күрделі кимыл атын жасаған. Сол сияқты күрделі сан есімдер, күрделі сын есімдер, күрделі зат есімдер де жалпы күрделі сөз атаулы күрделі ұғымды білдіреді.  Күрделі сөздің мағынасы оның құрамындағы сыңарлардың мағыналарының қосындысынан жасалады. Ал күрделі сөздің жасалуы өмірде күрделі кұбылыстардың болуымен байланысты. Ол күрделі сөздерді туғызады.

Сөзжасамның негізгі теориялық ұғымдарына сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық парадигматика мен синтагматика, сөзжасамдық үлгі мен тип, сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық мағына, туынды сөз, негіз сөз, екіншілік мағына жатады.

Туынды сөздер деп сөзжасамдық тәсіл арқылы сөзжасамдық бірліктердің бір-бірімен қарым-қатысқа түсуінен жасалған сөздер айтылады. Мысалы, толқын, білім, сұрақ, бозар, көгер, алып кел, барып қайт, бүгін, биыл, білгіш, әсемпаз т.б. Келтірілген мысалдардың бәрі туынды сөздерге жатады. Мұндағы толқын (толқы+н), білім (біл+ім), сұрақ (сұра+қ), бозар (боз+ар), көгер (көк+ер), білгіш (біл+гіш), әсемпаз (әсем+паз) деген туындылар негіз сөзге жұрнақ жалғану арқылы жасалған. Ал алып кел, барып кайт, бүгін, биыл деген туындылар екі толық мағыналы сөздің бір мағьшаны білдіріп, бір сөзге айналуы арқылы жасалған.