Біріккен Ұлттар Ұйымының Халықаралық қатынастағы ролі және оның даму болашағы

Қауіпсіздік Кеңесі жарғыға сай, халықаралық бейбітшілк пен қауіпсіздікті қолдауда басты жауапкершілікті мойнына алған орган.

Кеңес он бес мүшеден тұрады: бесеуі тұрақты  мүше – Кытай, Франция, Ресей, Ұлыбритания  және Америка Құрама Штаттары; ал қалған оны - Бас Ассамблеямен екі жылға  сайланып отырады.

Кеңестің  әрбір мүшесі бір дауысқа ие. Белгілі  бір сұрақ бойынша шешім қабылданды деп есептелінеді, егер он бес мүшенің  тоғызы шешімге өз дауыстарын берсе.

Жарғыға сәйкес БҰҰ-ң барлық мүшелері Қауіпсіздік  кеңесі қабылдаған шешіммен келісіп, оны  орындауға тиіс. БҰҰ басқа органдары  мемлекеттерге тек ұсыныстар  берумен шектеледі, ал Қауіпсіздік  Кеңесі, керісінше шешім қабылдап, ол шешім барлық мүше-мемлекеттер  үшін міндетті болып табылады.

Қауіпсіздік кеңесінің функциясы мен құзыреті:

1.БҰҰ  қағидалары мен мақсаттарына  ай халықаралық қауіпсіздік пен  бейбітшілікті қолдау.

2.Белгілі  бір жағдайды әлемдік қауіпсіздік  пен бейбітшілікке қарсы дау  деп есептесе, бұл дауды шешуге  міндетті.

3.Мұндай  дауларды шешудің құралдарын  ұсыну.

4.Бейбітшілікке  қауіп төндіретін агресия актілерін  аладын-ала анықтап, олардың алдын  алу. 

5.Агрессияны  тоқтату немесе алдын алу мақсатында, жаза ретінде күш колдануды  емес, экономикалық санкция қолдануға  шақыру.

6.Агрессияны  ұйымдастырушыға қарсы әскери  күш қолдану.

7.Жаңа  мүшелер қабылдауға ұсыныстар  беру.

Кеңес тек  қана БҰҰ-ң штаб-пәтерінде ғана шақырылмайды; 1972 жылы өз отырысын ол Аддис-Абебеде (Эфиопия) өткізді, ал 1973 жылы Панама мемлекетінің астанасында өткізді.

Қауіпсіздік Кеңесі дауласушы тараптардан дауды  бейбіт түрде шешу жөніндегі міндеттемені орындауды талап етуге құқылы және бұл дауды реттеудің тәсілдері  мен тәртіптерін ұсына алады.

Экономикалық және Әлеуметтік Кеңес. Бұл орган экономикалық және әлеуметтік саладағы ынтымақтастықты жүзеге асырады. Құрамы 54 мүшеден тұрады, үш жылға сайланады. Шешім шығару кезінде әрбір мүше-мемлекет бір дауысқа ие. Штаб-пәтері Женева қаласында орналасқан.

Сессия  жылдың басында Нью-Йоркта ұйымдастырылады, ал маусым айларында не Нью-Йоркта, не Женевада негізгі сессия өтеді.

Экономикалық  және әлеуметтік кеңес қызметінің негізгі  бағыттары:

1.Халықаралық  экономикалық және әлеуметтік  проблемаларды қарастыратын орталық  форум ролінде болады.

2.Халықаралық  экономикалық, әлеуметтік, мәдени сұрақтар  бойынша баяндамалар құру, зерттеулер  жүргізу, мемлекеттерге ұсыныстар  беру.

3.Бас  Ассамблеяға жіберу үшін халықаралық  конференцияларды шақыру мен  конвенция жобаларын әзірлеу.

4.БҰҰ  осы саладағы қызметі мен саясатының  басты бағыттарын анықтау.

БҰҰ Жарғысы  бойынша экономикалық және әлеуметтік кеңестің қызметі халықтың тұрмыс-тіршілігін жақсартуға, оларды жұмыспен қамту, әлеуметтік дамуға, экономикалық-әлеуметтік, мәдени саладағы халықаралық проблемаларды  шешуге, адам құқықтарының сақталуын  көмектесуге бағытталған.

 

Қамқорлық жөніндегі кеңес қамқорлық жүйесіне кірген аумақтарды қарап, бақылау үшін құрылған. Басында бұл аумақтардың саны он бір болды. Қамқорлық кеңесі олардың экономикалық жағдайын жақсартуға, оларға бейбіт жолмен тәуелсіздік әперуге қол ұшын беретін. Қамқорлық жөніндегі кеңес Қауіпсіздік кеңесінің тұрақты бес мүшесінен тұрады – Қытай, Франция, АҚШ, Ұлыбритания, Ресей Федерациясы.

Қазіргі уақытта бұл аумақтар түгелдей өзін-өзі  басқаратын немесе тәуелсіз мемлекеттер  деп аталынды. 1994 жылы Қауіпсіздік  кеңесіне қамқорлыққа кірген Тынық  мұхиттағы аралдар аумағы Палау  бойынша келісімді тоқтатты. Ол қазірде  АҚШ қамқорлығына жатады. Қамқорлық  кеңесі ендігі жерде тек қажетті  жағдайларда ғана шақырылады.

Гаага қаласында (Нидерланды) орналасқан халықаралық сот Біріккен Ұлттар ұйымының ең негізгі сот органы болып табылады. Қатысушы мемлекеттер арасындағы заңи дауларды шешеді.²

Сотқа статут қатысушылары болып табылатын мемлекеттер, оның ішінде Біріккен Ұлттар Ұйымының барлық мүшелері келе алады. Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болып табылмайтын  мемлекеттер, статутқа қатысушы болу арқылы, келе алады. Сотқа жеке тұлғалар өтініш білдіре алмайды.

Сот құзыретіне мемлекеттермен берілетін барлық істер, сондай-ақ БҰҰ Жарғысында көзделген  барлық сұрақтар жатады. Статутқа сәйкес, сот дауларды төмендегі құжаттарды пайдалану арқылы шеше алады:

1.Дауласушы  мемлекеттер мойындаған ережелер  көрсетілген халықаралық конвенция. 

2.Құқықтық  норма деп танылған халықаралық  әдет-ғұрып. 

3.Ұлттармен  мойындалған құқықтың жалпы қағидалары.

4.Сот  шешімдері мен доктриналары.

Халықаралық сот он бес тәуелсіз судьядан тұрады. Оларды Бас Ассамблея Қауіпсіздік  кеңесімен бірлесе отырып, тоғыз  жылға сайлайды. Бұлардың бесеуі әрбір  үш жыл сайын жаңарып отырады. Халықаралық соттың судьясы болып, өз мемлекетінде жоғары соттың лауазымды  тұлғаларына қойылатын талаптарына  сай келетін, халықаралық құқық  саласында беделге ие тұлғалар сайлана  алады.³

Хатшылық – ұйымның күнделікті жұмысын атқаратын, әлем бойынша барлық ұйымдарда қызмет жасайтын халықаралық персонал. Ол БҰҰ басқа органдары қабылдаған бағдарламаларды жүзеге аырады. Секретариатты Бас Хатшы басқарады. Ол Қауіпіздік кеңесімен бірлесе отырып Бас Ассамблеямен бес жылға сайланады. Қазіргі уақытта секретариаттың бас хатшысы Кофи Аннан.

Секретариат халықаралық конференцияларды шақырады, онда қабылданған барлық құжаттарды тіркеп, жүзеге асырады. Олардың орындалуын қадағалайды.

Қазіргі уақытта Секретариаттың 170 мемлекеттен  келген 8600-дей ер мен әйелден тұратын  персоналы бар. Халықаралық ааматтық қызметкер болғандықтан барлық іс-әрекеттері үшін олар Біріккен Ұлттар Ұйымының алдында  ғана жауап береді.

 

БҰҰ-ның Жарғысы

     БҰҰ-ның негізгі документі ол - оның Жарғысы. Оның жобасы 1944 жылы тамыз-қазан айларында Думбартон-Оксте(Вашингтон)  КСРО, АҚШ, Ұлыбритания және Қытай  өкілдері қатысқан конференцияда  жасалды. Жарғы Сан-Франциско  конференциясында дайындалып, 1945 жылы 26 Маусымда оған 51 мемлекеттің өкілдері  қол қойды.Жарғы 1945 жылы 24 қазанда  КСРО, АҚШ, Ұлыбритания, Франция,  Қытай және Сан-Франциско конференциясында  қатысқан мемлекеттердің көпшілігі  ратификациялауы-на байланысты күшіне енді. БҰҰ-ның Жарғысы кіріспеден және 19 тараудан тұрады. Жарғы бойынша БҰҰ өз міндетін орындауы үшін оның мүше-лері мына принциптерді басшылыққа алуы қажет: барлық барлық мүшелердің дербестік теңдігі; ұлы державалардың бірауыздылығы; барлық мүшелердің халықаралық талас мәселелерді бейбіт келіс сөз арқылы шешу; ұйым мүшелерінің халықаралық қатынастарда күш көрсету саясатынан және қандай елдің болмасын территориялық тәуелсіздігіне немесе саяси бостандығына қарсы күш қолдану саясаттан бас тартуы; барлық мушелерді БҰҰ-ның Жарғысы бойынша жүргізген іс-әрекетін, бейбітшілікке қауіп төнген, не ол бұзылған жағдайда төтенше жүргізген шараларды қолдауы; басқа елдің ішкі ісіне БҰҰ-ның қол сұқпауы. Жарғы бойынша БҰҰ мүшелігіне тек бейбітшілік сүйгіш дербес мемлекеттер кіре алады. БҰҰ мүшелерінің Ұйымнан шығуына хақысы бар.            

Біріккен Ұлттар Ұйымының Қазақстан Республикасымен ынтымақтастығы

Қазақстан тәуелсіздік алған күннен бастап, БҰҰ және оның мамандандырылған мекемелерінің  қызметіне белсенді қатысуда. Бұл  ынтымақтастық мемлекеттік саясаттың  басым бағыттарының бірі болып саналады. Осы бағыттың негізгі мақсаты  халықаралық сахнада ҚР-ның ғаламдық және аймақтық қауіпсіздік саласындағы  стратегиялық мүдделерін қамтамасыз етуді, саясат пен экономикада әділетті әлемдік тәртіп пен орнықты даму ортасын құруды, әлемдік қауымдастық  мүшелері арасындағы қарым-қатынастарды үйлестіруді көздейді.

1992 жылғы  2 наурызда БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының 46-шы сессиясында Қазақстан 46/224 Қарарымен бірауыздан БҰҰ-ның  164 мүшесі болып қабылданды. Қазақстан  Республикасы БҰҰ-ның саяси мәселелер  жөніндегі блогының белсенді  мүшелерінің бірі. Осы сессияда, ҚР Президенті Н.Назарбаев Қазақстанның  халықаралық саясаты туралы сөз  сөйледі. 

1992 жылдан  бері Қазақстан тек қана халықаралық  қауымдастықтың мүшесі ретінде  қабылданып қоймай, сонымен бірге  онда өзінің лайықты орнын  таба білді.

Қазақстанның  БҰҰ жүйесі жұмысына қатысуы, көпжақты дипломатиясының басты бағыттарының бірі, ол елдің егемендігі мен тәуелсіздігін  нығайтуға септігін тигізіп, әлеуметтік-саяси, экономикалық және қоғамның т.б. салаларында  қолайлы халықаралық жағдайларды  туғызады. Осы бағыттың негізгі мақсаты  халықаралық сахнада ҚР-ның ғаламдық және аймақтық қауіпсіздік саласындағы  стратегиялық мүдделерін, саясат пен  экономикада әділетті әлемдік тәртіп пен орнықты даму ортасын құруды, әлемдік қауымдастық мүшелері арасындағы қарым-қатынастарды үйлестіруді көздейді.

Мемлекет  басшылығы халықаралық ынтымақтастықтың маңызды салаларындағы БҰҰ-ның  рөлін күшейтуге бағытталған  БҰҰ Бас Хатшысы К.Аннанның қызметін қолдай отырып, ҚР-ның осы беделді  ұйым, оның мамандандырылған мекемелері, қорлары және бағдарламаларымен  ынтымақтастығын кеңейтуге бағытталған  бағдар ұстануда.

Қазақстанның  БҰҰ-мен ынтымақтастығы тарихындағы  басты шаралардың бірі БҰҰ Бас  Хатшысы К.Аннанның Қазақстанға 2002 жылғы 17-18 қазандағы ресми сапары болды, ол Қазақстанның БҰҰ-мен онжылдық ынтымақтастығының нәтижелерін  бекітіп, ықпалдастықтың болашағын  айқындады.

Мемлекеттікті құру сатысында Қазақстанға сарапшылар, техникалық және қаржы көмегін тарту  ісінде БҰҰ Даму Бағдарламасы, Балалар  Қоры, Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау Ұйымы, БҰҰ-ның Қоршаған орта жөніндегі  бағдарламасымен  ынтымақтастықтың үлкен әлеуеті бар.

Қазақстан 1994 ж. бастап Еуропылқ экономикалық комиссия мүшесі. Қазіргі уақытта Қазақстан экономикасының белгілі басымдықтары аясында Комиссиямен тұрақты ынтымақтастықты қалыптастыру жұмыстары жүргізілуде.

Еуразиялық  мемлекет ретінде Қазақстан БҰҰ-ның  Азия және Тынық мұхиты жөніндегі  Экономикалық және әлеуметтік комиссиясының (ЭСКАТО) мүшесі. ЭСКАТО мен бірігіп  жасаған жобаларды Азия даму банкі  қаржыландырып отыр.

Қазақстан ВОЗ-ға 1992 ж. бастап мүше. Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы Қазақстанға  шетелде мамандар даярлау, жаңа әдебиеттер мен оқу құралдарын шығару сияқты істерде көмек беріп отыр. Оның бағдарламасы негізінде Семей полигоны аумағы халқының денсаулық жағдайы  мен қажеттіктері зерттелуде. ВОЗ  Алматыда денсаулық сақтау жүйесі үшін  біліктілігі жоғары маман дайындайтын  Орталық ашуды жоспарлап отыр.

Бүкіл әлемдік  интллектуалды меншік ұйымының (ВОИС)  1992 ж.  бастап мүше. ВОИС Қазақстанның ұлттық патенттік ведомствосына, мемлекеттік  авторлық құқық агенттігіне мамандар даярлау, техникалық жабдықтау әдістемелік, ақпараттық қолдау мәселелерінде едәуір көмек көрсетіп келеді.

Қазақстан бүкіләлемдік метереологиялық ұйымға 1993 ж. мүше болып кіруіне байланысты оның аймақтық тораптарын құруға қатысу мүмкіндігін алды және бұл ұйымның  көмектесу бағдарламасы аясында  қажетті жабдықтар алуға қол  жеткізіп отыр.

Бүкіләлемдік  пошта одағына 1992 ж. бастап мүше. Сеулде шақырылған соңғы бүкіләлемдік конгресінде  Қазақстан осы одақтың жоғары органы -атқарушы кеңестің  құрамында  сайланды.

1994 ж.  Қазақстан Халықаралық теңіз  ұйымына мүшелікке қабылданды. Бқл  одақ кеме қатынасы, теңіздегі  қауіпсіздік, навигация, теңіздің  ластану мәселелері аясында ынтымақтастыққа  қызмет етеді.

Азаматтық авиация ұйымына 1992 ж. бастап мүше. 1994 ж. бүкіләлемдік әуе көлігі үрдісіне мейлінше интеграциялану үшін, сондай-ақ азаматтық авиацияның қаупсіздігін қамтамасыз ететін және оның ережелері  мен нормаларын қатаң орындау  мақсатында Қазақстан Халықаралық  азаматтық авиация ұйымының 4 Конвенциясына және Хаттамасына қол қойды.

1993 ж.  Қазақстан Халықаралық еңбек  ұйымына мүше. 1995 ж. аталған ұйым  Алматыда Орталық Азия мемлекеттері  үшін өзінің аймақтыс офисін  ашты.

Халықаралық электр байланысы одағына оның Жарғысы  мен Конвенциясына қол қайғаннан  соң 1993 ж. қабылданды. 

Қазақстан ЮНЕСКО-ға 1992 ж. мүше болып кірді. Қазақстанда  және дүниежүзінің басқа да көптеген елдерінде ЮНЕСКО-ның  қамқорлығымен  Абайдың 150 жылдығы мен М.Әуезовтің 100 жылдығы салтанатты түрде аталып өтті. 1995 жылдың тамызында Алматыда ЮНЕСКО-ның қамқорлығымен «Орталық Азия мемлекеттеріндегі білім берудің жағдайлары» атты форум өткізілді».

Халықаралық валюталық қормен Халықаралық қайта  құру мен өңдеу банкіне 1992 ж. мүше болды. Аталған қаржылық ұйымдарға  мүше болып кіру мақсатында Қазақстанда 1992 ж. маусымында «Қазақстан Республикасының  Халықаралық валюталық қорға, Халықаралық  қайта құру мен өңдеу банкіне, Халықаралық қаржы корпорациясына, Халықарлық даму ассоциациясына, Инвестицияларға  кепілдік беру жөніндегі көп жақты  агенттігі мен Инвестициялық  шиеліністерді реттеуші халықаралық  орталыққа мүшелігі туралы» арнайы заң қабылданды.

1993 ж.  бастап Қазақстан Үкіметі экономикада  түбегейлі реформаларды жүзеге  асыру және қаржылық тұрақтандыруға  жету бағытындағы жалпы экономикалық  стратегияны қолдап келеді.