Қазақстанда кәсіпорындардың іскерлік белсенділігін шектейтін факторлар

Осыған байланысты шет  елдерде шаруашылық субъектілерінің  іскерлік белсенділігін ынталандыру  қалай жүзеге асатындығына талдау жасаған дұрыс. Бұл қазіргі Қазақстан жағдайындағы салық салу үшін өте маңызды, өйткені бізде салықтық жеңілдіктердің мақсаты – кәсіпкерлік қызметі ынталандыру емес, салық салудан жалтару деген сияқты пікір кең таралған.

Дамыған елдерде пайдаға салық салу жүйесі 20 ғасырда қалыптаса бастады және дайын қалыптасқан күйіне екінші дүниежүзілік соғыстан кейін енді. Пайдаға салынатын салық бюджет табысының тапшылығы жағдайында  әсіресе , соғыс уақытында, тек фискалдық міндеттері ешу үшін бекітілген. Дәл осындай кезеңде пайдаға салынатын салық АҚШ федералдық бюджеті табысының негізгі көзіне айналған. 1917 жылы АҚШ бірінші дүниежүзілік соғысқа ресми түрде әлі кірмеген кезде жеке тұлғалардың табыс салығы мен пайдаға салынатын салықтың жиынтық көлемі елдің федералды бюджетінің салықтық түсімдерінің тек 32 пайызын қүраған. Соғысқа қатысқаннан бастап бұл үлестік салмақ 1918 жылы 68 пайызға өссе, 1919 жылы 56 пайызға дейін өскен.

Екінші дүниежүзілік соғысы уақытында фискалды мақсатта алынатын пайдаға салынатын салық пен жоғары пайдаға (сверх прибыль) салынатын салық та болды. Мысалы, корей соғысы кезеңінде 1951-1953 АҚШ корпарациялары пайдаға салынатын және жоғары пайдаға салынатын салықтар түрінде өз пайдасының 82 пайызын бюджетке беріп отырған. Щектен тыс фискалдық жүктеме ынталандыру функциясына теріс әсер етті, ал бейбір кезеңдерде бұл салықтың жалпы салықтық түсімдердегі үлес салмағы анағұрлм төмендеген (он пайызға дейін немесе одан да төмен).

Пайдаға салық салудағы фискалдық (мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін толтыру) және өндірістік-ынталандырушылық функцияларының арасында тиімді үйлесімді табуға теориялық және практикалық ізденістер жүріп жатты. Бұл кәсіпкерлік қызметке деген стимулдарды мүлдем жоғалтпауға деген талпынысымен түсіндіріледі.

АҚШ-та салық саясатының дамытуда «ұсыныс экономикасы» теориясы өкілдері М. Уэйденбаум, М. Берне, Г. Стайн, А. Лаффердің еңбектері өте маңызды. «Өнімнің өндірісін арттыру үшін компанияның өндіріс факторларына деген сұранысын арттыратын және осы факторлардың жалдануға деген ынтасын көтеретіндей саяси іс шаралар жүргізілуі керек.» Осы мақсатқа барлық салық түрлерін төмендету керек. Егер салықтардың шекті ставкалары «яғни ең жоғары ставкалары) төмендесе бұл айтып отырған қысқартулар тиімді болады.

Олардың идеяларын көптеген батыс экономистері сынға алған болатын. Жоғарыда айтылған экономистердің өндіріс пен табыстарының өсуі негізінде салық ставкаларын төмендету арқылы бюджет табыстарының азаюының алдын алуға болады және осылайша салық базасын кеңейтуге болады деген ұсыныстарын батыс экономистері бұл идеялар тым қарапайым сипатқа ие және  қысқа мерзімді кезеңде қол жеткізуге мүмкін емес деп санады. Сондықтан да «ұсыныс экономикасы» теоретиктерінің ұсыныстары бойынша қабылдаған тәжірибелік іс – шаралардың нәтижесі – мемлекеттік бюджет тапшылығы болды.

Дегенмен, 1982 жылдан бастап олардың ұсынысын АҚШ-та президент  Рейган администрациясы қабылдады. Реформа барысында корпоративті пайдаға салынатын салық ставкасы 46 пайыздан 34 пайызға дейін төмендеді, ал жеке табыс салығының ставкасы 70 пайыздан 28 пайызға дейін, салықтардың прогресссивтілігінің күрт төмендеуімен қысқарды. Бұл өз кезінде АҚШ-тың экономикалық дамуына оң әсер етті. Осы сияқты реформалар басқа да елдерде жүргізіле бастады. 4 -кестеде осы сияқты реформалардың нәтижесінде дамыған елдердегі пайдаға салынатын салық ставкаларының қозғалысын байқауға болады.

4 – кестесіндегі мәліметтерден дамыған елдердің көпшілігі пайдаға салынатын салық ставкалары «ұсыныс экономикасы» теоретиктерінің сандық стандарттарына сәйкес болғанын анықтауға болады.

Осымен қатар барлық елдерде пайдаға салынатын салықтар бойынша жеңілдіктердің саны азайды. Бірақ қысқартылған түрде болса да жеңілдіктер сақталды, әсіресе инвестициялық және ғылыми зерттеу шығындары бойынша, сондай-ақ жеделтетілген амортизация бойынша сақталды. Осы кезеңде жеке табыс салығы да біршама қысқарған. Мысалы, 1986 жыл мен 1988 жылдар аралығында жеке табыс салығының ең жоғарғы сатвкасы 12,4 пайызға қысқарған, ал кейбіреулерінде, мысалы Жапония мен Ұлыбританияда 20%, Швецияда 25%, Жана Зеландияда 24%, Грецияда 23% төмендеген.

Кесте 4

Экономикалық серіктестікке мүше елдердегі корпоративті

пайдаға салынатын салық  ставклары

Пайдаға салынатын салық  пен жеке табыс салығының ставкаларының  төмендеуіне алып келетін реформасы 80-90 жылдары дамыған елдерде экономикалық өсуді ынталандыруда, шаруашылық субъектілерінің іскерлік белсенділігін артуында зор роль атқарды. Дегенмен, «ұсыныс экономикасы» теоретиктерінің идеялары толығымен болған жоқ. Бұл салықтық түсімдердің жетіспеушілігінен туындаған тапшылықты жабудың жаңа көздерін іздеуге мәжбүтледі. Президент Рейганның тұсында АҚШ және басқа да дамыған елдер бұл мәселені монетиристердің ұсыныстарына қарамай, мемлекет бюджетінің тапшылығын өсіру арқылы шешкен. Басқа да дамыған, дамушы елдердің қайсыбіреулері бұл мәселені басқаша шешуге тырысты. Мысалы, Чилиде экономикалық реформалардың тұсында жоғарыда айтылған тікелей салықтар ставкасын төмендету арқылы өндірісті ынталандыруға тырысты. Халықаралық валюта қорының мемлекеттік бюджет тапшылығын өсәруге қарсылығына байланысты Чили үкіметі жанама салықтарды өсіру арқылы жаңа қаржы ресурстарының көзін ашты. 1975-1980 жылдар аралығында акциздер мен салықтық түсімдерден 47,8% құраса, 1986-1992 жылдары олардың үлесі    53,2%-ға өсіп кеткен.

Ресейді алатын болсақ, 2001-2003 жылдары экономикаға салықтардың ауыртпалығын түсіру үшін біршама шаралар жасаған. Ең бастысы ол елде табыс салығының тегіс шкаласы (плоская шкала) енгізілген, заңды тұлғалардың пайдасына салынатын салық 24%-ға төмендеген. Сонымен қатар қазірдің өзінде бұл елде салық заңнамаларына инновациялық, инвестициялық және іскерлік белсенділікті арттыруға бағытталған өзгерістер енгізілуде.

Қазақстан жағдайындағы осы мәселе туралы айтатын болсақ, қазіргі Қазақстандағы салық  жүйесі мынадай ереше белгілерімен сипатталады: жеткілікті әлеуметтік бағдардың болмауы, фискалдық қызметінің басым болуы, конфискалық сипатта болуы (яғни пайданың 85-95 % алынады), аса жоғары ортақтыландырылуы (салықтық төлемдерінің 92 пайызын республикалық бюджетке кетеді), өндіріс салықтарының арасында салық жіктемесінің тең бөлінбеуі жанама салықтардың жоғары үлесі, тым қатаңдығы.

Тиімді салық мехазизмін қалыптастыру үшін ұдайы өндірістік қағидаға жүгіну керек, яғни өндіріс  процесін ынталандыруды оның пропорционалдығын  және нарықтық экономика талаптарына сәйкестігін қамтамасыз ету керек. Мұны әр түрлі салалар мен қызмет түрлері арасында капиталды қатйта бөлуге мемлекеттің салықтық әсер етуі арқылы ескеруге болады, бұл ең басты нарықтық сұраныс қажеттіліктеріне сәйкес келтін экономиканың оптималды құрылымын қалыптастыруда көрінеді. Өкінішке орай ҚР-дағы салық жүйесі бұл қызметті жеткілікті іске асырмайды, керісінше өндірісті жабуға итермелейді.

2.2 Қазақстанда іскерлік  белсенділікті салықтық реттеу  динамикасы

Белгілі бір экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізген соң салықтық стратегияға жол беру керек. Ол экономикалық өсуді ынталандыруға, ыңғайлы инвестициялық климат жасауға бағытталуы керек. Салықтық реттеудің негізгімақсаты да осы болуы керек.

Жүргізілген зертеулердің нәтижесі көрсенкендей, әр түрлі елдердің статистикасы арқылы нақтыланған сакроэкономикалық заңдылық бар. Ол бойынша, салықтық алымдардың деңгейі жоғары болған саыйн экономикалық өсу темпі экономикалық төмен болады және керісінше, салық жүктемесі аз болған сайын экономикалық өсу мүмкіндіктері соғұрлым жоғары (макро және микро деңгейде де).

Қазіргі таңда Қазақстанда үкімет өсу темпіне «мемлекет-бизнес-қоғамды»  біріктіру, жакындастыру міндеті арқылы қол жеткізуді көздеп отыр. Мұны экономикалық өсу қарқынының негізгі  шарты ретінде кәсіпкерлік белсенділікке кедергі келтіретін факторларды  жою мәселелерімен аңғаруға болады. Ол үшін жасалуы керек шаралар:

• жекелеген қызмет түрлерін лицензиялау, кәсіпкерлік қызметі тіркеуді жеңілдету керек;
• мемлекет пен кәсіпкердің қарым-қатынасының ашықтығын қамтамасыз ету (белгілі макроэкономилық саясат, тұрақты салықтық және кедендік режим, либералдық валюталық реттеу, мемлекеттік билік органдары тарапынан тым қатаң емес бақылау);
• шаруашылық субъектілері жер телімдеріне, өндірістік инфрақұрылымға, шикізат пен материалдарға және білікті мамандарға, капиталға, басқа да ресурстарға алуы қажет;
• сақтандыру жүйесін дамыту керек, оның ішінде коммерциялық тәуекелдерді сақтандыру жүйесін;
• кәсіпкерлік қызметіне жасалатын оңтайлы жағдайлардың мемлекет тарапынан қолдануын қамтамасыз ету.

Аталған шараларды горизонтальды  шаралар ретінде қарастырсақ, енді вертикальды шаралар кешенін де қарастыру керек. Олар:

• кәсіпкерлік белсенділікті жоғарлату үшін жағдай жасау керек, ең біріншіден өңдеуші салаларда және қызмет көрсету салаларында;
• шикізат өңдеуді тереңдету отын энергетика кешенінде ғана емес, сонымен қатар химия, металлургия өнеркәсібінде, ауыл шаруашылығында да ынталандыру керек;
• өнімнің технологиялық дейгецімен ғылыми сыйымдылығын арттыру керек.

Қазақстан Республикасының индустриалдық-инновациялық даму жағдайында шағын және орта бизнстің белсенділігін арттырудағы қаржылық несиелік әдістерді жетілдіру жолдарын бағалау барысында талдауға алынған кәсіпкерлік субъектілеріне түсетін салық ауыртпалығы, оларды қаржылық несиелік қолдаудың жаңа нысандары талданды. Салық ісіндегі танымал мультипликативті әдіс арқылы салық ауырпалығын анықтау өте күрделі болып табылады. Әлемдік тәжірибеде бұл әдіс сирек қолданылады. Бұл ретте Қазақстандық танымал экономист-ғалым М.Т. Оспановтың ұсынған жиынтық салық ауыртпалығын анықтаудың оңтайлатылған әдісі қызығушылық тудырады. Жиынтық салық ауырпалығынның мөлшері салық жүйесіндегі әр түрлі салықтардың жиынтық табыстағы үлесі арқылы анықталады. Қазіргі жағдайларда республикамыздағы салық төлеушілер үшін салықтық ауырпалық әлі де жоғары, олардың ішінде көбінің тиімділігі де төмен. Экономиканың кез-келген тұрғысынан дамыған елдерде салық салудың ауыртпалығы, салық салу деңгейін көрсетуші сипаты болып табылатындығы баршаға мәлім. Алайда, салықтық ауыртпалық пен салықтар деңгейінің ауырсалмағын анықтайтын, жалпы қабылданған, бекітілген әдістемесі жоқ. Салықтық ауыртпалықтың ауырлығы туралы жанама түрде түсінік бере алатын жекелеген көрсеткіштер бар.

                         ∑С_ауыртп=C_i^I*K/T_m^I*K=∑C^І_і/T_ж^І                                       (1)

мұндағы  С_і^І – жиынтық салық мөлшері;

                              К – өндіріс көлемі;

  Т_ж^І – жиынтық табыс.

Еліміздегі салықтардың  фискалдық сипатының басыидылығы, нақты өндіріс саласындағы шағын  және орта бизнестің іскерлік белсенділігін арттыратын қаржылық несиелік әдістерінің біршама артта қалуы аталған саланың өркен жаюына кері әсерін тигізеді. Сондықтан салық ставкасы, салық жеңілдіктері тәрізді тетіктер арқылы нақты өндіріс саласындағы шағын және орта бизнес субъектілерінің белсенділігін арттыру көздерін іздестіру керек.

Салық төлеушінің қарамағындағы жұмыскерінің білім алу, біліктілік деңгейін көтеру үшін жұсаған шығындарының салық  салынатын табысты анықтау барысында  шегерімнің құрамына енуі біріншіден, салық төлеушінің қызығушылығын туғызса, екіншіден жұмыссыздар саны қысқарады, үшіншіден жаңа жұмыс оырндарының құрылуы бюджеттегі жекелеген салық төлемдерінің артуына әкеледі.

Әлемдік тәжірибе бойынша салық  төлеу шығындары 10-15%-дан аспайтын болса, онда кәсіпкер үшін салық жоспарлауын жүргізудің қажеттілігі минималды. Егер салық ауыртпалығы 20-35% рарлығында болса, онда кәсіпкердің салықтық жоспарлау мәселесімен айналысатын арнайы маманы болуы керек. Егер салық төлеу шығындарына табыстың 50 пайыздан астамы кететін болса, онда салықтық жоспарлау қаржылық жоспарлаудың негізгі элементі ретінде үздіксіз жүргізілуі қажет. Яғни құрылымдық өзгерістер, өндіріске жаңа технология лар енгізу, инвестиция тәрізді көптеген мәселелерге қатысты шешім салық жоспарлауынсыз қабылданбауы тиіс. Сондықтан да кәсіпкерлік саласында салық жоспарлауын жүргізу объективті қажеттілік деп санайды.

Табиғи, экономикалық, әлеуметтік жағдайларды  ескере отырып, ауылдық жерлер мен  экологиясы нашар аймақтарда өндіріс саласында өз ісін бастаған тұлғалар санын арттыру, жаңа жұмыс орындарын құру мақсатында аймақтық салық жеңілдіктерін бекіту қажет. Атап айтқанда аталмыш субъектілердің алғашқы үш жылда корпоративті табыс салығынан босатылуы келешекте жаңа жұмыс орындары құрылып, олардан түскен салық төлемдерінің есебінен бюджетке кем түскен қаражыттың орны толығары сөзсіз.

Мемлекеттің экономикалық саясаты экономикалық қызығушылықтардың  оңтайлы қатынасында салық салу жүйесі арқылы бағытталуы тиіс. Салықтар мен салық салудың жағымсыз әсерін болдырмау үшін экономикалық реттеуді шаруашылық субъектілердің қызығушылықтарын ескере отырып жүргізген дұрыс. Тек осы мәселе барлық экономикалық қызығушылық түрлерінің салықтар арқылы оңтайлы қатынасқа түсуіне практикалық нысан болуы тиіс, өндіріс күшінің дамуына қарқынды әсер ететін салық салудың ынталандырушы жүйесіне айналуы керек. Экономикалық реттеушілердің қызмет етуі, салықтарды қоса алғанда, қоғам қажеттілігінің есебінсіз жүргізілсе, ол реттеушілердің ролін және бағыттарын бұрмалайды. Салықтар мен салық салудың ынталандырушы механизмін құрмаса салық жүйесінің фискалдық бағыты салық төлеушінің табысына әсер етеді, кәсіпкерлік қызметтің азаюына байланыстысалық базасы да азаяды. Салық базасы, сондай-ақ салық төлеушілердің табыстарын жасыруынан, дәлелсіз шығындардың өсуінен, салық заңнамасын бұзу себептерінен азаяды. Сондықтан, салық салудың ынталандырушы механизмінің шығу құралдары арқылы жүзеге асатын салық салудың өндіруші функциясы толық орындалмайды. Соңғы жылдары салықтық ынталандыру арқылы мемлекет кәсіпкерлік қызметтің дамуын қолдауға бағытталған біршама маңызды істерді жүзеге асырады. Атап айтсақ, шағын және орта бизнес субъектілеріне арнайы салық қойылымы төмендетілген, қосалқы құнға салынатын салықты төлеудің шекті деңгейі мен әлеуметтік салықтың регрессиялық ставкасы енгізілген.