Қазақстанда кәсіпорындардың іскерлік белсенділігін шектейтін факторлар

 

Кесте 5

Салық төлеуді оңайтылған декларация негізінде жүзеге асыратын

шағын бизнес субъектілерінің табысына 01.01.06 жылға дейін

қолданылған салық қойылымдары

Жеке кәсіпкерлер үшін
Тоқсандық табыс	Мөлшерлеме
2000,0 мың теңгеге дейін	Табыс сомасынан 3 пайыз
2000,0 мың теңгеден жоғары, 3000,0 мың  теңгеге дейін	60,0 мың теңге + 3000,0 теңгеден асқан табыс сомасынан 5 пайыз
3000,0 мың теңгеден жоғары	110,0 мың теңге + 3000,0 мың теңгеден  асқан табыс сомасынан 7 пайыз
Заңды тұлғалар үшін
Тоқсандық табыс	Мөлшерлеме
2000,0 мың теңгеге дейін	Табыс сомасынан 4 пайыз
2000,0 мың теңгеден жоғары, 4500,0 мың теңгеге дейін	80,0 мың теңге + 2000,0 теңгеден асқан  табыс сомасынан 5 пайыз
4500,0 мың теңгеден жоғары, 6500,0 мың  теңгеге дейін	205,0 мың теңге + 4500,0 теңгеден асқан табыс сомасынан 7 пайыз
6500,0 мың теңгеден жоғары	345,0 мың теңге + 6500,0 теңгеден асқан табыс сомасынан 5 пайыз

 

 

Салықтың ынталандырушы  қызметінің кеңеюін шағын бизнес субъектілеріне салық салу механизмін жетілдіруге арналған іс-шаралардың қорытындысын мысалға ала отырып көрсетеді. 2011 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап, оңайатылған декларация негізінде кәсіпкерлердің салық ставкалары біршама азайтылды.

Бірінші және екінші кестеде  салытырмалы түрде ескі және жаңа салық ставкалары көрсетілген.

Салық сомасын төлеу  кезінде, жоғарыдағы өзгертілген пайыз  қойылымдары бойынша есепталген сома түзетуге жатқызылады. Егер есепті кезеңнің қорытындысыбойынша жеке кәсіпкердің жалдаммалы қызметкерлерінің орташа айлық жалакысы ең төменгі айлық жалақының 2 еселенген, ал заңды тұлғалардың 2,5 еселенген мөлшерінен кем болмаса, онда салық кезеңі ішінде есептелген салық сомасы, қызметкерлердің орташа тізімдік санын негізге ала отырып, әрбір қызметкер үшін салық сомасының 1,5 тпайыз мөлшеріндегі сомаға азайтылуы жағына қарай түзетіледі.

 

Кесте 6

Оңайтылған декларация негізінде салық төлеуді жүзеге асыратын

шағын бизнес субъектілеріне 01.01.06 ж. бастап қолданылатын салық

қойылымдары. 

1. Жеке кәсіпкерлер үшін
Тоқсандық табыс	Мөлшерлеме
3000,0 мың теңгеге дейін	Табыс сомасынан 3 пайыз
3000,0 мың теңгеден жоғары, 6000,0 мың  теңгеге дейін	90,0 мың теңге + 3000,0 теңгеден асқан  табыс сомасынан 4 пайыз
6000,0 мың теңгеден жоғары	210,0 мың теңге + 6000,0 мың теңгеден  асқан табыс сомасынан 5 пайыз
Заңды тұлғалар үшін
Тоқсандық табыс	Мөлшерлеме
3000,0 мың теңгеге дейін	Табыс сомасынан 4 пайыз
3000,0 мың теңгеден жоғары, 10000,0 мың  теңгеге дейін	90,0 мың теңге + 3000,0 теңгеден асқан  табыс сомасынан 4 пайыз
10000,0 мың теңгеден жоғары, 18000,0 мың  теңгеге дейін	370,0 мың теңге + 10000,0 теңгеден  асқан табыс сомасынан 5 пайыз
18000,0 мың теңгеден жоғары	770,0 мың теңге + 18000,0 теңгеден  асқан табыс сомасынан 7 пайыз

 

Мәселен, егер оңайтылған жұмыс жасайтын кәсіпкер жұмысшыларды жалдаса, есепті (тоқсан) кезеңдегі  табысы 4000,0 мың теңгені құраса, онда 2011 жылға салық сомасы 180,0 мың теңгені (110,0 мың теңге + 100,0* 7 %) құрайды.

Осы кәсіпкердің бір  айда 20000 мың теңге жалақыны алатын 10 жалдамалы жұмысшыны бар делік, яғни сесптелген салық сомасы 15 %-ға азаяды (10*1,5 %). Түзетілген салық сомасы 153,0 мың теңгені құрайды.

[180,0 мың теңге – 27,000/(180*15)/100].

Соңғы жылдары елдегі салық салуды жетілдіру талдау Қазақстандағы  салық салудың ынталандырушы  механизмінің жұмыс істей бастағанын көрсетеді. Салық салудың шағын бизнесті ынталандырушы механизмі кәсіпкерлерді табыс табуға қызықтырып, өз ісін жүзеге асыруға, сонымен қатар кәсіпкерлік қызметте ұзақ болжамдар мерзімді қабылдакдың дұрыстығына деген сенімінің қалыптасуына әсер етуі тиіс. Шағын бизнес саласындағы кәсіпкерліктің сәтті дамуына оның кадрлық потенциалын қалыптастырудың елеулі мәні бар. Жұмыс берушілердің жоғары білікті мамандары өзінің бизнесі үшін дайындау және қайта дайындауға итермелейтін нақты экономикалық ынталардың қажеттілігі пайда болады. Салықтар бұл жерде де белгілі бір ынталандырушы роль атқаруы мүмкін. Дамыған шет елдерде салықтар жұмыскерлердің біліктілігін арттырушы бірден бір құрал ретінде пайдаланылады. Францияда мамандары кәсіпқой деңгейде дайындауды ынталандыруға салық заңнамасында қызық ереже бар. Мысалға әр корпорацияның басшысы жылына бір рет өзінің қызметкерлерінің біліктілігін арттыру тиіс. Қарсы жағдайда қаржы жылының аяғында корпорацияның таза пайдасынан 1-2 % салық төленуі тиіс, әрине бұл жағдайда кез келген басшы өзінің қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға және қайта даярлауға тырысады. Шаруашылық, халыхаралық экономикалық байланыстардың дамуы Қазақстанның түрлі халықаралық ұйымдар мен бірлестіктерге кіру мәселелері, отындық салық жүйесінің алдына қойылған жаңа міндеттері шешу, салықтар теориялары аумағында қажетті терең зерттеулер мен ізденістерді талап етеді және бұл жерде салықтық ынталандыру проблемаларын зерттеу маңызды орын алады.

Дамыған елдердің тәжірибесіне қарасақ, салық ауыртпалығының ұлғаюы әрқашанда өндірістің даму қарқынының төмендеуіне әкеледі. Керісінше  салық ауыртпалығының азаюы, экономиканың өсуіне үлкен ықпал етеді.

Егер осы шаралар  тиісті дәрежеде іске асырылса, ол әрине кәсіпкерліктің дамуына тікелей әсерін тигізеді. Қосылған құнға салынатын салықтың мөлшерінің азаюы тауарлар мен қызметкердің арзандауына әкеледі. Әлеуметтік салықтың азаюы, жұмыс берішілердің жалақыны көтеруіне әсер етеді. Жеке табыс салығының мөлшерінің азаюы, халықтың тұтыну қабілетінің өсуіне әкеледі және әлеуметтікжағдайы жақсарады, тауарлар мен қызметтерге деген сұранысы күшейеді. Сұраныстың өсуі өндірістің дамуына ықпал етеді, осы жағдайда кәсіпкерлік белсенділік те артады. Сонымен қатар салықауырпалығының деңгейі көлеңкелі бизнеске әсеретеін негізгі факторының бірі болып табылады. Осыған байланысты бақыланбайтын экономиканың  ЖІӨ-гі үлесіне Ресей статискалық мәліметтеріне сүйене отырып тоқталып өтсек.

 

Кесте 7

Бақыланбайтын экономиканың ЖӨІ – гі үлесі

Елдің атауы	Жасырын экономика	Формальды емес экономика	Бақыланбайтын экономика
Польша	10,9	4,3	15,2
Эстония	16,6	1,5	18,1
Армения	18,7	10,2	28,9
Қазақстан	12,4	14,4	26,8
Қырғызстан	9,2	38,7	47,9
Е с к е р т у – Теневая экономика: экономического содержания и классификационные признаки // Қаржы-Қаражат Финансы Казахстана – 2012 - № 9 – С. 3.

 

Статискалық тәжірибеде көлеңкелі экономиканы сипаттау үшін «бақыланбайтын экономика» темині қолданылады. Ол ұлттық шоттар жүйесінің концепсиясы негізінде бағаланады, бұл қазіргі заманғы экономикалық статискалық халықаралық стандарты ретінде.

Бақыланбайтын экономиканы  анықтауда ЖІӨ-ге қылмыстық әрекеттерді енгізбейді, өйткені оның нәтижесінде қосылған құн жасалмайды, ал табыстар болса біріңғай бөлінбеіді. Бақыланбайтын экономиканың үлесі елдің экономикалық даму деңгейі мен ресми статистикалық бақылаулардың қаншалықты сенімділігіне байланысты болады. Экономикалық серіктестік және даму ұйымы жүргізген талдауына сәйкес ЖІӨ-гі бақыланбайтын экономиканың ең көп үлесі ТМД елдеріне келді екен (48%), а Европалық одаққа сол уақытта кандидат елдердің үлесі ЖІӨ-гі 22 пайызға дейін, ал дамыған елдерде 5% (жоғарыдағы кестеден көруге болады).

Салық ауырпалығын азайту шаралары салықтық бақылауды күшейтумен бірдей жүргілілуі тиіс. Егер салық  төлеушілердің салық заңдылықтарын  қатаң сақтап, өз міндеттеріне үлкен  жауапкершілікпен қарамаса, жоғарыда көрсетілген іс шаралардың тиімділігі болмайды. Салақтық ынталандырушылардың тиімділігін жан жақты талдаудың да атқаратын ролі үлкен. Кез келген салық жеңілдігін енгізер алдында бұдан бұрынғы іске асырылған салық жеңілдіктерінің кәсіпкерліктің дамуына қаншалықты әсер еткенін сараптан барын қолданған дұрыс болар еді деген пікірдеміз. Мысалы соңғы 4-5 жылда қосылған құн салығы, әлеуметтік салық, мүлік салығына қатысты көптеген жеңілдіктердің іске асырылғанын жоғарыда айтып кеттік. Ал осы іс шаралар кәсіпкерліктің дамуына қандай әсер етті, баға қаншаға төмендеді, инфляция деңгейіне қандай әсер етті деген сұрақ туады. Осыған орай, біз салық қызметінің талдау жұмысын жетілдіру керек деп есептейміз.

Салықтын ынталандырушылардың  қатарына салық салу әдңстері жатады. Қазіргі кезде шағын бизнес субъектілеріне арнаулы салық режимі бекітілген. Осы режимге сәйкес шағын бизнес субъектілері, жеке кәсіпкерлер салық төлеудің мынадай әдістерін қолдана алады:

• бір жолғы талон негізінде салық төлеу;
• патент арқылы салық төлеу;
• оңайтылған декларция негізінде салық төлеу.

Арнаулы режим бойынша  салық төлеген кезде, салық төлеуші  жеке табыс салығын (төлем көзінен алынатын салықтан басқа), корпоративті табыс салығын, әлеуметтік салықты ғана төлеген болып саналады. Ал жер салығы, мүлік салығы, көлік құралдарына салынатын салық, қосылған құнға салынатын салық арнаулы салық режимінің аясына енбейді, яғни бөлек төленеді. Сондықтан ауырпалығын нақты анықтау мүмкіншілігі мейлінше күрделі және қолданылмауына және салықтан жалтаруға жол беруі мүмкін. Біздің пікірімізше, шағын кәсіпкерлікке салық салудың механизмін әлі де болса жетілдіру қажет. Салық төлеушінің барлық салықты тіркелген бір салық мөлшерінде төлеуін  және салық төлеудің бір ғана әдісін енгізу жолын іске асыру қажеттілігі туындап отыр.

Экономиканы мемлекеттік  реттеу мүмкіндігі мен оның қажеттілігі қоғамдық жүйе үшін, оның шаруашылық іс-әрекетін басқару элементі болып келеді. Алайда, мемлекеттің экономикаға араласуы қоғамның әр даму сатысындағы мақсаттары мен міндеттері тәуелді болып келеді.

Мемлекеттік реттеу жүйесіндегі ең маңызды сұрақтардың бірі болып – бюджеттік қаржыландыруды тиімді пайдаланй болып келеді.

Салықтар мемлекеттің  ең басты табыс көзі  және оның іс-әрекетін қаржыландырумен қамтамасыз етеді. Салық арқылы жиналған ақша қаражаттары  мемлекеттік бюджетке немесе басқа да да мемлекеттік қорларға түседі. Олар келесідей шығындалады мемлекеттік аппаратты ұстауға, мемлекеттің қауіпсіздігін қорғауға, бюджеттік саладағы қызметкерлерге жалақыны төлеу. Салық арқылы жиналған қаражаттың жетіспеушілігі, бұл салық жүйесінің тиімсіздігі, салық төлеуден жаппай бас тарту – бұның барлығы мемлекеттің «көңіл күйін» төмендетеді.

Экономикалық тілмен айтатын болсақ, салық бір жақты  ақша ағыны, яғни оған тауар ағынымен қарсы тербеліс жоқ. Басқаша айтқанда, салық бұл белгілі бір тауарлар мен қызметтер үшін төлем емес, бұл тек қайтарымсыз ақшаны алу болып келеді.

Мемлекеттік алымдардан айырмашылығы, салық тұрақты салық  қатынастарын қалыстастырады. Бұл тұрақтылық келесідей белгілінеді, ол жеке емес, ал нормативтік-құқықтық актімен бекітіледі, егер белгілі бір субъект белгілі бір объектіні иемденсе, ол малық төлеуші болып саналады және ол салықты өзі жан объектісі бар күнге дейін төлейді.

Салық қатынастарының тұрақтылығын салық төлеу шотының өндірістік төлемдер жүйесіне жатқызуға болмайды. Салық төлеуші үшін төлейтін салық сомасы бірлік төлем немесе кездейсоқ сипатқа ие бола алады.

Салықты енгізу үшін мемлекет сәйкес құқықтық акті қабылдау керек. Сонымен қатар, салықтың элементтері  мен басқа да салық салу шарттарын  бекіту үшін сәйкес құқықтық акт болу керек.

Салықты бекіткен кезде  мемлекет мынадай мәселелерді шешеді: салықты кім төлейді, не үшін осы  тұлға салық төлеу керек, қандай мөлшерде және калай ол өзінің салық  міндеттемесін орындайды, белгілі  бір тұлға ларға жеңілдіктер  жасау керек пе немесе оларды мүлдем салық төлеуден босату керек пе т.б.

Салық салудың ұйымдасқан қағидалары мемлекеттің салық жүйесін  қалыптастыруға және бекітумен айналысады. Ұйысдасқан қағидалар заң бойынша  бекітілмеген, оны тек талдау арқылы анықтауға болады.

Қазақстандағы нарықтық экономиканың негізінің қалыптасу әлеуметтік-экономиканың өзгерістерге әкелді, тбұл өз кезегінде еліміздің салық жүйесін күрт өзгертті. Өтпелі экономикадағы салықтық реформалар тұрақсыздықта және қарама-қайшылықта өткізілді, мұнда салық саясатының екі қарама-қайшы жағы әлеуметтік әділеттік пен нарықтық сипат пайда болды. Салық салу жүйесінің өзгерісі жүйелік, барлықтарының салық алдында бірдей екндігі әділеттілік қағидаларға сүйене жүрді.

 

 

2.3 Тиімді салық механизмін  құру қағидаларына талдау

 

 

Салық жүйесінің қаншалықты дұрыс құрылғанын анықтау үшін және өндіріс көлемінің өсімі мен  іскерлік белсенділікті арттыру  шарттарын қалыптастыру үшін, алдымен  салық салу қағидаларын бұзбай, сақта  керек. Қағида термині латыншадан аударғанда «негіз болатын бастама» деген мағынаны білдіреді.

Капиталистікке дейінгі  формацияда салықты тек мемлекеттің  қажеттілігіне қарай салатын  еді. Қоғамдағы жаңа қатынастардың  пайда болуы объективті түрде  салық салудың ғылыми теорияларын  қалыптастырды. А.Смит, У.Петти, Д.Рикардо, А.Вагнер сияқты ғалымдар шаруашылық субъектілердің мүдделерін қорғайтын әмбебап қағидаларды қалыптастырған және әр мемлекет осы қоғидаларға сүйене отырып салық алу керек.