Қолданушыға арналған нұсқау

Реляциялық модельді өз мәліметтерінде қамтитын (кесте  түрінді) мәліметтерді қарастырудың ерекше әдісі және олармен жұмыс және әрекет жасау тәсілдері (байланыстар  түрінде) ретінде бейнелеуге болады. Реляциялық модель үш концептуалдық  элементтің болуын жорамалдайды: құрылым, тұтастық және мәліметтерді өңдеу, айта кететін жағдай, басқа көптеген реляциялық емес модельдерде осы элементтерден тұрды. Бұл элементтерде кейінгі түсіндірулер үшін қажет болатын арнайы ұғымдар бар, оларды қысқаша түсіндіріп өтейік.

Кесте мәліметтердің  тікелей «сақтаушысы» ретінде қарастырылады. Реляциялық жүйелерде кестені қалыптасқан  дәстүр бойынша қатынас деп атайды. Кестенің жолын кортеж десе, бағанын артибут деп атайды. Оған қоса артибуттардың бірегей атаулары (қатынас шеңберінде) бар. Кестедегі котежднр саны кардинальды сан деп аталса, атрибуттар саны-дәреже деп аталады. Қатынас үшін бірегей идентификатор қолданылады, яғни мәндері бір уақытта бірдей болмайтын бір немесе бірнеше атрибуттар, мұндай идентификаторды алғашқы кілт деп атайды. Домен дегеніміз осы немесе басқа атрибут үшін мүмкін біртекті мәндердің жиынтығы болып табылады. Сонымен, домен ретінде аталынған мәліметтер жиынтығын қарастыруға болады, бұл жиынтықтың құрамдас бөліктері логикалық бөлінбейтін бірліктер (домен ретінде, мысалы, мекеменің қызметкерлерінің фамилияларының тізімі бола алады, алайда кестеде барлық фамилиялар  болмауф да мүмкін) болып табылады.

Қатынас екі бөліктен – тақырыбы (аты) және мазмұнды бөліктен тұрады. Тақырыбы атрибуттардың шектеулі жиынтығын, ал мазмұнды бөлік (қатынас денесі) атрибут атының жұптары мен оның мәндерінің жиынтығын қамтиды. Мысалы келесі суретте тақырыбында келтірілген KOD, NAME және SUMM, атрибуттар болып табылады, ал SUMM-25000 немесе KOD-5216 қатынас денесінің элементтері болып табылады.

 

KOD	NAME	SUMM
5216	Асанов Н.Д.	25000
5217	Даулетов М.М.	17000

 

 

 

 

 

1.4.4-сурет. Реляциялық МҚ ұғымдарын түсіндіру кестесі

 

Реляциялық мәліметтер қорының (МҚ) басқа модельдерден ерекшелігі – пайдаланушы қалай істеу  керектігін емес, оған қандай мәліметтердің қажет екендігін көрсетеді. Осы себепті реляциялық жүйелердегі МҚ бойынша орын ауыстыру және навигация процестері автоматты түрде болады, бұл міндетті МҚБЖ-да оптимизатор атқарады. Сонымен оптимизатор мәліметтердің қандай кестеден таңдалып алынатынын, мұндай кестелерде ақпараттардың қаншалықты көп екендігін, жазбалардың кестеде физикалық реті қандай екендігін және олардың қалай топтасқандарын және т.б. анықтай білуі қажет.

Сонымен қатар, реляциялық МҚБЖ каталог қызметінде атқарады. Каталогта МҚ құралған барлық объектілердің – кестелер, индекстер, триггер және т.б. сипаттамалары сақталады. Бұл бүкіл жүйенің дұрыс жұмыс істеуіне өте қажет, себебі оптимизатор өз жұмысында каталогта сақталынатын ақпаратты пайдаланады. Каталогтың өзі де кестелер жиынтығы болып табылады, сондықтан МҚБЖ ерекше әдістер мен тәсілдерге сүйенбей-ақ, дәстүрлі құралдарды пайдалана алады.

Домендер мен  қатынастар

Негізгі анықтамалар: домендер, қатынастар түрлері, предикаттар.

Қатынастардың бірқатар негізгі қасиеттері бар, оларды атап өтсек:

• жалпы жағдайда қатынаста екі бірдей кортеж болмайды. Бұл қатынастың анықтамасының өзінен шығады, алайда кейбір МҚБЖ үшін кейбір жағдайларда бұл қасиетті сақтамайды. Шындығында, қатынаста алғашқы кілт болғандықта, бірдей кортеждердің болуы мүмкін емес;
• Кортеждер жоғарыдан төменге реттелмеген – қатынаста позициялық номер  ұғымы жоққа тән. Қатынаста ақпаратты жоғалтпай кортеждерді нәтижелі түрде кез келген ретпен орналастыруға болады;
• атрибуттар солдан оңға қарай реттелмеген – қатынас тақырыптарындағы атрибуттарды кез келген ретпен орналастыруға болады, бұл жағдайда мәліметтер қорының тұтастығы бұзылмайды. Сондықтан атрибутқа қатысты позициялық номер ұғымы да жоқ;
• атрибуттар мәндері логикалық бөлінбейтін бірліктерден тұрады, бұл қасиет - мәндердің доменнен алынуының салдары болып табылады. Басқаша айтқанда, қатынастар қайталаулар топтарын қамтымайды, яғни  нормалданған болып табылады.

 

Қатынастар

Реляциялық жүйелерде  қатынастардың бірнеше түрі бар.

Аталынды – МҚБЖ жасау  операторлары арқылы анықталатын айнымалы қатынасты береді және пайдаланушы үшін ақпаратты ыңғайлы түрде бейнелеуге қажет болып табылады.

Негізгі қатынас –  МҚ-ның тікелей маңызды бөлігі болып табылады, сондықтан жобалау  кезінде оларға меншікті атау береді.

Туындаушы қатынас - МҚБЖ құралдарын пайдалану арқылы басқа қатынастар көмегімен анықталатын қатынастар.

Бейнелеу – аталынды туындаушы қатынас болып табылады, оған қоса бейнелеу МҚБЖ аталынды қатынастарға қолданылған операторлары көмегімен  ғана өрнектеледі, сондықтан олар МҚ –да физикалық түрде жоқ деуге болады.

Сұраныс нәтижесі – бұл  мәліметтерді – нақты сұраныс  нәтижесін қамтитын аталымды туындаушы  қатынас. МҚ сұраныс нәтижесі сақталмайды, тек пайдаланушыға қажет болған уақытта ғана бар болады.

Сақталынатын қатынас -  компьютер жадында физикалық қалыптасатын қатынас. Сақталынатын қатынастарға көпшілік жағдайда негіздік қатынастар жатады.

Жоғарыда айтылғандарға  сүйене отырып, реляциялық МҚ өз ара  байланысқан қатынастар жиынтығы деп  қарастыруға болады.

Бұл жағдайда байланыс дегеніміз – екі немесе бірнеше қатынастардың ассоцациясы. Қатынастар арасында байланыстары жоқ МҚ өте қарапайым құрылымды болады және толық мәнде реляциялық деп аталынбайды. Реляциялық МҚ- ұйымдастыруға қатысатын негізгі талаптардың бірі – бір кортежді басқалардың мәні бойынша іздеу мүмкіндігін қамтамасыз ету, ол үшін олардың арасында байланысты орнату керек. Ал нақты ақпараттық жүйелерде көбінесе мыңдаған кортеждер болатындықтан, теория жүзінде олардың арасында миллионнан аса байланыс орнатылуы мүмкін. Байланыстардың осыншама көптігі МҚ- ң реляциялық моделінің күрделілігін анықтайды.

 

 

 

Delphi–де қолданылатын  мәліметтер қорының түрлері

Локальдік мәліметтер қорында мәліметтер қоры клиент машинасында, ал файл – сервер мәліметтер қорында мәліметтер қоры файл – серверде болады.

Локалдік вариантта  мәліметтермен жұмыс істеу бір  пайдаланушы режимінде болады. Бұл  вариант корпоративтік жұмыста  іс жүзінде кездеспейді, себебі бір  мезгілде мәліметтермен жұмыс істеп  отырған пайдаланушы саны мен  мәліметтер қоры қөшірмесінің саны тең болатындай бірнеше мәліметтер қор қөшірмесінің құрамын синхрондау қиын.

Файл – сервер мәліметтер қорында мәліметтер желілік файл – серверде орналасады, ол бір мезгілде бірнеше пайдаланушы жұмыс істей  алады, сондықтан мұндай мәліметтер қорында қөп пайдаланушы режимінде пайдалануы мүмкін. Мәліметтер қорындағы мәліметтердің жалғыз ғана сақталады, әрбір клиент әр уақыт мезетінде осы мәліметтердің локалдік қөшірмесімен жұмыс істейді, мәліметтерді басқару түгелімен клиент бағдарламасына жүктеледі.Олар әрбір клиент орнындағы мәліметтердің локалдік қөшірмесін негізгі мәліметтер қоры құрамымен синхрондауды жүргізуі тиіс.

Екеуінде де BDE  клиент машинасында болады, және бағдарламамен бірігіп локалдік мәліметтер қорын басқару жүйесін құрады, мұнда қөшірме саны мен пайдаланушы саны тең болады. Бұл жүйеде қашықтағы орналасқан компьютерлермен INTERNET желісіне шығуға болады. BDE локалдік және клиент – серверлік мәліметтер қорын төмендегідей пайдалануды қамтамасыз ететін PLL- библиотека жиынын білдіреді. Ол Delphi – де жазылған мәліметтер қорымен жұмыс істеу үшін қолданылатын қосымшаларды пайдаланатын әрбір компьютерге қондырылады.

Клиент – серверлік мәліметтер қоры.

Клиент – сервер архитектурасында BDE мен мәліметтер қоры арасында мәліметтер қор сервері (арнайы бағдарлама, мәліметтер қоры басқарады) – деген маңызды аралық звено пайда болады.

Клиент – серверге реляциялық мәліметтер қоры (бір – бірімен байланысы бар кестелерден тұратын мәліметтер қоры) үшін өндірістін стандарт болатын SQL(Structured Query Language – құрылымдық сұраныс тілі) сұраныс тілінде сұраныс құрады. SQL сервер сұраныс интерпретациясын қамтамасыз етеді, оны орындайды, нәтижесін құрады және оны клиентке жібереді. Мұнда клиент компьютері сұранысты физикалық орындауға қатыспайды, ол тек қана сұранысты мәліметтер қоры серверіне жібереді және нәтижені алады, содан кейін оны керекті түрге келтіреді және пайдаланушыға береді. Клиенттің қосымшасына тек қана сұранысты орындау нәтижесі жіберіледі, ал желімен тек қана клиентке қажет мәліметтер беріледі. Қорытындысында желіге жүктеме азаяды. Сондай- ақ SQL-сервер алынған сұранысты тез арада орындау үшін тиімді жағдайларды қарастырады. Мұның бәрі жүйенің орындалу әрекетін күшейтеді және сұраныс нәтижесін күту уақытын азайтады.

SQL сервердің қолдануымен транзакцияның қуатты аппараты бір мезгілде бірнеше пайдаланушының бір мәліметті өзгертуіне мүмкіндік бермейді және өзгеріс енгізудұрыс аяқталмаса бастапқы мәніне қайтып келуге мүмкіндік жасайды.

 

                                    

                                                           МҚ

                                                       МҚ сервері

      Желі

                     

      ВDE                         BDE                                                           BDE

                                                               

Бағдарлама                   Бағдарлама                                          Бағдарлама

                              

   Клиент                          Клиент                                                  Клиент

                                             

1.4.5-сурет Машина сервері

 

Мәліметтер қоры серверінде мәліметтер физикалық тұрғыдан бір  үлкен файл түрінде дискіде сақталады, жұмыс істеу үшін әрбір пайдаланушыға пароль беріледі, бұл әдейі бұзу мен ұрлаудан қорғауды күшейтеді.

 

Сервер қосымшасымен біріккен архитектура.

Клиент – сервер архитектурасын дамыту идеясы (ойы) мәліметтер қорын ашық пайдаланудың үш звенолы архитектурасының пайда болуына әкелді.(N-tier немесе multi-tier архитектурасы)

Клиент – сервер архитектурасы  екі звенолы: бірінші звено клиент бағдараламасы, ал мәліметтер қор сервері  мен мәліметтер қоры екінші звено  болады.

Үш звенолы архитектурада  қосымша бағдарлама құрылады, онда бұрын клиент қосымшасының меншігі болып есептелетін барлық мәліметті теру компонеттері, сондай – ақ қосымша компонеттер TDatabase және TSession кіреді. Содан кейін бағдарлама COM немесе  CORBA сервері ретінде тіркеледі, ары қарай сервер қосымшасы болады. Клиент машинасында BDE болмауы мүмкін. Серверлік мәліметті пайдалану үшін олар сервер қосымшасына жүгінеді, ол қажетті мәлімет алмасуды өткізеді.

Клиент қосымшасы BDE -мен жабдықталған кез келген желілік машинада болуы мүмкін.Бұл кезде ол орналасқан каталогке басқа желілік машиналар онымен ашық пайдалануға мүмкімдік  жасалуы тиіс, ал машина сервер қосымшасы тұрған мәлімет серверімен жұмыс істеу периоды кезінде қосылуы тиіс.

Сондай – ақ мұнда  мәліметті орналастырудың файл –  сервер вариантын қолдануға болады (суретте оң жағында) Мұнда дұрыс емес мәліметтерді сервер қосымшасы кері қайтарады, мәліметтер қоры серверіне жіберілмейді.

Клиент бағдараламасында мәліметтер қорының мәліметтер бөлігінің  көшірмесін білдіретін клиенттік мәліметтер теру орналасады. Барлық өзгерістер осы көшірмені өзгертеді, қажет уақытқа дейін мәліметтер қорына жіберілмейді. Сондай – ақ үлкен кестелермен жұмыс істегенде сервер қосымшасынан бір мезгілде клиент экранында орналаса алатындай порциямен локальді теруді алуға талап қоюға болады. Бұның бәрі желі жүктемесін азайтады, сұраныс нәтижесін күту уақытын азайтады. [19]

Delphi-де мәліметтер  қорымен байланысты ұйымдастыру

Delphi-де мәліметтер  қорымен жұмыс істеуінің негізі Borland Database Engine (BDE)-Borlandфирмасы мәліметтер  қорының процессоры болып табылады.BDE мәліметтер қоры мен қосымша арасында делдал қызметін атқарады.Ол мәліметтер қорын реализациялауда қолданушыға мүмкіндік береді.Осыған байланысты мәліметтер қоры реализациясын ауыстырғанда қосымшаны өзгертуге болады.Delphi қосымшасы ешқашан да мәліметтер қорымен тікелей жұмыс істемей, BDE арқылы ғана жұмыс істейді.

Delphi қосымшасы мәліметтер  қорымен байланысар кезде BDE-ге  барады да, мәліметтер қорының  псевдонимін және ондағы қажет  кестені хабарлайды.BDE динамикалық  тіркестірілген кітапханалар Dle түрінде ұйымдастырылған.Олар, басқа кітапханалар сияқты IDAPI  (Integerated  Database Application Program Interface) деп аталатын API-мен Application Program Interface-қолданбалы программалар интерфейсімен қамтамасыз етілген. Бұл қосымша пайдаланатын мәліметтер қорымен жұмыс істеу процедуралар мен функциялар тізімі.