әлеуметтік жұмыстарды ұйымдастыру

*Көздер: Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігі, ҚР әлеуметтік қорғау мен еңбек министрлігі

Мүгедек балалар, отбасында тұратын жалпы білім беру мектептерінде оқуға мүмкіндігі жоқ болғандықтан, психологиялық-медициналық консультация қарттар мен 3160 үйде оқытылады жалғыз басты қарттар мен еңбекке жарамсыз азаматтарды әлеуметтік қолдау үшін үйде әлеуметтік көрсетудің 327 бөлімшесі жұмыс жасайды, 32,7 мыңға қызмет көрсетіледі, олардың 7 мыңнан астамы мүгедектер.

Мемлекеттік тапсырысты орындау шегінде жыл сайын республикалық бюджеттен мүгедектермен ардагерлерді сауықтыруға құралдар бөлінеді. Сауықтырулар бойынша қызметтерді Алматы қаласындағы «Ардагерлер» республикалық пансианаты, Павлодар облысындағы «Мойылды» санаториясы, Шығыс Қазақстан облысындағы  «Ақжайық» және Бурабай курорттық зонасында орналасқан «Жеке-Батыр» қызмет көрсетеді. Мүгедектерді реабилитациялаудың кешенді құру үшін қоғамның жан-жақты интеграциялауы мүмкіндігін жасау үшін Қазақстан Республика үкіметінің 2001 жылы 29 желтоқсандағы № 1758 «Мүгедектерді 2002-2005 жылдардағы оңалту бағдарламасы» бекітілді. Бағдарлама мүгедектерді реабилитациялау жүйесін құруға бағдарланған, өмір сүру жағдайына қарамастан мүгедектік деңгейін төмендету жағдайын қамтамасыз ету.

Балалар мүгедектігінің алдын алу үшін Қазақстан Республикасының «Мүмкіндігі шектеулі балаларға медициналық-педагогикалық түзетуді әлеуметтік қолдау туралы» Заңы бекітілді. Заң әлеуметтік медициналық-педагогикалық түзетудің формалары мен әдісін анықтайды. Ауытқулары бар балаларды айқындау, медициналық, арнайы білімі және әлеуметтік қызмет көрсету, реабилитациялық орталықтар ашу, түзету кабинеттерін ашу, тәрбиелеу, оқыту, еңбек сыйақыларымен байланысты проблемаларды шешу, мүмкіндігі шектеулі балаларды профессорларды дайындау, мүгедектіктің алдын алу болып табылады.

2010 жылға дейін елдің  дамудың стратегиялық жоспарында дамуында авытқулары бар балаларды орта кепілдендірілген білім беру конституциялық қол жеткізуін қамтамасыз ету мақсаты қойылған. Арнайы білім беру органдарының дамуымен қатар, ондай балаларға елде қарапайым мектептерде оқыту тәжірибесі қолданылатын болды, оқушылар ішінде үйренісіп кетуге жағдайлар жасалады, слнымен бірге балаларды яғни қарап және арнайы мектептерде оқуға мүмкіндігі жоқтарға дистанциондық оқыту енгізілмек.

Мүгедектерді  қолдау жөніндегі мемлекеттік емес ұйымдардың қызметі (МЕҰ). Қазақстанда барлық халық ішінде ең әлсізге жататын МЕҰ қорғауындағы мүгедектер. 200 МЕҰ-дың 90-ға жуығы мүгедектермен тікелей жұмыс істеуге біріккен (60%), жанама мәліметтер бойынша осы жұмыстарды үздіксіз жүргізуді: Бірақ қаржыландыру қызметтегі көлемі, мүгедектерге МЕҰ арқылы көрсетеді, және оны бағалау қиынға соғады.

Мүгедектерге МЕҰ құрудың  заңды базасы Қазақстан Республикасының  «мүгедектерді әлеуметтік қорғау»  туралы заңымен жүзеге асырады, 48-бап бойынша «мүгедектердің құқығын қорғау, мүддесін ескеру, өзара қолдау көрсетуді атқарушылар қөоғамдық бірігулер құруға құқығы бар, соның ішінде әртүрлі Қазақстан Республикасының заңымен бекітілген әртүрлі қорлар.

Сонымен республикада республикалық мүгедектер қоғамдарымен олардың облыстық бөлімшелері, Қазақстандық соқырлар қоғамы, Ести алмайтындардың Қазақстандық қоғамы республикалық мүгедек әйелдерді қорғау «Бибі-Ана» қоғамы, әлеуметтік адаптациялау және профессорлады еңбектік балалар мен ауытқулары бар жасөспірімдерді реабилитациялау. Центр-Сатр, «Кеңес», «Лига», «Ақбота», яғни мүгедектермен психофизакалық дамуында ауытқулары бар балаларды қорғау, мүгедек балалар ата-аналардың аассосиайиясы, «Қазақстан мүгедектері» мен мемлекеттік емес ұйымдар заңды тұлғалардың бірігуі тағы басқа жатады.

Көпшілік мүгедектерді біріктіруші  мекемелер өздерінің жеке меншік мекемелерін аша отырып, мүгедектерді жұмыс орнымен қамтуға тырысады. Мысалы: соқырлар қауымдастығында бірнеше  көп жүйелі мекемелкр бар. Көзі көрмейтін мүгедектер, түймелер, металл үлгілерін, қыстырғыштыр, қақпақтар, тығындар, тігін үлгілерін, қолғаптар және тағы басқа заттар жасап шығарады. Құлағы естімейтіндер қауымдастығында талдарды өңдейтін мекемелері бар, олар жиһаз шығарады. Психофизикалық дамуы бұзылған мүгедектер мен балаларды қорғайтын «Ақ-бота» лигасы өзінің қорғауындағыларды бау-бақшамен қамтыған.

Мекемедегі мүгедектердің  жалақысы жоғары емес, бар болғаны 7-8 мың теңге. Кей кездері жалақы мүлдем төленбейді, орнына гуманитарлық көмек беріледі – киім, азық-түлік. Мүгедектер мекемелері жиі рентабельдік емес болып тұрады. заңнамада мынадай норма тұрақтанған. кәсіпорындарда салықты төмендету льготын тек қана 50%-дан жоғары мүгедектер жұмыс істейтін мекемелер алады. Бірақ тәжірибеде көрсеткендей, егерде мекемеде 35%-ға жуық мүгедектер жұмыс істейтін болса, ол мекеме рентабельді.

Бүгінгі таңда Қазақстанда  мүгедектерді біріктіруші 200-ден астам  ұйымдар бар. Олардың өзара келіспеушілігі қазірше өте төмен, бірақ мүгедектердің  нақты құқығын сол қалпында қалдыру және қорғау тенденциясы қалыптасуда. Мүгедектердің жағдайымен айналысатын көпшілік мекемелер білім алу жөніндегі конституциялық құқығын қорғауға, мүгедек балаларымен орта және жоғары білім алуға тырысады. Мүгедек әйелдер қоғамы «Бибі-Ана» және мүгедек балалар ата-аналар ассосиациясы (АРДИ) көп эффективті болып табылады. Осылайша «Бибі-Ана» заң бойынша тұрақтанған льготты жеңіп, 200-ден астам мүгедек балалардың жоғары оқуға түсуіне көмектесті. Мүгедек балалардың ата-аналар ассосиациасы (АРДИ) күнделікті мүгедек балалармен емдеу және оқыту сабағын жүргізуде (5 пен 20 жас аралығында).

Еңбек қабілетінен айырылған жағдайда қызметкерлердің әлеуметтік қорғалуын  арттыру және әлеуметтік сақтандыру проблемасының шешімін табу үшін «Қазақстан Республикасының халқын әлеуметтік қорғау Тұжырымдамасы» әзірленді. Еңбек қабілетінен айырылған және асыраушысынан айырылған жағдайда әлеуметтік қорғау жүйесін реформалау келесі құрылымды енгізуді көздейді. Бірінші деңгей – бюджеттің есебінен азаматтарға бірдей жәрдемақылар беру (әлеуметтік қауіптердің түрлеріне қарай).

Екінші деңгей – міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінен ресми  сектордың қызметтеріне зейнеткерлік жасқа жеткенге дейін қосымша  төлемдер жасау немесе сақтандыру төлемдері  үшін негіздер болған жағдайлардың тоқтатылуы. Әлеуметтік сақтандыру жүйесінен төленетін төлемнің мөлшері белгілі бір уақыт аралығындағы орташа жалақының, аударымдардың ұзақтығы мен еңбек қабілетін жоғалтудың дәрежесіне немесе асырауындағы жандардың санына қарай орын басу коэффициентіне сүйене отырып есептеледі.

Еңбектегі міндеттерін  орындау кезінде жазатайым немесе кәсіптік сырқаттың нәтижесінде  еңбек қабілетін немесе асыраушысын  жоғалтқан жағдайда сақтандыру ұйымдарынан  төленетін төлемдер түріндегі қосымша  әлеуметтік қорғау қарастырылады (үшінші деңгей).

     2.3  Халықтың әлеуметтік - әлсіз топтарына мемлекеттік көмек жүйесі

Қазақстан Республикасының «Күнкөріс  минимумы туралы» Заңында «кедейшілік  шегі» ғымына анықтама беріледі, ол халықтың ең төменгі қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қажет табыстың шегі ретінде түсіндіріледі. Осы «кедейшілік шегі» аз қамтамасыздандырығандарға (табысы аздарға) мемлекеттің атаулы әлеуметтік көмегін көрсетудің критерийі болып табылады және ол мемлекеттің экономикалық мүмкіндіктеріне қарай белгіленеді. «Кедейшілік шегін анықтау тәртібі туралы

 Үкімет Қаулысына  сәйкес Қазақстан Республикасының  еңбек және халықты әлеуметтік  қорғау Министрлігі 2000-2001 жылдарда  республика бойынша «кедейшілік  шегін» күнкөріс минимумының  38 % деңгейінде белгіледі. 2002 жылдан ол күнкөріс минимумының 40 %-ын құрады.

2004 жылы 1,137 миллионға  жуық қазақстандықтар Қазақатан  Республикасының «Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы» Заңына сәйкес мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек алды. МЕмлекеттен атаулы әлеуметтік көмек алғандардың тең жарымынан астамы  - 18 жасқа дейінгі балалар 56,4%; жұмыссыз азаматтар – 18,3 % және ақы төленетін жалдамалы жұмыскерлер – 6,9 % (5-сурет).

5-сурет  Атаулы әлеуметтік  көмекті алушылары, %

 «Қазақстан Республикасында зейнеткерлік қамсыздандыру туралы» Заңға сәйкес 1999 жылдың 1 қантарынан бастап, бұрын асыраушысынан айырылуға, жасына (қажетті стаждары жоқ), мүгедектігіне (1,2,3 топтағы мүгедектер, бала жастан мүгедектер) байланысты әлеуметтік зейнетақылар алуға құқылы адамдар, мемлекеттік жәрдемақылар жүйесіне ауыстырылдығ яғни олар зейнетақылар емес, ал мемлекеттік жәрдемақылар ала бастады.

ҚР Еңбек және халықты  әлеуметтік қорғау министрлігінің мәліметтері  бойынша, мемлекеттен әлеуметтік жәрдемақы алатын мүгедектердің жалпы саны, асыраушысынан айрылған және жасына қарай (бір адамға шаққанда), халықты әлеуметтік қорғау және еңбек органдарында тіркеуге тіркелгендер 2004 жылдың басына 786,4 мың адамды құраған. Жәрдемақының орташа мөлшері мүгедектігіне байланысты – 4178 тенге, асыраушысынан айрылуына байланысты – 3142 тенге, жасына қарай – 2616 тенгені құрайды. Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақының орташа мөлшері  3647 теңгені құрайды немесе өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 107,5%-ды құраған (8-кесте).

8-кесте.  Алушылардың саны және жасына қарай, мүгедектігіне және асыраушысынан айрылуына байланысты мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақының орташа мөлшері

Қазақстанда қазіргі уақытта қолданылып жүрген әлеуметтік қамсыздандыру жүесі мемлекеттің басым қатысуымен сипаталады. зейнеткерлерді, мүгедектерді, асыраушысынан айрылған адамдарды және халықтың өзге де санаттарын әлеуметтік қамсыздандыру мемлекеттік бюджеттің есебінен жүзеге асырылады.

Бүгінде әлеуметтік қамсыздандырумен 3,5 млн. артық адам (немесе барлық халықтың 23,6%) қамтылған.

2004 жылы әлеуметтік  қамсыздандыруға арналған шығыстар (жоспар) 1999 жылмен салыстырғанда бір жарым еседен астамға көбейді.

Бұл халықтың табысының едәуір көбеюіне мүмкіндік берді, оны мынадай индикаторлардың өсуінен көруге болады. 1999 жыл мен 2004 жыл аралығында

• жалақының ең төменгі мөлшері 2,5 есеге (2605 теңгеден 6600 теңгеге дейін);
• зейнетақының ең төменгі мөлшері – 1,9 есеге (3000 теңгеден 5800 теңгеге дейін); 
• орташа жалақы – шамамен 2 есеге (11864 теңгеден 26048 теңгеге дейін;
• зейнетақының орташа мөлшері – 2 есеге (4104 теңгеден 8529 теңгеге дейін);
• ең төмен күнкөріс деңгейі – 1,5 есеге (3394 теңгеден 5394 теңгеге дейін);
• мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылардың орташа мөлшері – 1,3 есеге (3441 теңгеден 4670 теңгеге дейін) өсті.

Маңызды әлеуметтік игіліктердің жалпыға бірдей қол жетімділігін және қоғамдық жағынан қолайлы сапасын  қамтамасыз ету мақсатында реформалау барысында мемлекеттік ең төменгі әлеуметтік стандарттар: ең төмен күнкөріс деңгейі, жалақы мен зейнетақының ең төменгі мөлшері, еңбек жағдайларының стандарттары мен еңбекақы төлеу, әлеуметтік қызметтерді ұсыну нормативтері және тағы басқа белгіленді және қазіргі уақытта пайдаланылып жүр.

Алайда қазіргі  қолданылып жүрген мемлекеттік әлеуметтік стандарттар өзгеріп жатқан әлеуметтік-экономикалық жағдайларды көрсетпейтін болды және олардың арасында қажетті жүйелі өзара байланыс жоқ. Әлеуметтік төлемдерді есептеудің экономикалық негізделген нормативтерінің және олардың еңбекке ақы төлеудің жүйесімен өзара байланысының жоқтығынан жұмыс істейтін адамдар мен әлеуметтік төлемдер алатын адамдар табысының арасындағы тиісті байланыстар жоғалып кеткен. Осыған байланысты мемлекеттік әлеуметтік стандарттарды жетілдіру жөніндегі жұмыс басталып та кетті.

Әлеуметтік  қамсыздандыруда зейнетақы жүйесі ерекше орын алады. Елде реформалау нәтижесінде аралас зейнетақы жүйесі құрылды.

Бір жарым миллионнан астам зейнеткерлер ынтымақты негізде зейнетақы төлемдерімен қамсыздандырылады. Жыл сайын зейнетақыны арттыру жүргізіледі және соңғы жылдары зейнетақы төлемдерінің нақты өсімі тұтыну бағалары индексінің өсімінен озып кетті.