Автокөліктің сапасын бағалаудың

Үшінші топқа нарықтық ортамен тікелей байланысты қағидалар  кіреді.

Оған ең жақсы және ең тиімді пайдалану қағидасы кіреді.

Ең жақсы және ең тиімді пайдалану қағидасы – бұл жоғарыда қарастырылған үш категориялар синтезі. Ең жақсы және ең тиімді пайдалану  қағидасының анықтамасын келесі түрде беруге болады: тиімді бағалау  уақытына объектіні пайдаланудан ең жоғарғы ағымды құн алуды қамтамасыз ету. 

Бағалау теориясымен және тәжірибесімен үш әдістемелік негізгі  тәсілдемелер жасалған: салыстырмалы, шығындық және табыстық.

Шығындық тәсілдеме — тозуды есепке алғанда объектіні қалпына келтіру не орын басу шығындарын анықтауға негізделген объект құнын бағалау тәсілдерінің жиынтығы. Құнды қалыптастыруда өте маңызды фактор – объектіні жасау мен оны сату шығындары. Шығындық тәсілдеме объектіні жасаудың толық өзіндік құнын және дайындаушы мен сатушының басқа да шығындарын міндетті бағалауын көрсетеді. Бұл тәсілді  ашық нарықта кездеспейтін және жеке тапсырыстар бойынша (арнайы және уникалды жабдықтарды) жасалатын объектілер үшін қолданады. Шығындық тәсіл арқылы бағалауда сатушының (ұсыныс) баға қалыптастыру үрдісі жасалады, яғни баға деңгейі барлық кеткен шығындарды жабу және жеткілікті табысты қамтамасыз етуге байланысты.

Салыстырмалы тәсілдеме — Бағаланатын объектіні ұқсас объектімен (мәмілелерде бағалар туралы ақпараттар бар) салыстыруға негізделген құнды бағалау тәсілдерінің жиынтығы. Салыстырмалы тәсілдеме жоғарыда көрсетілген орын басу қағидасынан шығады, ал оның көмегімен алынатын құн көбінесе орын басу құны деп аталады.

Табысты тәсілдеме — бағаланатын объекттен күтілетін табыстарды анықтауға негізделген объект құнын бағалау тәсілдерінің жиынтығы. Табысты тәсіл тұрғысынан бағалауды жүргізгенде қазіргі объект құнының мөлшерін анықтайтын негізгі фактор ретінде оны пайдалы қолдану мерзіміне сәйкес объектіні пайдаланудан түсетін болашақ табыстар құрайды.

ІІ. Нарықтық экономикада  Коммерциялық банктердің автокөлік  сапасын бағалау мен оның физикалық  тозуын талдау

2.1 Коммерциялық  Банктердің нарықтық экономика  жағдайында қазіргі кезде автокөлік  құнының сапасын талдау

Бағалаудың мақсаты болып  транспорттың нарықтық бағасын анықтау  болып табылады заңды тұлғаның кәсіпкерлігінен  траснпортты баланстан сызып  тасту үшін немесе автокөлік аптынан  кейінгі  транспорттың кеткен шығындарын бағалау заңды, жеке түлғалардың  немесе сақтандыру компаниялардың талабы бойынша заң оргындары үшін.

Бағалаушы – бағалау жүргізуге  құқығы бар арнайы лицензяланған  жеке немесе заңды тұлға .Бағалаушы  сақтандыру ұйымымен тікелей келісіммен жұмыс атқарса онда бағалау компаниясы Қазақстан Республикасының қаржылық қадағалау Агенттігінің бақылауынан  өту міндетті. Бағалаушы Екінші Деңгейлі Банктің акредидациясынан откен  жағдайда, басқа Банктерде бағалау  жұмысын атқара алады.[5]

Бағалау объектісі –құқығы  бар, бағалау объектісі.

1. Жылжитын мүліктің бағасын анықтада.

Жылжымайтын мүлікті бағалаудғы мәселелерді Нормативті құқықтық актілерге  байланысты эксперттіер тәжірбие жүзінде  келесі мәселелрді шешеді:

• Транспортты бағалау
• Автокөлік апаты жэағдайында нақты зақымдалған қосалқы бөлшектердің бағасын анықтау (сонымен қатар ұсақ бөлшектердің бағасын анықтау)
• Транспортқа кеткен шығындарын соның ішінде автокөлік апаты, стихиялық аптты жағдайындағы шығындарды бағалау
• Автокөліктің әрбір зақым келген бөлшгінің шығынын анықтау

2. жылжыйтын мүліктің жағдайын анықтау тапсырыс бойынша келесі ретте жүргізіледі.

Тапсырыс бермей тұрып  клиент берілген үлгі бойынша заң  органдарына отініш жазады соған  сәйкес сақтандыру компаниясы мүліктің қандай жағдайда екніне анықтама береді

Автокөлікті бағалауда келесі құжаттар талап етіледі:

• Көліктің техниякалық куәлігі
• Агрегатпен байланыстыра отырып техникалық паспорттың номерін салыстыру
• Спидометірлік көрсеткіш
• Бөлшек түйіншіктерінің агрегаттық бұзылу дәрежесін анықтайтын құжат
• Фотосурет материалдары

3. Фото сурет келесі түрде жасалады

Мысалы; автокөліктің алдыңғы  бөлшегіне зақым келген жағдайда оның міндетті түрде алдынғы жағын  сол жақ шетін оң жақ шетін  және автокөліктің мемлекет ішіндегі номерін фото суретке бейнелеу керек (содан әрбір зақым келген бөлшекті жеке фотосурет жасау керек)

 

«Автокөлік сатып алу үшін»  бағдарламасы «БТА Банк»

Мақсатты пайдалану:	Заемдар жаңа, сондай-ақ пайдаланылған  автокөліктерді сауда ұйымдарынан  және арнайы рыноктардан сатып алу  үшін беріледі. Осы бағдарламаның  шеңберінде берілген заемды мақсатты пайдалану міндетті болып табылады және қадағаланады.
Мақсатты топ:	Жеке тұлғалар – ҚР резиденттері, олардың Банктің жалақы жобасына қатысу /қатыспауына байланысты емес.
Бағдарламаның талаптары:
Кредиттеу мерзімі	3 айдан 7 жылға дейін.
Сыйақы мөлшерлемесі:	автосалоннан сатып алынатын автомобиль кепіліне – теңгемен 15,5% СТЖМ 17,1%-дан, доллармен - 13,0%, тиімді 14,2%-дан рынокта сатып алынатын автокөлік  немесе жылжымайтын мүлік кепіліне – теңгемен 16,5%, тиімді 18,2%-дан, доллармен - 14,0%, тиімді 15,3%-дан
Кредит валютасы	Теңге, АҚШ доллары
Заем сомасы	өтініш берушінің төлеу қабілеттілігіне  байланысты.
Бастапқы жарна	автокөлік құнынан 30%-дан кем емес (автосалондар желісі және «Astana Motors»  мен «Mercur» компанияларының серіктестерінен  сатып алынатын болса 20%-дан кем  емес)*
Табысты құжатпен растау	- өз қаражатымен 50%-дан жоғары  қатысу жағдайында – табысты  құжатпен растау қажет етілмейді,  от 30%-дан жоғары болса – табысты растау міндетті түрде.  Клиенттерді «Astana-Motors» және «Mercur»  автосалондары арқылы автомобильдерді  сатып алу үшін кредиттеу кезінде: - өз қаражатымен 50%-дан жоғары  қатысу жағдайында – табысты  құжатпен растау қажет етілмейді,  от 20%-дан жоғары болса – табысты растау міндетті түрде.
Кредит бойынша қамтамасыз ету:	Банк талаптарына сәйкес сатып  алынатын автокөлік, сондай-ақ Банк талаптарына  сай қамтамасыз етудің басқа түрлері.   Қамтамасыз етуді бағалау – жаңа, сондай-ақ пайдаланылған автокөлікті сатып алған жағдайда жүргізіледі.
Сақтандыру	Мүліктік сақтандыру (кепіл мәнін) қолданыстағы тарифке сәйкес іске асырылады
Кредит өтінімін қарастыру мерзімі	3 жұмыс күні.

 

 

Сатып алынатын автокөліктің пайдаланылған мерзімі бойынша шектеулер:

ТМД елдері, Қытай, басқа елдер – 3 жылға дейін.

Корея, АҚШ – 7 жылға дейін.

Жапония, Еуропа – 10 жылға дейін. [6]

2.2. Автокөлк сапасының физикалық тозуды анықтаудың бағалық тәсілдерін талдау

Нарықтық құнды шығындық тәсілмен анықтау үшін қалпына келтіру  құнынан барлық тозу түрлерін алып тастайды.

Қалпына келтіру құны (қайта  өндіру, орнын басу, алғашқы құны) дайындаушы заводтардың бағасы немесе дилерлер бағасы негізінде алынған  мәліметтермен анықталады. ОТҚ (орын басудың толық құны) құрастыратын жалпы шығындарға автомобиль бағасынан  басқа сауда үстемесі және эксплуатация (сату) орнына дейін жеткізу шығындарының құны, сонымен қатар кедендік төлемдер, кедендік құнды анықтау жағдайынан басқа кіреді.

Шығарылатын автомобильдердің ағымды сатылар бағалары каталогтарда, прайс-қағаздарда, басқа экспресс-жарнамаларда келтіріледі. Жаңа шет елдік автомобильдердің бағаларын немістік фирманың DAT каталогінде  табуға болады.. ТМД мемлекеттерінің  дайындаушы-заводтардың сатылар  бағалары ҚҚС-пен көрсетілген және де ол базалық болып табылады. Олар партиядағы мөлшеріне, төлеу нысанына және т.б. байланысты өзгеруі мүмкін.

Дилерлер мен дүкендердің  бағалары сауда үстемелерімен, сонымен  қатар сауда алдында дайындау мен жарнама шығындарымен анықталады. Сауда үстемелері дилердің имиджіне, берілген модельге сұранысына, нарық  конъюнктурасына байланысты..

Жеткізу шығындары қашықтыққа, жеткізу маршруты мен тәсіліне байланысты. Оларды есептеу шығындық немесе салыстырмалы (егер жеткізу теміржол көлігімен  болса) тәсілмен жүргізіледі. Көлік  шығындарын бағалау үшін сәйкес компьютерлік программалар қолданылады.

Жинақталған тозуды бағалау (Т)

Автотранспорттық құралдар үшін уақытқа байланысты физикалық  және моралды тозулар, ал экономикалық тозу ешқандй мәнге ие  болмағандықтан, көлік құралдарын бағалау тәжірибесінде  жалпы жинақталған тозу есптеледі.

Жинақталған тозуды бағалағанда  есептесу тәсілі қолданылады.

Есептесу тәсіліне РД 37.009.015-88 құжатында отандық автомобильдерді  бағалау  үшін жасалған автомобильдер  құнын есептеу жатады.. Тәсілдің негізіне тозудың пайыздық (Т)есебін анықтаудың екі негізіг параметрлері – жүріп өткен жолы және эксплуатация ұзақтығы алынады.  Бұл жағдайда физикалық тозу мына формула бойынша есептеледі:

Т = И1 х Пф + И2 х Дф

мұнда И1 – жүріп өткен жол тозуының көрсеткішінің 1000 км жүріп өткен жолға;

Пф  - қарайтын күні нақты жүріп өткен жолы мың км;

И2 – уақыт факторына байланысты ескіру көрсеткіші ,% жылына

Дф  - қарайтын күні нақты эксплуатация ұзақтығы, жылдарон белгіге дейінгі дәлдік;

Спидометрлердің бұзылғандығынан  немесе ондағы көрсеткіштерді  дұрыс  түсінбеу салдарынан көбінесе оның нақты  жүріп өткен жолын анықтауға  және оны дұрыс ресурспен салыстыруға  мүмкін емес. Сонымен қатар нақты  жұмыс істеу мерзімі тіркеу құжаттарымен анықталады. Бұл жағдайда бағалау  бойынша есеп беруде есептеу арқылы алынған жүріп өткен жол (Пф) көлемін  кіргізеді. Тасымалдаудың әр түрі үшін (кесте 2) көлік құралдарының орташа жылдық жүріп өткен жолдарының мәндері  негізінде мұндай есептеулерді жүргізуге  болады.. 

Кесте 2

Көлік құралдарының орташа жылдық жүріп өткен жолдары

Тасымалдау түрлері	Жолаушылық, мың.км.
Жеке	20
Такси	100
Қызметтік	55
Мотоциклдер	10

 

 

Нарықтық бағалау тәсілі.

Нарықтық тәсілдің мазмұны  мәліметтер базасынан бағаланатын  автомашинаның аналогын, сұраныс  пен ұсыныс бағаларын табу болып  табылады.  Бағалау мақсатына  және автомашинаның маркасына байланысты бағалар бойынша мәліметтері  бар әр түрлі басылымдар пайдаланылады. Егер шет елдік машиналар бағаланса, онда әдетте дайындаушы-фирмалар немесе олардың дилерлерінің каталогтары  қолданылады. Бұрынғы эсклуатацияда  болған автомобильдердің (10 жылдан көп  емес) бағалары және олардың бастапқы бағалары жайында толық ақпараттар DAT (Германия) және SCHWACKE (Швейцария) каталогтарында басылып шығады.

DAT каталогында автомобильдің  үш бағасы бар: жаңа автомобиль  бағасы(Neupreis), дилердің ішкі бағамен  сатып алуы(Einkauf) және басқа сатып  алушылар үшін баға (Verkauf). Соңғысы  әлдеқашан жоғары – ол өзіне  үлкен салықты қосады.

Қалпына келтіру құны (қайта  өндіру, орын басу алғашқы құндары) дайындаушы заводтардың бағасы немесе дилерлер бағасы негізінде алынған  мәліметтермен анықталады. ОТҚ (орын басудың толық құны) құрастыратын жалпы шығындарға автомобиль бағасынан  басқа сауда үстемесі және эксплуатация (сату) орнына дейін жеткізу шығындарының құны, сонымен қатар кедендік төлемдер, кедендік құнды анықтау жағдайынан басқа кіреді.

Негізіг статистикалық сипаттамалар[7]

Сонымен, бағалаушы жұмыс  істейтін ақпараттар едәуір дәрежеде кездейсоқ шамалар категориясына  жатқызуға болады.

Кездейсоқ шамалар бұл  алдын ала болжанбайтын шамалар.  Кездейсоқ детерминирленген шамалардан айрықша кездейсоқ шамалар үшін алдын ала дәл қандай мән қабылдайтынын  белгілі бір жағдайларға байланысты білуге мүмкін емес, тек қана оның таралу заңын көрсетуге болады. 

Таралу заңы деп кездейсоқ  шамалар мен ықтималдық мәндерінің жиынтығы атайды. Барлық ықтималдықтар  сомасы бірге тең, себебі қандай да болмасын  ықтималдықпен шама осы  мәндерді қабылдайды.

Кездейсоқ сипатта алынған  іріктеу мәліметтерін қолданғанда  зерттелетін көрсеткіш мәндері  қандай мүмкін ықтимал заңдарға бағынатынын  білу қажет. Математикалық статистикада қолданылатын бірқатар ықтималдықтардың үлестірімі бар. Үлестірудің ең көп  қолданылатындардың бірі қалыпты үлестірім  болып табылады. Орта шекті теорема  қалыпты үлестірімнің рөлі туралы  теориялық негіздемесі болып  табылады. Осы теоремаға сәйкес кез  келген заң бойынша үлестірілген n орта тәуелсіз кездейсоқ шаманың үлестірілуі іріктеу мәндерінің мөлшері артқан сайын ол қалыптыға жақындайды. Егер көп мөлшердегі тәуелсіз (үлкен емес) әсерлердің (бақыланбайтын факторлар әсері) нәтижесі ретінде алынған кездейсоқ шама болса, онда орта шекті теоремаға сәйкес кездейсоқ шама қалыпты үлестіру заңы бойынша таралады деуге болады.

X кездейсоқ шама қалыпты таралған, егер оның ықтимал тығыздығы мына теңдікпен сипатталса: ( -°° < x < °°)(5.1.1)

 

мұнда \у және о² — қалыпты таралу параметрлері (кездейсоқ шаманың математикалық күтімі және оның дисперсиясы). Егер таралу параметрлері белгілі болса, онда ықтимал тығыздығы 5.1.1 анық болады.

Егер абсцисса осінде  x, ал ордината осінде — сәйкес тығыздық мәндерін f(x) қойса, онда белгілі қоңырау тәрізді Гаусса қисығы шығады. Сурет 5.1.1  ц = 20; о = 1 және ц = 20; о = 2 үшін қисықтар көрсетілген.

 ц = 0 және о² = 1 болғанда f(x, \\., о) функциясы қалыпты болады. Бұл түрде ол кестеленген.

5.1.1 ықтимал тығыздығына  келесі қалыпты таралудың функциясы  көрсетілген:

Бақыланатын шамалардың сипаттамалары  — іріктеу дисперсиясы (дисперсия  о²  бағалауы)

     (5.1.4)

Және іріктеудің орташа квадраттық (стандартты)  ауытқуы

       (5.1.5)

Стандартты ауытқу s — орташа мән төңірегідегі кездейсоқ шаманың таралу өлшемі, мера разброса случайной величины вокруг среднего значения, имеющая размерность, совпадающую с размерностью случайной величины, что полезно при определении погрешностей расчетных оценок.