Құқықты жүзеге асыру

2) қағидаттық (принципті білдіретін) нормалар, оперативтік  (жеделдікті білдіретін) нормалар  актілердің күшін жоюға бағытталған.  Олардың күшін жанама болған  қатынастарға таратуға бағытталған  және т.т.с. Коллизиялық нормалар-нормалардағы  қайшылықтарды шешуге мүмкіндік  беретін нормалар. 

Құқық нормалары, қоғамдық қатынастарды реттеуге, адамның тәртібіне белсенді ықпал жасауға арналған. Құқықтың адам баласына тигізетін ықпалы, олардың  санасымен еркіне байланысты іске асырылады. Құқықтық реттеудің арқасында адамдар  құқық нормаларындағы көрсетіл-ген  ұйғарымдарды орындауға мүмкіндік  алады. Олардың тәртіптері жөнделіп, қоғам дамуының талаптарына жалпы  және мемлекеттің жекелеген азаматтарының  мүдделеріне сай болады.

Құқық нормаларын іске асыру, нақтылы түрде адамдардың тәртібінде көрсете білу.

Құқық нормаларын іске асыру (пайдалану), қоғамдық қатынастар мүшелерінің құқық  нормаларын, өз мүмкіндіктерінше  іске асыру жатады. Мысалы, мұндай нормалармен  азаматтарға  мемлекеттің өкілеттік, билік органдарын сайлауға қатынасуға құқықтары бекітіледі және өз дүниесімен иемдену, пайдалану және басқару  жатады. Бұл іске асыру нысанының  ерекшелігі, сол қоғамдық қатынастарға қатысушылардың құқық нормалары  рұқсат еткен әрекеттерді жасайтын мүмкіншіліктері.

Заңдарымыздың  дәлме-дәл, әрі бұлжытпай  іске асу нысандары: сақтау, орындау, пайдалану, және қолдану болып табылады [6,125б].

Міндеттілікті орындау-міндетті түрде  құқық нормаларының ұйғарымын іске асыратын белсенді әрекет жасау арқылы көрінеді. Сондай нысанда, азаматтардың, лауазымды адамдардың, мемлекеттің және қоғамдық ұйымдардың, олардың органдарының заңды міндеттерін белгілейтін нормалар іске асырылады. Мысалы: жеткізушінің міндеті тапсырушыға белгіленген уақытта жүкті жеткізу, борышкердің міндеті, қарызын қайтару, куәгердің міндеті, құқық қорғаушы орындарға шындықты хабарлау. Бұл нысанның ерекшелігін, субъектілердің, өздеріннің мүдделеріне қарамай, құқық нормаларында көрсетілген белсенді әрекеттерді орындауға тырысатындығынан көруге болады.

Міндеттілікті сақтау -  заң  нормаларымен тиым салынған әрекеттерді  жасамауға ұстамдылық көрсету. Ол нысанның негізіне, қоғамға мемлекетке,  жеке адамға зиян келтіретін әрекеттерді  жасамау.  Яғни, құқық нормаларымен тиым салынған әрекеттерді жасамау  арқылы, ол нормалардың талаптары  орындалады. Орындаудан, сақтандырудың  айырмашылығы, ол пассивтік сипатта  болады себебі, заңды міндеттер мұнда  белгілі әрекетті  жасамау арқылы іске асырылады.  Бірінші жағдайда, азаматтар әрекетке белсенді болса, құқық нормаларын  орындау үшін екінші жағдайда, керісінше тиым салынған қимылды жасамау болады [7,97б].

Көрсетілген құқық нормаларын іске асыру нысандары, тікелей іске асыру  болып табылады, себебі құқық ұйғарымдары  қоғамдық қатынастарға қатысушылардың өздерімен іске асырылады. Егер, берілген нысандар толық көлемде құқық  нормаларымен көрсетілген құқықтармен  міндеттерді іске  асыруға мүмкіндік  бермесе, құқықты қолдануда оның ерекше іске асыру нысандарын пайдалану  қажеттігі туады. Ондай арнайы  құқықты іске асыру  нысандары, толық  жекелеп талдап қарауды талап  етеді.

Пайдалану – адамның, тұлғаның өз өкілеттілігін белсенді немесе енжар  мінез –құлқымен жүзеге асыруы. Дәлірек айтсақ, субъектілердің өздеріне берілген құқықтарын, соның ішінде өздерін қорғау құқығын өз қалауынша  пайдалану. Мысалы, ҚР Конституциясының 30 – бабының 2- тармағында: «Азаматтардың  мемлекеттік жоғары оқу орнында  конкурстық негізде тегін жоғары білім алуға құқығы бар», - делінген. Бірақ, олардың осы конституциялық  құқықтарды пайдалануын не одан бас  тартуын өздері шешеді. Ешкімде оларды зорлап көндіруге хақысы жоқ.

Құқықты қолдану түсінігі.  Құқық нормаларын  қолдану процессіндегі  негізгі кезеңдер [8,62б].

Құқық нормаларын қолдану  тек сол кезде қажетті болады,  егер жоғарыдағы көрсетілген нысандар құқық нормаларын толық іске асыруға  жетімсіз болса және ол процесске  арнайы, органдардың араласуы қажет  болса ғана.

Құқық нормаларын қолдану  – мемлекеттің құзіретті органдарының құқық нормаларын іске арналған билік  әрекеті және салыстырмалы нақтылы  өмірдің оқиғасы, жекелеген-белгілі  адамдардың әрекеті.

Құқық нормаларын қолдануға  сай келесі белгілері бар:

Біріншіден, құқықты қолдану  әрекетін тек қана құзіреті бар мемлекеттік  органдар (лауазымды адамдар) не мемлекет өкілеттік берген қоғамдық ұйымдар  орындайды.

Екіншіден, құқық нормаларын қолдану әрекеттері  мемлекеттік  сипатта болады. Сол сияқты әділ соттау үшін Соттың әрекеті, не қылмыстық  істі жүргізетін тергеушінің әрекетін айтуға болады.

Үшіншіден, құқықты қолдану  әрекетінің мазмұны құқық нормала-рының  негізінде жекелеген құқықтық ұйғарымдардан (актылардан) көрінеді. Бұл актылар  белгілі өмір оқиғаларына байланысты және белгілі адамдарға бағытталады. Мысалы, жергілікті мәслихаттың шешімі бойынша біреуге үй берілуі т.б.

Төртіншіден, құқық нормаларын қолдану қатаң түрде белгілі  заң негізінде жүргізіледі. Мұндай тәртіп әсіресе қылмыс және азаматтық  құқық нормаларын қолданғанда өзінің аса  маңыздылығын байқатады, себебі онда заңдылықтың жүруін дәйекті  қамтамасыз ете отырып, нақтылы заңды  істерді жан-жақты терең қарауға  мүмкіндік туғызылады.

Қашан, қандай оқиғаға байланысты құқық нормаларын қолдану қажеттілігі  пайда болады?

1.Құқық нормалары құзіретті  органдармен тек сонда  қолданылады,  егер алдын ала белгіленген  заңды құқықтар және міндеттер  белгілі адамда пайда болса  және олардың мемлекеттік –  биліктегі әрекетінсіз іске асырылмайды.  Ондай құқықтармен міндеттердің  пайда болуы және  іске асырылуы  әрбір жекеше оқиғаға сай болады, құзіретті органдардың жеке адам  үшін қажетті шешім шығаруы  қажет. Мысалы, мемлекеттік жоғарғы  оқу орнында оқу үшін (өзінің  білім алуға деген құқығын  іске асыруға), сол жоғарғы оқу  орнының басшысының, оқуғаалу туралы  шешімі қажет, еңбекке деген  құқығын іске асыру үшін, мекеменің,  ұймның әкімшілігінің жұмысқа  қабылдау туралы арнайы шешімі  қажет. Айтылған, сондай оқиғалардың  әрқайсысы туралы сол мекемелердің  басшыларының көрсетілген құқықтарды  іске асыру туралы бұйрықтары  қажет.

2.Құзіретті құқық қорғау  органдарының қызметі, азаматтармен  ұйымдардың өз құқықтарын пайдалануға  белгілі кедергілер болған оқиға  кезінде қажет болады. Мысалы, азамат  заң негізінде тұрғын үй сатып  алады, ал екінші басқа адамдар  оның сол үймен пайдалану құқығын  іске асыруға кедергі жасайды.  Сол оқиғаға баланысты азамат  сот және әкімшілік органдарына  арызданады, олардың шешімі бойынша  үй иесінің бұзылған құқығын  орнына келтіруге арналған шешім  қабылданады.

3.Құқық нормаларын қолдану  қажеттігі, заңды міндеттер ерікті  орындалмаған кезде пайда болады.

Мысалы, бір ұйым келісім-шарт бойынша екінші ұйымға белгілі заттарды жеткізіп тұруға міндеттенеді, бірақ  өз міндетін орындамайды. Бұл оқиғаға  байланысты құзіретті органдар (арбитраж, сот) билікті шешім шығарады, соның  негізінде күштеу арқылы ұйымдардың өз міндеттерін өтеуі қамтамасыз етіледі.

4.Құқық қорғау қызметі  әр уақытта қажетті қызмет, егер  құқық бұзылса және құқық бұзушыға  қандай заңды  жаза қолдануды  белгілеу қажеттігі туатындығына  байланысты. Мысалы, әскери қызметкердің  теріс қылық жасағаны үшін  басшысы тәртіптік ережеге сай  жаза  қолданады.

 

 

 

1.2 Құқықтық реттеудің   мазмұны  және  әдістері

 

Әрбір сала, қоғамдық қатынастардың  ерекше белгілі сапалы түрін объективті түрде, арнайы құқықтық реттеуді талап  ететін құқық нормаларын біріктіреді. Құқықтық нормаларды салаларға біріктіру  объективтік күштердің себебіне байланысты, құқықтық шығармашы-лықтағы  органдардың көзқарастарына тәуелсіз болады. Әртүрлі құқық саласы нормаларымен реттелетін қатынастар, бір – бірінен  өздерінің мазмұндарына, белгілі  мақсаттарына және міндеттеріне байланысты айырылады. Мысалы, әкімшілік құқығының  нормалары, мемлекеттің атқару нормалары, мемлекттің атқару – иелік ету  функцияларына байланысты қатынастарды реттесе, азаматтық құқық нормалары  мемлекеттегі мүліктік қатынастар тәртібін реттейді.

Құқықтық реттеу пәні –  белгілі құқық саласы нормаларының ықпал жасайтын қоғамдық  қатынастардың  біртектес сапалы түрі. Реттеу пәні құқық нормаларын салларға бөлуге қажет  басты объективтік негіз болып  табылады [9,12б].

Құқықтық реттеу кейпі (типі) – қоғамдық қатынастарды заңды реттеудің  жалпы бағыты, оның негізінде жатқан құқықтық реттеудің (рұқсат беру, міндеттеу, тиым салу) ерекшелігін көрсететін не болмаса  көрсетілген әртүрлі  жолдардың қабысу варианттары.

Құқықтық реттеу әдісі (заңдылық өлшемі) – сапалы жекеленген біржақты құқықтық қатынастарды реттеу заңды  жолдармен құралдардың жиынтығның көмегімен іске асырылады.

Құқықтық реттіліктің  пәні дегеніміз - құқық нормаларымен реттелінетін біртектес қоғамдық қатынастардың  сапалы оқшауланған бөлігі. Өйткені, заң нормаларының құқық салалары  төңірегіне шоғырлануы объективтік  себептерге (құқық шығармашылық органдарының көзқарастарын тәуелді емес) байланысты. Демек, бір құқық саланың екіншісінен  ажыратылуының негізі осы салалардың қоғамдық қатынастарды реттеушілік  пәнінде.  Мұндай қатынстар, әрине,  әрқилы болып келеді және де бұлардың бір – бірінен өзгешелігі олардың  мақсатқа  бағытталғандығынан, мазмұны  мен нысандарынан  байқалады. Айталық, мемлекеттік  басқару процесінде билік жүргізу мен оған бағыну қатынастары пайда болады: азаматтар, лауазымды адамдар және органдар жоғарғы органдардың, лауазымды  адамдардың   заңды  талабын  орындаудалары тиіс. Оның әрқилы ерекшелігі мынадан көрінді: басқарушы лауазымды адам (орган) жоғарыда тұрады,  ал орындаушылар төменде тұрады.

Бұлардың ара-қатынастарының құқықтық  реттелуі әр түрлі болады. Сондықтан мемлекеттік басқару  процесінен туындайтын  қатынастар дербес құқықтық салалар арқылы реттелінеді, әрине бұл басқа құқық салаларынан  өзгешелеу.

Сонымен құқықтық реттілік әдістеме дегеніміз қоғамдық қатынас-тарға  құқықтың ықпал етуінің заңдық тәсілі мен әдістерінің  жиынтығы.  Олардың  мынадай түрлері бар:

-императивтік (биліктік)–құқық  тұжырымдрынан ауытқымауды болдыртпаудың  ықпалдық тәсілі;

-диспозитивтік (автономдық)–заң  белгілеген шегінде құқық субъекті-лерге  өзара қатынастарын реттеуге  мүмкіншілік беретін ықпалдық  тәсіл;

-көтермелелік–ынталандыру  жолымен әлеуметті маңызды әрекеттерге  жұмылдыруға ықпал етуші тәсіл;

-ұсыныстық –құқық  субъектілеріне  ең тиімді іс -әрекет жолдарын  ұсынуға ықпал ететін тәсіл.

Құқықтық реттеушілік  әдістерінің  мынадай белгілері  бар:

-құқық қатынастарын тудыруға  қажетті заңды айғақтардың болуы;

-құқық қатынастарға қатысушылардың  құқықтық жағдайын белгілеу;

-құқық қатынастарына  қатысушылардың құқықтары мен   міндеттірінің сипатын және олардың  өзара бөлісуді реттеу;

-санкциялардың түрі мен  сипатын, яғни құқық нормаларының  талаптарын бұзғандығы үшін қолданылатын  жазалау шараларының  және  олардың қолданылу тәртібін белгілеу.

Императивтік әдістің  ерекшелігі мынада: құқық қатынастарына  қатысушылардың мінез-құлықтарын (тәртібін) қатаң регламенттеу; олардың жағдайларының  бірдей еместігі; билік пен бағыныштылардың  қарама-қатынастары болып табылады.

Диспозитивтік әдістің  ерекшелігі болып табылатындар: тараптардың  мінез-құлқының (тәртібінің) біркелкі бостандығы; құқық қатынастарына  қатысушылардың жағдайларының теңдігі; мінез-құлық (тәртіп) жолдарын дербес таңдай алу  қабілеттілігі.

Құқық салаларының түрлері  пәндік реттілігіне қарай (консти-туциялық, қылмыстық, әкімшілік, азаматтық, т.б.), мақсатына қарай) материалдық, яғни қоғамдық қатынастарды тікелей реттейтін  нормалар – конституциялық, қылмыстық, азаматтық, және  т.б.; іс-жүргізу, яғни, материалдық құқық салаларының  қолдану тәртібін тағайындайтын  нормалар – қылмыстық істі жүргізу, азаматтық істі жүргізу),  пәндік біріңғайлығына қарай (негізгі, яғни оның құрамына өзге құқық салаларының  нормалары кірмейді – конституциялық, азаматтық және  т.б., кешенді яғни әр түрлі құқық салаларына кіретін  нормалар – шаруашылық құқығы, табиғат  қорғау құқығы, т.б.).

Құқықтық реттіліктің  әдістемелігіне қарай авторитарлық және автономиялық болып бөлінеді.

Авторитарлық әдістеме-реттеушілік  биліктің құқықтық тұжырымда-рына негізделген.

Автономиялық әдістеме –  жақтардың қатыстарындағы мінез-құлық  ережелерін реттеуге еріктілік мүмкіншілігін  бері негізіне бағытталған. Демек, құқық  қатынастарына қатысушылардың тәртіптік  ережелерін өз еркімен қалап алуларын айтамыз.  Бір қоғамдық қатынастарда құқықтық реттіліктің авторитарлық әрі автономиялық әдістемелері болуы  мүмкін. Сондықтан, құқық салалары екі  бірдей әдістемелікті қатарынан  қолдану арқылы бөлінеді.

Құқық нормаларының функционалдық  роліне қарай бөлуде бастапқы (негізгі) нормалар, бұлар қоғамдық қатынастарды құқылық  реттеудің негізін белгілейді, оның мақсатын, міндетін, бағытын айқындайды. Демек, оларды белгілі бір мәселені реттеудің жалпы бастапқы ережелерін көздейтін,  оның қағмдатты негізін  беретін алғашқы нормалар ретінде  және соның шеңберінде неғұрлым нақты, жеке мәселелерді нақтылаушы деп  бөлу. Мысалы, нақтылы заң түсініктемесіне  берілетін анықтаманы қамтитын жалпы  принциптерді жариялау нормалары, және т.б.