Қазақтың ұлттық бас киімін тігу әдістемесі. Бөрік

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2. Қазақ киімдерінің жіктелуі

Қазақ киімі өзінің қарапайымдылығымен, үйлесімділігімен, жүріп-тұруға ыңғайлылығымен ерекше болған. Мұның өзі тұрмыс қажетінен басым, көпшілігі көшпелі өмір сүрген, көлік үстіндегі іс-әрекетінен туған жағдай.

Ал, оның құрамында алтын күміске, інжу, перуза секілді тастар қондырылып соғылатын алқа, тамақша, сырға, бойтұмар, қапсырма, жүзік, сақина, білезік сияқты зергерлік заттар, маржан тізбектерінен неше түрлі әдістермен сәукеле, қасаба, бөрік, тақия, айырқалпақ сияқты кестелі – зерлі баскиімдер, аса зор талғаммен байқалатын кемер белбеу, кісе белдік, көксауыр етік пен зерлі кебіс секілді бұйымдар әсемдікке деген әуесқойлықты көрсетеді.

Бұдан қазақша киім табиғатындағы екі жақтылықты – тұрмыс қажетімен сымбаттылыққа, әсемдікке құштарлықты аңғаруға болады. Себебі материалдық өндірістің өзі барлық жағдайда халықтың эстетикалық қызметімен біте қайнасып жататын құбылыс.

Қазақта күнделікті киім-кешек пен салтанаттық киімнің пішімінде айырмашылық бола бермеген.

Салтанаттық киімнің тігісі жатық, пішіні сыпайылау, зерлі-оқалы, кестелі, баскиімдері биіктеу, аяққа киетіндері биік өкшелі, қайқы тұмсықты, түсті қайыстармен, зерлі жіптермен боялған, өрнектелген болып келсе, оның үстіне салтанаттық киімнің құрамында алтын, күміспен апталған, жалған қаралы, қиыршықты, ширатпалы қапсырма белдіктер, алқа, шолпы, сақина, білезіктер болған.

Күнделікті киетін киім шекпен тоқымасы, дөрекі кездеме, кенеп, шыт, сәтен, қой терісі секілді қарапайым материалдан тігілсе, салтанаттық киімдерге барқыт, масаты, жібек, сәтен маталар, бұлғын, құндыз терілері, бұлан немесе бұғы күдерісі, жылқы шегеріні пайдаланылған.

Киімдегі әлеуметтік ерекшеліктерді оған пайдаланылған материалдың құндылығымен, киім-кешектің әшекейінен, бірінің үстіне бірі киілетін бешпет, шапандардың санынан, баскиімдердің көлемінен ғана ажыратуға болады.

Халық шеберлері киім тіккенде іс тапсырушының талғамын, жас ерекшелігін, дене бітімін, бет әлпетін мұқият ескерген. Киім-кешекті әр жерде мүмкіншілігіне қарай өзінше тіккенімен, бүкіл қазаққа тән түр ұқсастығын, пішімін, бояу нақышын сақтаған. әсіресе қыздар, әйелдер, кейуаналар киетін киімдерден ажырата білген.

Әйел киімі

Қыздар белі қыналған, етек-жеңіне желбезек салған қос етекті көйлек, оқалы қамзол киіп, беліне метал шытырлармен безендірілген немесе ширатпалы күміс белдік (оны нәзік белдік деп те атайды) буынған.

Ал қайсібір жерлерде етек-жеңіне екі-үш қатар бүктесін (оны Маңғыстау мен Атырауда қосетек деп те атайды) берген, арқасы немесе белі бүрілген көйлек, оның сыртына қамзол киетін болған. Қазақстанның оңтүстігінде осындай көйлектің үстіне белдемше қаусырынады немесе шалғы орайды екен. Қалыптасқан дәстүр бойынша үкілі тақия, әсіресе бойжеткен дәуреннің белгісі іспетті белдік асқан ұқыптылықпен безендірілген.

Қыз бала үшін белдігін жоғалту арынан айырылғанымен бірдей болған. Егер қыз бала өз қалауымен немесе қос етекті көйлек киюдің ешқандай сөкеттігі болмаса, екі-үш бала тауып, егде тарта бастаған әйелге шымқай түсті матадан тігілген, кестеленген немесе қос етек салынған көйлек кию ерсі көрінетін.

Қыздар шашын көбінесе қос бұрым етіп өріп, бас киімсіз-ақ жүре беретін болса, әйел күйеуге шыққан соң, самай шашын басқаға, әсіресе еркектерге көрсету күнә дейтін ескі дәстүрге сай ақсаңнан (сұрыптан) тігілетін, кеудесін, иығын, жон арқасын жауып тұратын, жақтауы, өңірі, тамақ жағы кестеленген кимешек киген.

Әйелдің бұл бас киімі ел арасында шаршысының пішімінің үлгісіне қарай шылауыш, сұлама, күндік, орама деп аталған.

 

Әдет-ғұрып костюмі. Бөрік

Ерлер де қыздар да киетің баскиім. Бұрын жігіттер мен ересек адамдар бас киімсіз жүрмеген бөрік киген.

Қамқаның бөрік кидім қиығынан,

Біреуге, біреу күлер миығынан...

Басында түлкі бөрік түбіттелген

Боларма сенен артық жігіт деген.

Сермейсің жел сөз десе емін-еркін.

Басыңа жарасымды камшат бөркің, -

деген халық жырларына арқау болған бөрік туралы деректерден байқайтынымыз оның бөрікті ерлер де, қыздар да кигенімен қазақта «бөріктінің намысы бір» деуден оның көбіне еркектерге тәң баским екендігін көрсетеді. Бөріктің төбесі  көбіңе төрт сай немесе алты сай болып келеді. Әр сайдың төбеде түйісетін ұштары үшбұрыш тәрізді етек жақтары төртбұрыш болады. Осы қиындылардың бір бетіне шүберектен астар, екі арасына жұқа матадан бидай шүберек салып, жиі етіп сыриды. Содан соң жеке-жеке сайларды біріне-бірін өбістіріп, ішінен де сыртыңан да  жөрмеп тігеді. Оның сыртын мақпал, пүліш, барқыт сияқты қымбат маталармен тыстайды. Сырты неше сай болса, іші сонша сай болады. Бұдан кейін бөріктің төбесінің етегі жай матамен астарланып, тігіледі. Жиектері, яғни төменгі жағы(түрмесі) төрт елідей бағалы аң терілерімен кейде қозы терісімен (қылшығын сыртына қаратып) көмкеріледі. Бөріктің түрмесі кейде жалпақ, кейде тері астына өосымша жүн тығып жұмыр етіп жасалады. Көмкерілген тері түрлеріне қарай кәмшат бөрік, құндыз бөрік, жанат бөрік, сусар бөрік, түлкі бөрік, күзен бөрік деп аталады.

         

Бөріктер ұзынша, сопақша, төбесі үшкір, күнқағарлы, үш, төрт неме алты қиықтан құралады да, оны үш, төрт, алты сай дейді. Оның жазғы, қысқы түрлері болады. Жаздық бөрік аң терісінен жұқа әрі жеңіл болып тігіледі. Қыстық бөріктің астарына жүн, мақта, сырып салып, барқыт, пүліш, атлас сияқты маталармен тысталады.

Қыздар киетін бөрік дөңгелек төбелі конус тәрізді биіктеу болады. Сәндік үшін төбесіне үкі, жиегіне моңшақ, зер, күміс шашақ тағып, түрлі асыл меруерт, маржан тастардаң тізбелер тігіп, алтын, күміс түймелер қадап, зерлі жіппен кестелеген.

Қазақта бөріктің әр руға тәң өзіндік үлгілері болған. Қарақалпақ, қырғыз, башқұрт, татар, ұйғыр, орыс, т.б. халықтар да бөрік киген.

Ертеректе жас жігіттер мен сал-серілер, ақындар бөркіне үкі тағып, зерлеп, өрнектеп киген. Мысалы, Ақан сері, Біржан сал, Үкілі Ыбырай, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы бөрәктерінің төбесіне үкі тағып жүрген.

Іші елтеріден немесе аң терісінен  жасалатын, матамен тысталатын бөрікті Арқа жерінде «тақия» дейді. Семей облысындағы, әсіресе тобықты руындағы қазақтар бөрік орнына «жекей» аталатын елтірі тымақ киген.

 

 

 

 

2.3. Киім композициясының басты заңдылықтары

Киім дегеніміз – адам денесін мүшелеп немесе тастай бүркеп тұратын жабындылар жиынтығы болып табылады.Адам мен киімді бір-бірінен бөліп қарастыруға болмайды.Сонау көне заманнан бері киім адамның тұрақты серігі болып келеді..

Композиция – деген ұғымды костюм композициясы деп түсіндірсек, онда костюм өзіне тән амалдармен жасалатын әдістер бар екенін білдіреді.Композиция латын тілінен аударғанда «composito»-шығару, құрастыру дегенді білдіреді.Әр елдің , әр ғасырдың өзіне тән композициясы болған.Киімді құрастырғанда мына заңдылықтарды ұстанған жөн:

Ритм – ол элементтердің жүйелі түрде бірінен соң бірінің қайталануы. Ритмнің екі түрі бар: статикалық және динамикалық.

Контраст – пішіннің, түстің, өң сипатының  ерекшелігін анықтайды.

Нюанс – элементтердің бір-бірінен кішкене ерекшелігін атайды, киімдегі құрастыру сызықтарында, бөлшектерінде, түстерінде, өң сипатында бірдей пішіннің өлшем айырмашылығында кездеседі.

Тождества - пішіннің, түстің, өң сипатының, өлшемдерінің бір-бірімен сай тепе-теңдігі.

Симметрия – элементтерінің заңды түрде тең орналасуы. Симметрия түрлері: классикалық, орталық осьті симметрия, ассиметрия.

Силуэт – («silluett»-француз сөзі-кез келген нәрсенің сыртқы сұлбасы, көлеңкесі) ұзындығы мен ені бойынша адам мүсінінің пропорциясына жақындау келетін геометриялық фигуралармен (тікбұрыш, трапеция, үшбұрыш) сипатталады.Силуэт ұғымын киімді құрастыруда қолданылатын үлгі, фасон, пішім деген сияқты ұғымдармен шатастыруға болмайды. Силуэттің мынадай түрлері болады:

Тіке силуэт – «әмбебап», оны барлық жастағы адамдарға ұсынуға болады.Етегіне қарай сәл кеңейтілсе трапеция түріне ауысады. Киімді етегіне қарай көбірек кеңейтсе немесе керісінше, иық тұсында үшбұрыш құрылады.Бұл ұзын, әрі арық адамдар үшін жақсы көрінеді.

Қынама силуэт – бір-біріне «қарсы» тұрған трапеция немесе үшбұрыштардан құралған.

Сопақша силуэт сәнде сирек ұсынылады және ұзақ тұрақтамайды, себебі ол адам денесінің табиғи пропорциясына қайшы келеді.

Костюмнің силуэті силуэттік сызықтармен көрсетіледі. Силуэтке кіретін сызықтар белгілеуі бойынша келесі түрлерге бөлінеді:

Фасондық немесе үлгілі сызықтар-силуэттің ерекшелігін көрсетеді.

Конструктивтік сызықтар-костюмнің берілген силуэтке сай формасын және адам денесіне қонымдылығын бейнелейді.

Декоративтік сызықтар-әрлеу бөлшектерін бейнелейді.Бұл сызықтарды костюмнің фигураға қонымдылығын көзбен қабылдауды өзгерту қасиеттері бар.

Пішім – бұйымның ойластырылған үлгісін жасауға мүмкіндік беретін пішім сызықтары (бел сызығымен кесілген көйлек, реглан үлгісіндегі жеңдер, драпталған көкірекше, тұтас пішілген жең және т.б.).

Пропорция – көйлектің ұзындығы мен енінің, кеудешенің мен белдемшенің ұзындығының, бұйымның тұтас көлеміне қарай әр бөлшек мөлшерінің ара қатынасы.Ұлттық дәстүр киімі сәндік пен салтанаттың өлшемі.Костюмнің тұрпатындағы негізгі ой-адамның сұлу мүсіні, судай ағымдығы алынады.Пифагор мектебінің көзқарасы бойынша адам денесі, дене мүшелері белгілі бір матеметикалық заңдылыққа бағынған. Үйлесімділікті түсінбей сұлулықты түсінуді елестету мүмкін емес, ал үйлесімділікті түсіну үшін өлшемділікті, тұтастықты, пропорциялықты түсіну керек. Костюмді модельдегенде барлық құрылым негізінде тепе-теңдік және бірдейлік ұғымы жатыр.Адам денесі мен оның мүшелері осы сәйкестілік заңына бағынған. Пропорция бейнені ғана айқындап қоймайды, сондай-ақ бүтіннің құрылымдылығына, конструкциясы мен технологиялық процестеріне де тәуелді.Киімде пропорцияның маңызын түсіндіру арқылы адамның ойлау, салыстыру сезімдерін дамытуға болады.

Киімді ашып көрсететін құралдардың бірі ол – түс.Ол адамдардың сезіміне, көңіл-күйіне, жағдайына әсер етеді.Мысалы: қызыл түс-күннің, оттың, қанның, өмірдің символы. Ол әдетте қуанышты, әдемілікті, мейірімділікті, жылуды бейнелейді, бірақ сонымен қатар қауіпті, өмірге қатер бар екенін де көрсетеді.Бұрынғы уақытта адамдар киімнің түсін, материалын және пішімін өздерінің қоғамдағы орындарына сай, қызмет түріне байланысты таңдап киген. Қазіргі уақытта да «түстер заңы» қолданылады. Мысалы: ұлттық киімдерде түстер дәстүрге сай таңдалынады.

Қазіргі заманғы киімдерде алуан түрлі түстер мен реңдер, тондар қолданылады.Түстер мен түстітану туралы үлкен ғылым бар. Оның өз заңдылықтары бар.Костюмді дайындау барысында міндетті түрде түстің қасиеттерін ескеру керек. Ашық, таза, жылы түстер затты жақындатады және ұлғайтып көрсетеді, сонымен қатар оны жеңіл қылады.Қою, салқын түстер затты алыстатады және кішірейтіп көрсетеді, бірақ ауырлық береді.Барлық адамның өзіне тән сыртқы бейнесі болады, соның ішінде шашының, көзінің, терісінің түстерінің үйлесімділігі.Таңдаған киімнің түсі адамның сыртқы бейнесімен гармонияда болуы керек.

 

 

2.4. Матаның қасиеттері

Маталардың түрлері көп. Мысалы: стрейч, креп-атлас, мосс-креп, габарди, титаник т.б. Мата сән  секілді бір  орында тұрмайды, үнемі алға қарай дамып отырады. Мұның өзі маталарды қалауым бойынша таңдауға мүмкіндік береді. Талшықтық құрамына байланысты маталар: жүн, жібек, мақта, зығыр және  синтетикалық маталар болып бөлінеді. Маталардың физикалық, механикалық, технологиялық қасиеттері болады. Маталардың қасиеттері матаның сапасын айыра білуге және сапалы мата таңдауға көмектеседі.

       Физикалық қасиеттеріне – матаның  гигроскопиялық ауа өткізгіштігі, бу өткізгіштігі, шаң жұтқыштығы, беріктігі, электрленгіштігі жатады.

       Механикалық қасиеттеріне – матаның  мықтылығы, созылуы, қыртыстануы, серпімділігі, қаттылығы, тозбауы жатады.

       Технологиялық қасиеттеріне – матаның отыруы, тігілуі, пішілуі, ылғалды-жылумен өңделуі, сырғығыштығы, тарқатылуы, ойылғыштығы, қалыңдығы  жатады.

       Матаның беріктігі талшықтың  мықтылығына жіптің иірілуі мен  тоқылуына байланысты. Матаның қыртыстануы, талшықтың серпімділігі, созылғыштығы  мен жіптің иірілуіне байланысты. Ылғал - өткізгіштік қасиеті –  матаның қоршаған ортадан ылғалды  қабылдау қабілеті. Жылу сақтағыштық  қасиеті -  адам денесінен бөлінген  тұрақты жылуды сақтау. Шаң өткізгіштік  қасиеті – матаның шаңды тез  қабылдауы. Матаның отыруы    - ылғалды-жылумен өңдегенде , жуған  кезде матаның өлшемінің кішіреюі. Матаның тарқатылуы – жіптің  серпімділігі мен тегістігіне  жіптердің айқасуына байланысты.

Қосымша материалдар.

Дублерин - матаға      қатты      форма      беру  үшін қолданылады.

Оның  бір  беті  (оң  жақ)  тегіс,  ал  теріс жағына   клей   жапсырылған.

 Дублерин ді матаның   теріс   жағына   үтікпен үтіктеу арқылы  

жапсырады.Оны жапсырғаннан кейін мата қатты форма алады

Астарлы мата - Астарды  бұйымның   іш жағына   қосып  тігеді. Астар  киімге мықтылық, тазалық  береді.