Қылмыстық іс жүргізу құқығы туралы түсінік

                                                        Кіріспе

 

Тақырыптың өзектілігі. Құқық қағидалары қазіргі таңдағы заң ғылымының өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Бұл кездейсоқтық емес, себебі, нақ осы құқық қағидаларында оның мәні көп жақты және заңдылықтарымен ашық көрінеді. Қылмыстық процестің принциптері-қоғамдық және мемлекеттік құрылыстан туындаған және қолданылып жүрген заңмен орнықтырылған, мемлекеттік органдар ұйымдастырылуының мәнің және олардың қылмыстық істерді қозғау, тергеу, қарау және нақтылай шешу жөніндегі қызметінің мәнің айқындайтын бастапқы ережелер, сондай-ақ қылмыстық іс жүргізу қызметін мемлекет қылмыстық сот ісін жүргізушінің алдына қойған мақсатттар мен міндеттерге жетуге бағыттайтын ережелер. Қылмыстық іс жүргізу құқығы - қылмыстық іс бойынша іс жүргізу тәртібін белгілейтін және алдын ала тексеру, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының қылмыстық іс қозғау, тергеу, үкімді орындаумен байланысты мәселелерді сотта қарау және сотта шешу жөніндегі қызметін реттейтін құқықтық нормалар. Қазақстан Республикасындағы Қылмыстық іс жүргізу құқығы дамуының кеңестік кезеңіне осы сала мәнінің мәселелері түрліше шешілген кезеңдер тән. 50-ші жылдарға шейін кеңестік қылмыстық процесс - нақты қызмет саласын реттейтін құқықтық нормалар жуйесі, ал доктринаға байланысты барлық нәрселердің процеске қатысы жоқ деп саналып келді. Басқаша айтқанда, қылмыстық іс жүргізу қызметі бар да, қылмыстық іс жүргізу құқығы дейтін сала жоқ. Н. Н. Полянский, В. Я. Лившиц, И. Д. Перлов сияқты ғалымдар өз еңбектерінде қылмыстық процеске тек қана қолданбалы, материалдық құқықтан туындайтын сипат беруге тырысты. XX ғасырдың екінші жартысында қылмыстық процеске дербес сала сипатын беруге арналған алғашқы жарияланымдар, осы айқындамаға негіздемелер пайда болды. Ең көрнекті зерттеушілердің бірі М. С. Строгович қылмыстық іс жүргізу құқығының кеңестік құқық жүйесіндегі орны туралы проблемаларды ғылыми талдауға айтарлықтай елеулі үлес қосты. Қылмыстық іс жүргізу құқығы – қылмыстық іс жүргізу құқығын ережелер заңында көрсетілген, қылмыстық процесс мақсаттарына жету мен міндеттерін шешу мақсатында қылмыстық естерді тергеу, қарау және шешу жөніндегі қызметті реттейтін әлеуметтік –шартты жүйе. Қылмыстық процесс сласындағы заңдылық принципі-қылмыстық іс жүргізу процесіне әрбір қатысушының материалдық және іс жүргізу заңдарының барлық талаптарын, соның ішінде осы қызмет принциптерінің формулалары бар нормаларды сақтауға міндетті. Процессуалды құқық материалдық құқықпен тығыз байланыста болады, себебі ол оны жүзеге асыру үшін процессуалдық нысандарын бекітеді. Сот процесінің екі нысаны бар: азаматтық және қылмыстық. Іс жүргізу құқығы - бұл қылмысты тергеу, қылмыстық және азаматтық істерді талқылау және шешу барысында туындайтын қатынастарды реттейтін құқықтық жүйе нормаларының бөлімі. Іс жүргізу құқығы материалдық құқықпен тікелей байланысты.

Сот процессінің екі негізгі нысаны бар: азаматтық және қылмыстық.

    Қылмыстық іс жүргізу құқығы - бұл қылмыстық істі қозғау, шешу, тергеу бойынша анықтау, тергеу, прокуратура,  сот органдарының қызметін реттейтін құқық саласы. Қылмыстық іс жүргізудің  заң  негізіндегі  өзіндік  принциптері  қарастырылған. Құқық қағидалары құқықтық реттеуге ғылыми сипат беріп, оның нәтижесін біршама көтеруге мүмкіндік береді. Қылмыстық іс жүргізудің қылмыстық іс жүргізу кодексінде бекітілген принциптері төмендегідей.

1.Заңдылық принципі.

2.Сот әділдігін тек соттың ғана жүзеге асыруы.

3.Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау.

4.Жеке адамның абыройы мен кадір-касиетін құрметтеу.

5.Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау.

6.Жеке өмірге қол сұғышпаушылық.

7.Тұрғын үйге қол сұғылмаушылық. Меншікке қол сұғылмаушылық.

8.Кінәсіздік презумпциясы.

9.Қайта соттауға және қылмыстық ізге түсүге жол бермеу.

10. Сот әділдігін заң мен сот алдындағы теңдік негіздерінде жүзеге асыру. 11. Судьялардың тәуелсіздігі.

Сот ісін жүргізудігі тараптардың мен тең құкықтылығы негізінде жүзеге асыру. Сондықтан, әлеуметтік прогресстің заңды нәтижесі ретінде олардың гносеологиялық ерекшеліктеріне орай бастапқы нүкте жеткілікті дамыған құқықтық жүйенің атрибуты болып табылады.  Курстық  жұмыс тақырыбын. «Қылмыстық іс жүргізу  принциптерінің  түсінігі мен маңызы»  деп анықтадық.

Зерттеу  мақсаты: Қылмыстық іс жүргізу  принциптерінің  түсінігі, мәні мен маңызын қарастыру.

Зерттеу объектісі: Қылмыстық іс жүргізу 

Зерттеу пәні: Қылмыстық Іс жүргізу принциптерінің түсінігі, мәні, маңызы

Зерттеу  міндеттері

1.Қылмыстық іс жүргізу құқығы мен іс жүргізу  құқығы  байланысын қарастыру.

2. Қылмыстық іс жүргізу процесінің қайнар көзіне  тоқталу.

3. Қылмыстық іс жүргізу принциптерінің ұғымы мен маңызын түсіндіру.

4.Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген қылмыстық іс жүргізудің принциптерін анықтау . Қылмыстық іс жүргізу кодексінде бекітілген принциптерін қарастыру.

Курстық  жұмыстың құрылымы: кіріспе, негізгі екі тараудан, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ  ҚЫЛМЫСТЫҚ  ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫ

1.1 Қылмыстық   іс жүргізу құқығы  туралы  түсінік

Қылмыстық іс жүргізу құқығы  қылмыстық құқықпен  тығыз байланысты.  Қылмыстық  іс жүргізу  құқығы - бұл қылмыстық істер бойынша іс жүргізу тәртібін бекітетін және қылмыстық істерді қозғау, тергеу, сотта қарау бойынша анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура мен сот үкімінің орындалуы мен іс жүргізу мәселелерін реттейтін құқықтық нормалар жүйесі.

          Қылмыстық процесс  - бұл алдын ала тергеу, прокурор, судья және сот органдарының заңмен реттелген қызметі. Ол қылмыстар туралы өтініштерді (хабарларды) алдын ала тексеру, қылмыстық істерді тергеу, қарау және шешу, үкімнің орындалуы бойынша қызметтер болып табылады.  Қылмыстық процестің екі мақсаты бар: тікелей - әрбір қылмыс жасаған адам әділ жазаға тартылуы тиіс; әрбір кінәсіз адам қылмыстық жауапкершілікке тартылып, сотталмасын; жалпы - заңдылықты нығайту; қылмыстардың алдын алу және жою;азаматтарды құқықтық және адамгершілікке тәрбиелеу. Қылмыстық процестің міндеттері мынадай: қылмыстарды тез арада және толықтай ашу; кінәлілерді табу; заңдарды дұрыс қолдану. Қылмыстық іс жүргізу қағидалары қылмыстық іс жүргізу құқығының қағидаларымен сәйкес келеді. Бұлар - заңдылық, жариялылығы, судьялардың тәуелсіз болуы және олардың тек заңға бағынуы, азаматтардың заң және сот алдында тең дәрежеде болуы. Сонымен бірге қылмыстық іс жүргізу құқығының төмендегідей негізгі қағидалары бар: Қылмыстық процестегі жариялылық  мемлекеттіліктің негізін белгілейді, оның мәні азаматтардың ісі имес, құқық қорғау органдарының маңызды және жауапты міндеті қоғам мен азаматтарды қылмыстық қолсұғушылықтан қорғау болып табылатындығында. Мемлекет өзіне азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету, қылмыс жасаған адамға зиян шегушінің (жәбірленушінің) өз еркімен немесе еркінен тыс жағдайда қылмыстық қудалауды қозғау міндетін жүктейді. Іс мән-жайларының жан-жақтылығы, толықтығы объективтілік қағидасы. Сот, прокурор, тергеуші және жауап алуды жүргізуші адам істің мән-жайларын жан-жақты, толық және объективті зерттеу үшін жауапкершілікті жеңілдететін және қылмысты әшкерелейтін мән- жайларын да анықтауға міндетті. Олардың дәлелдеу міндетін айыпталушыға жүктеуге құқықтары жоқ. Айыптаушылардан, іске қатысушы басқа адамдардан күш көрсету, қорқыту және өзге де заңсыз тәсілдер арқылы жауап алуға тыйым салынады. Істің мен-жайын жан-жақты зерттеу, іс бойынша шығарылған барлық болжамдарды тексеруді, айыпталушыны (күдіктіні) әшкерелейтін немесе ақтайтын мән-жайды зерттеуді білдіреді. Зерттеудің толықтығы, дәлелденуі тиіс барлық мән-жайлар Зерттеліп болғанда ғана істің толық қаралғандығын білдіреді. Дәлелдеудің объективтілігі іс жүргізуде тек бір тергеушінің (анықтау жүргізетін адам) ғана емес, сонымен бірге кез келген бақылаушы немесе қадағалаушы органның көзқарасына ғана сүйенбейтіндігін көздейді. Айыпталушының қорғалу құқығын, қамтамасыз ету қағидасы. Ұсталған, тұтқындалған, қылмыс жасады деп айып тағылған әрбір адам сол ұсталған, тұтқындалған немесе айып тағылған кезден бастап адвокаттың  көмегін пайдалануға құқылы. Мемлекеттік органдар күдіктінің, айыптаушының жеке және мүліктік құқықтарының қорғалуын қамтамасыз етуге міндетті. Кінәсіздік презумпциясы адамның кінәсіздігі туралы топшылама.  Кінәсіздік презумпциясы қағидасының негізгі идеялары: Айыпталушы соттың заңды күшіне енген үкімімен белгіленгенге дейін кінәсіз деп саналады. Айыпталушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес. Адамды оның мойындауына негіздегі қана кінәлі деп тануға болмайды. Айыпталушының кінәлілігіне сейілмеген күдік оның пайдасына түсіндіріледі. Ешкім өзіне-өзі қарсы айғақ беруге міндетті емес. Сот төрелігін жүзеге асырған кезде заңды бұзып алған дәлелдемелерді қолдануға жол берілмейді. Тараптардың бәсекелестік қағидасы. Тараптардың бәсекелестігі мынадай төрт ережені білдіреді: дәлелдемелерді зерттеуді айыптау (мемлекеттік айыптау, жәбірленуші, aзаматтық талапкер және оның өкілдері және қорғау (қорғаушы, азаматтық жауапкер және оның өкілі) тараптары арқылы жүзеге асырады. Сот істің мән-жайларын жан-жақты және толық зерттеуге қажетті барлық шартты жағдайларды жасай, процеске басшылық етеді.  Қылмыстық процестің жариялылығы. Барлық соттарда және сот төрелігін жүзеге асырудың кез келген тәртібінде істі қарау ашық түрде жүргізіледі. Істі жабық сот отырысында қарауға заңда қарастырылған жағдайларда ғана рұқсат етіледі. Соттың үкімдері барлық жағдайларда көпшілікке жария етіледі. Сот төрелігін жүзеге асыруға қоғамның қатысуы. Тергеуші тергеуді жүзеге асырғанда, қылмысты ашуға және оны жасаған адамдарға іздеу салуға, сондай-ақ қылмыс жасауға ықпал еткен себептер мен шартты жағдайларды анықтауға және жоюға қоғамның көмегін кеңінен пайдалануы тиіс. Қылмыстық істер бойынша сотта іс қаралғанда қоғамдық және еңбек ұжымдары өкілдерінің қатысуына жол беріледі. [4; 201б]      Қылмыстық іс жүргізу құқығы - толып жатқан түрлі жақтарды, жай-жапсарларды қамтитын күрделі, ауқымды, сан мағыналы құбылыс. Оның мәніне әр түрлі анықтама берілуінің себебін осымен түсіндіруге болады. Дәстүрлі көзқарас - қылмыстық іс жүргізу құқығын ережелер (нормалар) заңында көрсетілген, қылмыстық процесс мақсаттарына жету мен міндеттерін шешу мақсатында қылмыстық істерді тергеу, карау және шешу жөніндегі қызметті реттейтін әлеуметтік - шартты жүйе деп түсіну. Кеңестік кезеңдегі құқық дамуының энциклопедиялық анықтамасы мынаған салды: қылмыстық іс жүргізу құқығы - өз нормалары қылмыстық істерді қозғауға, алдын ала тергеуге, сотта қарауға байланысты қызметті, оның тәртібі мен мазмұнын реттейтін құқық саласы; оның тәртібі мен мазмұны; бұл жағдайда пайда болатын құқық қатынастары. Ал құқық саласы - өздері реттейтін бір тектес қоғамдық қатынастар ортақтығы біріктірген құқық нормалары мен институттардың ерекшеленген тобы. Басқа салалар арасында қылмыстық іс жүргізу құқығы іргелі салаға жатады. Құқықтық реформа кезеңіндегі энциклопедияда қылмыстық іс жүргізу құқығы - қылмыстық іс бойынша іс жүргізу тәртібін белгілейтін және алдын ала тексеру, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының қылмыстық іс қозғау, тергеу, үкімді орындаумен байланысты мәселелерді сотта қарау және сотта шешу жөніндегі қызметін реттейтін құқықтық нормалар жүйесі деп белгіленген. Осы анықтамалардың бәрі бір-біріне қайшы келмейді. Олар әлдебір жақты жеткілікті түрде терең ашып көрсетіп, басқа жай-жапсарларды жанамалап қана өтеді. Акцент таңдау нақты құқық мектебінің айқындамасына байланысты. Сонымен, қылмыстық іс жүргізу құқығының мәні мынадай тең мәнді элементтерден қалыптасады:

- бұл дербес құқық саласы;

- іргелі сала, яғни ұлттық құқық жүйесіндегі негізгі, басты салалардың бірі болып табылады;

- өз ішінде тұтас ғылыми теорияны (доктринаны) нормалар түріндегі нақты іс жүргізу - құқықтық нұсқамалармен ұштастырады, оларды қолдану қылмыстық сот ісін жүргізудің жалпы және арнаулы міндеттерін шешуге мүмкіндік береді.

Осы баяндалғандар тұтас, аяқталған (сыртқы және ішкі) құрылым тән қылмыстық іс жүргізу құқығының дербес нысанасы да бар екенін көрсетеді. Қылмыстық іс жүргізу құқығына бұдан бұрын келтірілген түсініктемелерді негізге ала отырып, осы сала нысанасы деп мыналарды санау қажет:

- өкілетті органдардың қызметін реттейтін құқықтық нормалар жүйесі, ол қылмыстық іс жүргізу нормалары жүйесіне негізделген;

- өкілетті органдардың қылмыстық  іс жүргізу нормалары жүйесіне  негізделген қызметі;

- олардың субъективті құқықтары  мен міндеттерін жүзеге асырудың барысында қалыптасатын қатынастардың сипаты, мазмұны және бағыты.

Өз реттеу әдісінің болуы сала ретіндегі қылмыстық іс жүргізу құқығы дербестігінің аса маңызды белгілерінің бірі болып табылады.

Қылмыстық іс жүргізу құқығының өзге салалар жүйесіндегі орнын анықтау оның өзге іргелі салалармен және ғылыми пәндермен арақатынасы айқындалғанда ғана мүмкін болады.

Қылмыстық іс жүргізу құқығының құқық жүйесіндегі орнын анықтау үшін ең елеулі болып табылатындары:

а) қылмыстық іс жүргізу құқығы мен қылмыстық іс жүргізу заңының;

ә) қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу құқығының;

б) қылмыстық іс жүргізу құқығы мен қылмыстық процестің арақатынастары.

Сонымен қатар, қылмыстық іс жүргізу құқығының мәні мен орнын түсіну үшін оның азаматтық іс жүргізу құқығымен, криминалистикамен, криминологиямен, сот статистикасымен, прокурорлық қадағалау теориясымен, сот этикасымен, сот медицинасымен, сот психиатриясымен арақатынасының зор маңызы бар.

Қылмыстық іс жүргізу құқығының ерекшелігі - адамның құқыққа қарсы әрекет жасауына байланысты қалыптасатын құқық қатынастарының ерекшеліктерімен айқындалады және қайшылық феноменінің ықпалынан байқалады. [2]

ҚІЖК-нің 8-бабы осы міндеттерге арналған. Мұнда былай деп көрсетілген:

1.Қылмыстық процестің міндеттері  қылмыстарды тез және толық  ашу, оларды жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауапқа тарту, әділ сот талқылауы және қылмыстық занды дұрыс қолдану болып табылады.

2.Қылмыстық іс жүргізудің заңда  белгіленген тәртібі адамды және  азаматты негізсіз айыптау мен  соттаудан, олардың құқықтары мен бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғауды, кінәсіз адам заңсыз айыпталған немесе сотталған жағдайда - оны дереу және толық ақтауды қамтамасыз етуі, сондай-ақ заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға, қылмыстардың алдын алуға, азаматтардың құқыкты құрметтеу көзқарасын қалыптастыруға жәрдемесуі тиіс.

Бұл міндеттер қылмыстық іс жүргізудің барлық стадиялары үшін ортақ болып табылады және олардың әрқайсысы осы міндеттердің орындалуына ықпалын тигізеді. Қылмыстық іс жүргізу органдары осы міндеттерді басшылыққа ала отырып өз қызметтерін атқарады.

Қылмыстық процестің міндеттерін занда екі топқа бөліп көрсетудің мәні бар. Нақты айтқанда, ҚІЖК-нін 8-бабының 1-бөлігінде жазылған міндеттерді — қылмыстық іс жүргізудің арнайы және тікелей міндеттері деп ұғыну керек. Сонын ішінде, қылмыстарды тез және толық ашу, қылмыс жасаған адамдарды жауапқа тартып, оларды толық әшкерелеу - бұл міндеттерді орындау алдын ала тергеу және анықтау органдарына жүктеледі және осы мемлекеттік органдардың қызметімен тікелей байланысты болып табылады. Ал әділ сот талқылауын қамтамасыз ету, яғни қылмыстық істі сотта қарау кезінде оны жан-жақты талқылап, әділ шешу - соттың басты міндеті. Қылмыстық  құқық бұл қылмыстық істер  бойынша іс жүргізу тәртібін бекітетін құқықтық нормалар жүйесі. Ол қылмыстық істерді қозғау, тергеу, сотта қарау  бойынша анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және соттың қызметін және үкімнің орындалуының іс жүргізу мәселелерін реттейді. Сонымен, қылмыстық іс жүргізу құқығы - осы қызметті және осы қызметті атқару кезінде туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар жиынтығы болып табылады.

 

                          1.2  Қылмыстық іс жүргізу процесінің қайнар көзі

Қылмыстық іс жүргізу процесінің қайнар көзі (бастамасы) Қазақстан Республикасы кылмыстық іс жүргізу кодексінің 1-бабында айқындалған. Онда Қазақстан Республикасы аумағына қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібі Қазакстан Республикасының Конституциясымен, конституциялық зандарымен, Қазақстан Республикасының Конституциясына және халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған принциптері мен нормаларына негізделген Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексімен айқындалады деп көрсетілген. Қылмыстық іс жүргізу құқығының негізгі қайнар көзі заңды күші бар Қылмыстық іс жүргізу кодексі болып табылады. Қылмыстық іс жүргізу заңнамаларына мынадай нормативтік актілердің жиынтығы енеді. [1]

Қазақстан Республикасы Конституциясы (онда қылмыстық құқық негіздері, яғни адам мен азаматтың бостандығы мен құқығы, жеке тұлғалық қол сұқпаушылық, кінәсіздік презумпциясы, т.б. белгіленген). Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексі; Конституциялық занды күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы:

• Қазақстан Республикасындағы сот пен сот мәртебесі туралы;
• Қазақстан Республикасының прокуратурасы;
• Қазакстан Республикасының ішкі істер органдары туралы;
• Жедел іздестіру қызметі туралы;
• Адвокат қызметі туралы, т.б.