Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған мектеп жасына дейінгі балаларға арналған саптық жаттығу – ұжымдық дене тәрбиесі

УТОВЛИНОВА МАДИНА

 

 

 

 

 

Мектеп жасына дейінгі  балаларды мектеп жасына дейінгі балаларға арналған  мектеп жасына дейінгі балаларға арналған  саптық жаттығуларға үйретудің мәні мен маңызы және түрлері

 

 

 

 

 

ЖОСПАРЫ:

 

 

 

І. Кіріспе

ІІ. Негізгі бөлім.

2.1. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған  саптық жаттығулардың этно-педагогикалық мәні мен маңызы нығайтудағы мәні

2.2. Бүлдіршіндерді саптық жаттығуларға баулу техникасы және жаттығулар комплексі

2.3. Салауатты өсір салтындағы мектеп жасына дейінгі балаларға арналған  мектеп жасына дейінгі балаларға арналған  саптық жаттығуларының алар орны

2.4. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған  мектеп жасына дейінгі балаларға арналған  саптық жаттығу – ұжымдық дене тәрбиесі

ІҮ. Қорытынды.

Ү. Қолданылған әдебиеттер.

 

 

 

І. Кіріспе

 

Курс жұмысының өзектілігі. Дене тәрбиесі сабағында мектеп жасына дейінгі балаларға арналған  саптық жаттығуларға баулу жеке тұлғаның тәрбиелеудегі оның  әлеуметтік  ортаға  көзқарасы мен қатынасын ұлттық  болмыс бітім негізінде өлшенеді. Дене тәрбиесі сабағында мектеп жасына дейінгі балаларға арналған  саптық жаттығуларға баулудың қазіргі кезеңде жүйелі түрде негізін салушы білімпаз педагог ғалымдардың зерттеулері, іргелі ғылыми тың концепциялары мен қайталанбас зерттеушілік   қолтаңбасымен ерекшеленіп,    дене тәрбиесі сабағында ұлттық дәстүрге үйретудің, ұлт педагогикасының  тарихын шынайы ғылыми қалыпқа түсіріп, бұрын – соңды зерттеушілер тарапынан зерделенбеген соны да жүйелі ой – пікірлерімен ұлттық  педагогиканың  жүйеленуіне дамыту енгізілуде. Дене тәрбиесі сабағында мектеп жасына дейінгі балаларға арналған  саптық жаттығуларға баулу мәселесін зерттеп тануда,  даму жолын саралауда бүгінгі педагогика  ғылымы қаншалықты іргелі табыстарға қол жеткізгенін және сол арқылы ел тәрбиесінің тарихи кезеңдерін ғылыми тұрғыда жүйелеп, үрдісі жаңа деңгейге  көтерген  батыл  ізденістерге барғанын танып, қарастыру арқылы зерттеуші ғалымдардың ұлт тәрбиесі  турасындағы ғылыми концепцияларының, зерттеу принциптерінің өміршеңдігі мен шынайы ақиқаттығын, ғылыми көзқарасқа бай мазмұнын толықтай  түсініп, дәуірлер озса да ұлттық ойындардың өз құнын, толық бағасын жоймас атадан  қалған  асыл  мұра екенін  мойындаймыз.

Курс жұмысының  мақсаты мен міндеттері . Дене тәрбиесі сабағында мектеп жасына дейінгі балаларға арналған  саптық жаттығулармен қозғалмалы ойындарға үйрету элементтерін  тәрбие  үрдісінде қолдану, қазақ этнопедагогикасының  тарихын жүйелеу концепциясын жасауда ұлттық тұрмыс, ұлттық мінез ғылыми тұрғыдан алғанда құнды, кеңестік идеология дәстүріндегі педагогиканың зерттеу үлгісінен тыс ұлттық болмыстағы тәрбиелеу тәжірибесін  қалыптастырып, өшпес  елдің ұрпақтан ұрпаққа мұра  болып  кететін тәрбие құралдарының  өміршеңдігі мен парасатты да байыпты әрі ұлттық құндылық ретінде танылды.

 Курс жұмысының  болжамы мен нәтижелері: Дене тәрбиесі сабағында мектеп жасына дейінгі балаларға арналған  саптық жаттығулармен қозғалмалы ойындарға үйрету өнерінің өткен жолын саралау арқылы,  қазақ халқының рухани толысу кезеңдері мен   мәдени   тыныс  ерекшеліктерін жалаң баяндаумен шектелмей, нақты да тың  деректермен толықтырып, Дене тәрбиесі сабағында мектеп жасына дейінгі балаларға арналған  саптық жаттығуларға баулу тәрбиесі ой мүддесінде топшылаулар жасап, бабалар тәрбиесінің ұлттық мәнін анықтап, өткен дәуірлердегі тәрбиенің мирас болған үлгілерін сипаттаумен этнопедагогика  тарихының бел – белестері мен жаңа көкжиектерін ашқан.

Курс жұмысының  нысаны: мектеп жасына дейінгі балаларға арналған  саптық жаттығулар мен қозғалалы ойындардың пластикалық гармониясы.

Курс жұмысының зерттеу методологиясы: ұлттық және қозғалмалы ойындар қоғамдық түрдегі қызмет ететін әрекет, сонымен қоса тәрбиелеу, дайындау және қатынас функцияларын жүзеге асырады. Бірақ адамның күнделікті мамандығы болып табылмайды. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған  саптық жаттығулар– бұл тікелей заттың игілік өндірісімен байланыспайтын және оқу- тәрбиелеу процессінің заңдылығына бағынатын өндірістен тыс әрекет. Жинақталған материалдарды, әдістемелерді студенттерге әдістемелік құрал ретінде ұсынуға болады.

 

ІІ. Негізгі бөлім.

2.1. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған  саптық жаттығулардың этно-педагогикалық мәні мен маңызы

 

Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған  саптық жаттығулар халық тәрбиесінің дәстүрлі табиғатының күрмеу жалғасы.  Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған  саптық жаттығуларды орындауда оқушылардыңөмір сүру әдісі, тұрмыс-тіршілік еңбегі, ұлттық дәстүрі, батырлық-батылдық туралы түсінік, адалдыққа,, күштілікке ұмтылуы, шыдамдылық, т.б. құндылықтарға мән берілуі көрініс табады.

   ХХ ғасырдың  басында өмір сүрген этнограв  М.Гуннер қазақтың ұлттық ойынларына  мынадай классификация жасады. 1.жалпы  ойындар

2. қарсыласу  мен күресу сипатындағы ойындар  3. ашық алаңқайдағы ойындар 4. қыс мезгіліндегі ойындар 5. демалыс  ойындары 6. ат үстіндегі ойындар 7. аттракциондық-көрініс ойындар.

   Сапптық жаттығулардың негізін құрайтын қазақтың ұлттық қозғалыс ойындарын спорттық ойындардан ажыратын, алғаш рет бөліп қараған ғалым М.Гуннер қазақ ойындарына топтамалық жіктеу жасай отырып, ұлттық ойындарды оқу үрдісінде пайдалануға ұсыныс жасайды.

  Кеңес дәуірі  жылдарында қазақтың ұлттық дәстүрлі  халық ойындары күн тәртібіндегі  өзекті мәселе болмағанына қарамастан, сол тоталитаризм кезеңінде дәстүрлі  ұлттық ойындары зерттеген авторлар  қатарында М.Тәпекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б. есімдерін атауға болады. М.Тәпекеев дене тәрбиесінің халықтың педагогикасы сияқты көкейкесті мәселенің негізін қалаған.

   М.Тәпекеевтің  авторлығымен шыққан алғашқы  туынды- “Казахские национальные  виды спорта и игры ” (Алматы 1957ж). Бұл зерттеуінде ізденуші қазақтың тоғызқұмалақ ойынының ереже-тәртіптерін таразылап, халық ойынының қажетті жақтарын ашып, сонымен қатар басқа да ұлттық қозғалмалы, спорттық  ойын түрлеріне тоқталып, анықтама беріп жіктеп, құнды мұрағат деректеніне сүйене отырып ғылыми сараланған пікірлер айтады [1].

   Кеңестік  кезеңдегі ұлттық ойындардың  маңызы мен қажеттілігін көрегендікпен  қарастырған ғалым  Б.Төтенаев  “Қазақтың ұлттық ойндары ”  (Алматы 1994ж) еңбегінде дәстүрлі  қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін дәлелдеп, ойын зерделеген. Автор қаламынан халықтың этнопедагогика мен  мектеп жасына дейінгі балаларға арналған  саптық жаттығуларарасындағы байласын және ойындардың ертеңгі болошаққа керекті қасиеттілігін зерттеген басқа да қомақты ізденістер дүниеге келді.

   Е.Сағындықұлының  авторлығымен жазылған ғылыми  монография “Ұлттық ойындарды  оқу-тәрбие ісінде пайдалану ”  деп аталады. Онда қазақ халқы  ойндарын жекелеген классификацияларға топтап, оны сабақта және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарында қолдану әдістері анықталып, қазақ халық ойындарына педагогикалық талдау жасалып, оқу үрдісінде пайдалану қажеттілігі негізделеді.

Ә.Бүркітбаевтің  “Спорттың ұлттық түрлері және оның тәрбиелік мәні ” жинағында ұлт спорты түрлерімен ұлттық спорт ойындарының балаларының күнделікті тіршілігіндегі алатын орны, тәрбиелік маңызы және ат спортымен ұлттық спорт ойын түрлері еңбегінде ат спортына қатысты бәйгеден бастап жорға жарыс, аударыспақ, жамбы ату,  аламан бәйге, т.б. жарыс түрлеріне сапостологиялық талдау жасалады [2].

Бала өмірдегі ұлттық және спорттық қимыл-қозғалыстың  және ойынның алатын орны формасы  және мазмұны үлкен адамның тұрмыстық  күйімен, еңбек түрімен және мазмұнның  салыстырылса, қоғамдағы қажеттіліктің бір тұсы адамды дағдыға үйрету екендігін байқаймыз.

Ғалым А.Кова өз еңбегінде ойынның мәні баланың  дербес іс-әрекетті айналасындағы өзгерістерді танып білуге белсенді әрекет етуге  жол ашушы ретінде түсіндіреді. Автордың айтуынша: шынайы өмірде баланың аты-бала. Өз бетінше әлі ештеңе тындырып жартпайтын жан. Қам- қаракетсіз өмір ағысына іліп кете барады: ал ойын үстінде ол бейнебір ересек адам тәрізді, өз күшін сынап көреді[25.29].

Мектепке дейінгі  тәрбие мен оқыту барысындағы  спорттық жаттығулар мен ойынның қажетілігі мен зәрулігіне ғалымдар И.Давыдов, Л.Былеева, В.Яковлев, Н.Поддьянова, Н.Михайленко, Д.Хухлаева және тағы басқалар ерекше назар аударған.

  И.Давыдов  ойын мен ойыншық және дидактикалық  құралдарға ғана сүйеніп мектепке  дейінгі балалық кезді заттар жөнінде жекелеген нақты түсініктер жинақтау кезеңі деп түсіну қателік деп дәлелдейді. Бұл кезде дене шынықтыру мен ойын ақыл-ой дамуында, жалпы түсінік пен ұғымның қалыптасуында, маңызды ойлау операциялар: талдау, салыстыру, қорыту қабілетіне қажетті организм деп тұжырымдайды.

           Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған  саптық жаттығулардың негізін құрайтын ұлттық ойындар халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайларына байланысты туып, дамығанына қазақ халқының ұлттық ойындарымен таныса отырып көзіміз әбден жетеді. Өйткені қазақ халқының ұлттық ойындары өте ертеде туып, оның көші-қоны тұрмыс-жағдайларына үйлесімді жасалғандай әсер береді. Олай дейтініміз осы ойындардың көпшілі сол көшпелі тұрмысқа лайықталып, арнайы материялдың әзірліксіз ойнала беретіндігіде ғана емес, сонымен бірге халықтың психологиялық ерекшеліктеріне де байланыстылығында екендігіне көзіміз жетеді [3.12].

Халық өршіп  ой-арманға меңзейтін шытырман оқиғалы, ғажайып-қиялы әңгімелер, тіл дамыту, ой- өрісін кеңейту мүмкіншілігін байыту  тілегінен туған жаңылтпаш: жұмбақ, мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, балалар ертегілері, балалар ойынын, ойын-сауық жоралғыларын туғызыды.

   Әрбір  күзгі, қысқы шаруашылықтың табысты  аяқталуынын кейін, сәтті аяқталған  аңшылықтан соң немесе ел шетін басып көрген жауынын кек алып, жеңіске жеткенде, ас бергенде халық мерекелері ойын-сауықтар өткізген. “Ру дәстүрлерінің нығаюына сонымен бірге рудық айрықша мейрамдары себепші болды, бұл мейрамдарда алуан түрлі салтанат жоралғылары істелді.”

Бұл мерекелер күн іргері жарияланып отырылды. Сондықтан мерекелерге қатысушылар ұлттық ойынның түр - түріне күн ілгері даярлнып, әзірлікпен келді. “Қыз ұзату, келін түсіру мен байланысты” “Қалыңдық ойнау” салты пайда болды. Қыз ұзату тойында  беташар айтылды, бұл нағыз шығармашылық негізі бар, салттық ойынның жоғары түрі және қазақтың “далостройлы” тәрізді болатын.

   Қазақтың  ұлттық ойындары ерлікті, өжеттікті,  батылдықты, шапшаңдықты, ептілікті,  тапқырлықты, байсалдықты, т.б.  мінез-құлықтың ерешелігімен бірге күш-қуат молдығын, білек күшін, дененің сомданып шығуын қажет етеді. Сонымен бірге бұл ойындар әділдік пен адамгершіліктің жоғары принциптеріне негізделген.

  Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған  саптық жаттығулар сымбаттылыққа тәрбиелей отырып, баланың танымдық процесінің жетілуіне мүмкіншілік туғызады. Балаларды ұжымдық бірлестікке, достық қарым-қатынасқа баулиды.

Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған  саптық жаттығулар сымбаттылыққа тәрбелей отырып, баланың  танымдық процесінің жетілуіне мүмкіншілік  туғызады. Балаларды ұжымдық бірлестіккке , достық қарым-қатынасқа баулиды.[4;59]

Қорыта айтқанда, халық ойындарының элементтері  араласқан мектеп жасына дейінгі балаларға арналған  саптық жаттығулар оқушыларға әсерлі болып олардың білуге деген құмарлығын арттырады, түсініктерін тереңдетеді.

 

2.2. Саптық жаттығуларға баулу техникасы және жаттығулар комплексі

 

Сапқа тұру мен  сап түзеп жүру. Мектепалды даярлық сыныбында сапқа тұру мен сап түзеп жүрудің ең қарапайым түрлерін үйренген болсақ, -4 сыныптарда сап тузу түрлерінің әр түрлі фигура жасап орындалатынын уйренеміз.

1. «Ұлу жасап  жүру». Мұнда балалар бір қатар  түзеп сапқа тұрады. Сонан соң  оңға  не болса бұрылып, сапты бастаушының артынан ұлу жасап жүреді. Ол үшін алдымен ұлуға ұқсайтын үлкен шеңбер, оның ішінен одан кіші шеңбер, оның ішінен одан да кіші шеңбер жасап айналып жүре береді. Шеңберлердің арасы бір-бірінен бір метрдей қашық болуы керек. Осылай бірнеше рет айналғаннан кейін бастаушы балаларды ұлудың түбіне алып барады да, сол ізімен қайта жүріп алып шығады [5].

2. «Жылан  жасап жүру». Бір тізбек болып  тұрған балаларды сап бастаушы  алаңның бір шетінен екінші  шетіне дейін бастап жүріп  барып, содан соң жылан жасап  жүреді. Алаңның бастапқы жағына  қайта оралып жеткенде жүріс  аяқталады. 

3. «Екі тізбекті саптың алыстан жақындап жүруі». Мұнда екі тізбекті сап алаңның бір жақ шетінен қарсы жаққа қарай қатар жүріп барып, бір-біріне қарсы бұрылып жүреді. Жақындағанда, алдыңғы бұрылған бағыттары бойынша бұрылып, бастапқы орындарына қайтады.

4. «Екі тізбекті саптың жақыннан алыстап журуі». Мұнда екі тізбекті сап алаңның бір жақ орта тұсынан екінші жағына дейін  қатар жүріп барып, бірі оңға, екіншісі солға  бұрылып жүреді. Алаңның шетіне жеткенде, алдыңғы бұрылған бағыттары бойынша бұрылып, бастапқы орындарына қайтады.   

5. «Төрт тізбекті саптың  алыстан барып, қайта жақындап  журуі». Мұнда әрқайсысы екі тізбектен  тұратын саптар қарама-қарсы бағытқа  бір-бірінен алыстай жүріп, сонан  соң алаңның қарама-қарсы қапталын  бойлай қатар жүреді. Алаң шетіне  жеткенде бір-біріне қарсы бұрылып жүріп, жақындағанда бастапқы орындарына қарай бұрылып, кері қайтады. 

6. «Төрт тізбекті саптың  жақыннан алыстап журуі ».  Әрқайсысы ек тізбектен тұратын  саптар алаңның бір жақ орта  тұсынан екінші жағына дейін  қатар жүріп барып, екі сап оңға, екі сап солға бұрылып жүреді.