Коммерциялық банктердің активтерін стратегиялық басқарудың шетел тәжірибесі және оны жетілдіру жолдары

- сызыктық басқаруды интеграциялау, несиелік саясатты басқару, бақылау және активтерді қайта қарау.

Тәуекелді басқару жоғары тәуекелді активтерді жасау мен басқару бағытындағы барлық қызмет ағынын қамтамасыз етеді. Жоғары тәуекелді активтер портфелінің сапасы, негізінен, оны қамтамасыз ететін процестермен анықталады. Активтерді басқару процесі мақсатты әрекет болып табылады және үш кең категориядан тұрады:

1. мақсатты нарықты анықтау, несиені беруге әзірлеу, талдау, несие бойынша құжаттар мен несиені беру, тәуекелдер мен несиелерді қосымша саясат, практика, процедуралар мен мәселелерді анықтау сияқты элементтерін сақтай отырып басқару деген кезектесетіп отыратын дәстүрлі төрт іс-әрекет арқылы портфельді кәдімгідей басқару, 2) Портфельді кәдімгі басқару кезінде кездесетін кемшіліктерді жөндеуге бағытталған және дара қызмет түрі болып табылатын басқару тетігі, 3) ұйымдастыру мен жұмыскерлерді таңдау 4 қызмет түрі болып табылады: банкі қызметтерін ұйымдастыру және орналастыру, қажетті жұмыскерлерді таңдау, жұмыскерлердің ауыстырымдылығын қамтамасыз ету, жұмыскерлерді оқыту және дайындау. Тәуекелді басқаруда бұл кызметтердің маңызды рөлі көбінесе есепке алына бермейді.

Портфель сапасы үш көзқараспен бағаланады:

1. Қоршаған орта көзқарасы бойынша. Жеке несиелер мен бүкіл 
   портфельді жергілікті және жалпы экономикалық жағдайлар мен жергілікті 
   саяси жағдайларға байланысты бағалай және реттеу.
2. Портфель кұрамы көзқарасы бойынша. Жеке несиелерді сапа, 
   өтімділік және концентрация дәрежесі бойынша бағалау /секторлар, экономика салалары, валюта типтері бойынша және т.б.б/.
3. Жекелеген несиелер көзқарасы бойынша. Жекелеген операцияларды бағалау, берілген несиелердің белгіленген мерзімінде қайтарылу мүмкіндігін бағалау.

Портфель сапасы өткен мерзімдегі шешімдер мен жасалған іс-әрекеттердің функциясы ғана болып табылмайды. Қоршаған орта факторлары да портфель сапасы мен қызмет стратегиясына және портфель сапасы мен басқаруды бағалайтын талаптарға тікелей әсер етеді.

Портфель сапасын анықтау нақты шығындарды анықтау мақсатында жекелеген несиелерді қадағалауды және жағдайын бағалауды талап етеді. Қорларды құру және аталған портфель бойынша шығындарды есептен шығару жекелеген несиелердің саны мен құрамын алдын-ала анықтау арқылы жүзеге асырылады.

Алуан түрлі бизнес түрлерімен әр түрлі тәуекел дәрежелері байланысты болады. Нақты мекемелер басшылары бекіткен несиелер мен шығындар нормативтері әр бизнестік тәуекеліне анықтама бергендей. Портфель жағдайын қадағалайтын мамандар осы тәуекелдерді тусініп, таба білулері керек.

Несиелерді көріп шығу несиелерді босату жөніндегі шешімдерді қайта қарау болып табылмайды. Көп жағдайда, бұл зерттелетін мерзім ішіндегі несиелердің жағдайын бағалайтын процесс. Әсіресе мына мәселелерге - әлсіз жерлерге, тендепцияларғадэуекелдерге ерскше көңіл бөлу керек және қорғану шараларының дәйектілігін, мысалы, кепіл заттың болуы, келісімдегі арнайы жағдайдың болуы, несиені жабатын баска да коздердің болуын, қамтамасыз сту керек. Алайда, жеке жазбалар, қаржылық есептер және несиелік талдау иесие сапасы мен олардың қайтарылуы жөніндегі есепке қанағаттанарлық және жетімді есеп болып табылмайды, бұл жетімсіздіктер банкі тұтынушыларымен жұмыс жасайтын қызметкерлер мен сызыктык қызмет бастықтарымен жұмыс жасау аркылы толыктырылуы тиіс. Мұндай әңгімелер тұтынушылармен жұмыс жүргізетін кызметкер жұмысының сапасын аныктауға, тәуекелді баскарудй-қажетті ісәрекетке баруды саналы түрде мойындау және банкінің жұмысын ұйымдастыру, банкі кұрылымы мен кызметкерлер сапасына катысты.

Несиелер жөніндегі мұндай көрулер кезінде мынадай басқару принциптері пайдалы болуы мүмкін:

компанияның каржылык және несиелік каражаттары. Несиелік қаражат дұрыс көлемде беріле ме,компаниянын баска кызмет бағыттары есепке алына ма, басқа банкілермен және сол банкінің баска бөлімдерімен байланыстары, бұл қаражаттардың максатты пайдаланылуы дұрыс есепке алына ма, компаниянын айналысатын бизнес түрі? Берілетін несиелік қаражаттар бір-біріне тікелей және жанама байланысты ма? Несие беру жөніндегі операциялар кұрылымы мен максаты стандарттарға сәйкес пе және накты ма?

заемдық қаражаттарды жабу көздері. Заемдық қаражаттарды жабу көздері анықталған ба жәнс негізге алуга түра ма? Қалыптаскан жағдайдан шығудың екінші және үшінші жолдары бар ма? Аралық байланыс бар ма? Бұрынғы жұмыс нәтижелері олардын несиені жабу көздерінің мықтылығын айғақтай ма? Бұрынғы бет есептсріндегі жоспарланаған накты қаржы қозғалысы сенімнен шыкты ма? Ұсыну хаттары мен үшінші адамдардың кепілдігінің сенім дәрежесі және ол қаншалықты шындыкка жанасады? тұтынушыны тануы. «Тұтынушы іс-қағаздарында» оның каржы қауқары, саладагы орны, басқа да анықтамалар берілген бе? Қаржылық ақпар қаншалыкты шындыкка жанасады? Ұсынылған өнеркәсіп сапасы сізге каншалықты таныс және ол несие бсру жөніндегі шсшімге қалай әсер етті? Компания басшылығының жұмысы талданды ба? Жұмыс жүргізу әдістері бойынша несие деңгейін көтеруге мүмкіндік бар ма? елде қалыптасқан экономикалық саясат және тәуекел. Несие алуға берілген арыздың елдің экономикалық жағдайына арақатынасы қандай және де ол елдің төлем қауқарына байланысты ма? Осындай статус алған және компанияның балансыпан басқа құжаттарда көрсетілген активтер жөніндегі тәуекелдерді басқару жөнінен есеп бөлімінің басшысы қандай қадамдар жасар екен? несиелік кұжаттама. Заем облысы заем құрылымы, құкықтық нормалар, несиені босатуға рұқсат пен сенімділік турасында құжат жасауға қалай әсер етті? несиені ізбе-із қадағалау. Барлық несие шарттары, келісімнің арнайы шарттары мен мерзімдері және дұрыс сақталады ма? Олар ретті түрде қадағаланады ма? Овердрафт және несиелік желі бойынша несие көлемін ұлғайтуға рұқсат әрдайым беріле ме және дұрыс құжаттала ма? Қаржылық және талдау ақпараттары уақытында түсіп тұра ма? Жалпылай алғанда сала бойынша берілген акпарттар қазіргі заманға сәйкес ксле ме? Несие жүмыс жасап тұрған кезде байкалғаы кемшіліктер дер кезінде жөндеуге бағытталған шаралар жүзеге асырыла ма?

Ерекше көділ бөлетін тізім. Нақты банк бойынша несиелер жағдайыр кадағалауға арналған арнайы жүйенің негізгі бөлігі болып табылады. Ол портфельді реттестіру мен ерте кам жасау жүйесін калыптастыру бағытындағы жұмыстың жемісі болып табылады.Аныктама бойыпша, бұл тізімге енген барлык ұйымдар, «ағымдағы» болып табылады немесе олардан банкіге несиені жабуға өз мерзімінде қаржылар түсіп тұрады.

Осындай тізім жасауға несие алушының қаржылық жағдайындағы өзгерістер негіз болады, жорамал және нақты жағдайлар, алайда оның мағынасы түсініксіздеу. Объектілерді бақылау тізім бойынша қадағалаудың баска да себептері бар. Оған заемның арнайы құрылымы және несиелердің мониторингі,

Несиелер классификациясы.АҚШ федеральдық банкідегі реттеу ұқсас және мақсатты бес классификацияны анықтайды:

қиын иесиелерді бөлектеу және тура келетін деңгейлерде өз мерзімінде шаралар өткізуге көңіл болу нақты және шын шығынға ұшырау қаупі турасында қиын несиелерді категориялар бойынша анықтау қиын несиелерді аныктау және баскару бағытында жалпы әдістер мен терминологияны колдану түзету шараларын камтамасыз ету бағытында банк баскармасының жоғары деңгейінде киын несиелерді реттегі түрде талдап отыру қажеттігі банкінің жаллы қорларының несиелердің қайтпау салдарнан келетін шығындарға төтеп беру дәрежесін қамтамасыз ету.

Классификациялық аныктамалар мен талаптар. Несиелерді классификациялау қажеттігі туындаған кезде төмендегі классификация деңгейлері пайдаланылуы тиіс:

I. /ерекше атауға жататын басқа активтер/.

Анықтама.несие алушының әлсіздігі мен несиелік сенімсіздік орын алған несиелер, несиені жабу багдарламасының сенімсіздІгі бар несиелер, сеңімді кепіл заты жок несиелер, несие немесе несиелік құжаттама жөніндегі ақпар. Аталған жағдайлар пайда болса және ұзак уақыт сақталатын болса,осы несиелерді классификациялау қажет. Қалыптасқан жағдайды түзету бағытында несие алушымен дәйекті әңгіме жүргізу қажет.

Талаптар. Классификацияланғаннан соң бұл несиелер жоғары деңгейде макүлдауға және несие алушыга қатысты жасалатын әрекетті аныктау үшін жолданады. Тоқсан сайып несие бөлімінін бас маманы тапеыратын ол несиелер жағдайы мен оларды баскару жөнінен жазба түрдегі есепті карастыру керек.

II. /кондициялық емес/.

Аныктама. Қаржылық, экономикалық, саяси жағдайларға байланысты несие немесе кепіл мүлікке байланысты несиені негізгі бөлігі мен өсім ақысын төлеу жөнінен киындықтар туындайтын несиелер. Бұл жағдайда шығынға бату мүмкіндігі аз, алайда тұтынушымен жұмыс жасау міндеті пайда болды.Банкінің карыз беруші ретіндегі позициясын мықтау және каржылық тәуекелділікті азайту үшін, месие алушы тарапынан түзету шараларьш жүргізуге мүмкіндік беру үшін жедел түзету іс-әрекеттері қажет болады.

Талаптар. Кез-келген несие қаржылары көлемін одан ары ұлғайту үшін банкінің несие саясаты жөнінен консультация алу қажет болады. Несие бөлімі басшылығы әзірлейтін, несиелер жағдайы мен оларды басқаруға байланысты қадамдарды анықтау жөнінен, ай сайынға есептер қажет болады.

III. /Сенімсіз несиелер/.

Аныктама. Алынған акпарлар бойынша сенімсіз несиелер, уақыт және көлемі бойынша аныкталмағап несиелер. Шығындарды барынша болдырмау немесе азайту бағытында қажырлы енбек етуді талап етеді.

Талаптар. Өсімакы бойынша есептелген, бірак алынбаған қаржылар толык есептелуі керек, калған жағдайлар II класты несиелерге байланысты талаптар. Қарздын негізгі сомасы қалыптаскан жағдайға байланысты резервке алынуга немесе есептен шығаруға жатады.

IV. /шығындар/.

Анықтама. Қайтару мүмкіндігі жоқ деп карастырылатын несиелер.

Талаптар. Қайтарылмайтын деп бағаланган кез кслгеи несие есептен шығарылуга жатады және алдын ала есептелген, бірак төленбеген проценттері алыпып тасталуы қажет. Несиені бұл класка косу ақырыида несие қаржысын кайтаруга ешқандай үміт жок деп қарастыруға болмайды. Банкінің тиесілі бөлімдері несиені қайтаруға соңғы үміт үзілгенше іс-әрекеттерін тоқтатпау керек. Бұл есептен шыккан шығындар жөніндегі жарты жылдық есептерді практикаға енгізу қажет және бұл жұмыс-толығымсн есептен шыққан қаржыларды іздеуді токтату жөніндсгі құжатқа қол койылғаннан соң тоқтату керек.

Несиелерді классификациялаудағы негізгі жауапкершілік банк басшылығында. Жоғары тәуекелді активтер жағдайларын саралау песиелерді классификациялаумен аяқталуы мүмкін немесе бұл дайындық кезеңінде классификациялық өзгеріс туындайды. Әр мекеме үшін классификация тағайындауда банк басшылығымен келісімге келу маңызға ие. Егерде мұнда келісімге келу мүмкін болмаса, жоғары тәуекелді активтерге берілген баға шешуші болып табылады.

Жоғары тәуекелді несиелер жағдайларын саралау әр әрекетті бағалайды және өсу немесе кему ретімен реттестіреді. Бөлімше рейтингісі барлық жалпы көрсеткіштерді ескере отырып шығарылады.

Саралауды әзірлеген кезде әртүрлі ақпараттар дұрыс бағалау үшін интегралдануға жатады. Бұл бағаға басқа факторлармен бірге осы бөлімде, ұйымда қабылданған нормативтер, активтерді зерттеуші маманның тәжірибесінің кемдігі өз эсерін тигізбей қоймайды. Сарапшы маманның жоғары тәуекелді активтерді зерттеу кезінде жасаған тұжырымдамасы бүкіл жұмысында нақты мәселелермен негізделсе және кең көлемде жеткізілсе жоғары маңызға ие болады.

2. Активтердің өтімділігі мен табыстылығын басқаруды жетілдіру (GAP)

Пайыз тәуекелін басқару банктің активтері мен пассивтерін басқарудың негізгі саласының біріне жатады. Банктің қаражаттарын тарту және орналастыру пайыз мөлшерлемесімен тікелей байланысты екенін ескеретін болсақ, банктің таза пайдасына пайыздық тәуекелдің қаншалықты ықпал ететіндігін бағалау қиынға соғады.

Пайыз тәуекелі - бұл нарықтағы пайыз мөлшерлемелерінің болжамсыз өзгерісінен банктің пайыздық маржасының төмендеуін білдіреді.

Пайыздық тәуекелді басқару жүйесінің элементтеріне мыналар жатады:

• пайыздық тәуекелді айқындау (идентифакциялау), яғни пайыздық мөлшерлемені өзгерутуге және сол арқылы банктің таза пайдасы мен экономикалық құнына теріс ықпал ететін факторларды анықтау;
• пайыздық тәуекелді бағалау, пайыз мөлшерлемесіндегі алшақтықты анықтауға арналған пайыздық тәуекелді бағалау әдістерін пайдалану;
• пайыздық тәуекелдің алдын алу, яғни аквивтер мен пассиверді басқаруға бағытталған заладың алдын алуға арналған ұйымдастырушылық-техникалық шаралардың жиынтығы;
• бақылау, яғни пайыздық тәуекелді басқару процессіне жиі бақылау жасау.

Пайыз тәуекелі мынадай себептерге байланысты пайда болады:

• пайыз мөлшерлемесінің түрлерін (тіркемелі, өзгермелі және т.б.) дұрыс таңдамау;
• Орталық банктің пайыз саясатындағы өзгерістер;
• банкте жасалған пайыз саясатының болмауы;
• депозиттер мен несиелерге баға белгілеудегі жіберілген қателіктер;
• өзге де себептер.

Пайыз тәуекелін бақарудың басты мақсаты пайыз маржасының деңгейіне бақылау жасау болып табылады. Себебі, пайыз маржасы банк пайдасының негізгі көзі болып табылады.

Пайыз тәуекелін басқарудың бір әдісіне пайыз маржасын басқару жатады. Пайыз маржасын басқаруда банк:

• нақты пайыз маржасын базалық пайызбен салыстыру қажет, себебі ол пайыздық табыстың төмендеу немесе өсу ағымын уақтылы айқындауға мүмкіндік береді;
• пайыз маржасын банктік стандартқа сәйкес келуін бақылауға тиіс;
• пайыз маржасының құрамының өзгерісін талдауы қажет, сол арқылы жалпы өзгерістерге деген банк табыстары мен шығыстарының жекелеген баптарының ықпал етуін анықтайды;
• пайыз маржасының өзгерісінің шектерін анықтауы қажет, сол арқылы басқару шешімдерін қабылдауға болады.

Банктік тәжірибеде пайыз тәуекелінің мынадай екі түрі болады:

• базалық пайыз тәуекелі;
• уақыт алшақтығының тәуекелі.