мерзiмi
Кiрiспе
2004-2006 жылдарға
арналған "Мәдени мұра" мемлекеттiк
бағдарламасы (бұдан әрі - Бағдарлама)
Қазақстан Республикасы Президентiнің
"Iшкi және сырты саясаттың 2004
жылға арналған негiзгі бағыттары"
Қазақстан халқына Жолдауына
және Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң 2003 жылғы 5 қыркүйектегі
N 903 қаулысымен бекiтiлген, Қазақстан
Республикасы Yкiметінің 2003-2006 жылдарға
арналған Бағдарламасын iске асыру
жөнiндегi Іс-шаралар жоспарының 6.5.2-тармағына
сәйкес әзiрлендi.
Осы
Бағдарламаны әзiрлеу мәдени мұра
саласында қалыптасқан ахуалға
неғұрлым белсендi де сындарлы
ықпал ету қажеттiгiнен туындады.
1. Мәдени мұра саласындағы
проблеманың қазiргі
жай-күйiн талдау
Қазақстанның
мәдени мұрасының қазiргi жай-күйi
сан ғасырлық дәстүрлердi сақтау
мен одан әрі дамыту жөнiндегi
шаралар кешенiн қолдан келгенше
қамтамасыз етумен, тарих пен
мәдениеттің жаңа ескерткiштерiн
ашумен, кесенелердi, ескi мешiттердi,
ежелгi кенттердi тұмшалаумен, қалпына
келтiру жөнiндегi жұмыстарды жандандырумен,
олардың негiзiнде жаңа тарихи-мәдени
мұражай-қорықтардың құрумен сипатталады.
Қазақстанда
қазiргi уақытта тарих, археология,
сәулет және мүсiн өнерінің
жылжымайтын ескерткiштерi 25 мыңнан
астам, 11 мың кiтапхана, 147 мұражай, 8
тарихи-мәдени қорық-мұражай, 215 мұрағат
бар деп есептеледi.
Тарихи
және этнографиялық бейіндегі
мемлекеттiк мұражайлардың, Қазақстан
тарихындағы есте қалатын оқиғаларға
арналған мемориалдардың тармақталған
желiсi жасалды.
Қазақстанның
тарихы мен мәдениетiнің қайталанбас
ескерткiшi - Түркiстан қаласындағы
Қожа Ахмет Иассауи кесенесi 2003
жылғы маусымда ЮНЕСКО-ның Дүниежүзілік
мәдени мұра тiзiмiне енгiзiлдi.
Астана
қаласының мәдени инфрақұрылымын
жақсарту жөнiнде шаралар қолданылды:
республика астанасында соңғы
жылдары Қазақ музыкалық комедия
театры, мұражайды, кiтапхананы және
концерт залын қамтитын Президенттік
мәдени орталығы ашылды. Ұлттық
кiтапхананың құрылысы аяқталды.
Киноконцерт залы мен цирктің
құрылысы жүргiзiлуде.
"Тарихи-мәдени
мұраны қорғау және пайдалану
туралы", "Мәдениет туралы",
"Ұлттық мұрағат қоры және
мұрағаттар туралы" Қазақстан
Республикасының заңдары қабылданып,
күшiне ендi.
Сонымен
қатар, мәдени мұраны қорғау
мен дамыту саласында қалыптасқан
ахуал осы бағыттағы қызметтi
одан әрi дамыту мен жандандыруда
кезек күттiрмейтiн кешендi шараларды
қолдануды талап етедi.
Қазақстанның
ұлттық тарихы үшiн орасан зор
мәнi бар көптеген тарихи, археологиялық
және сәулет объектілерi шұғыл
көмекке мұқтаж. Олардың арасында
- Оңтүстiк Қазақстандағы Арыстанбаб
кесенесi, әызылорда облысындағы
Асан-Ата және Айқожа кесенелерi,
Алматы облысындағы Жаркент мешiтi,
Оңтүстiк Қазақстан облысының
Тұрбат ауылындағы тарихи-сәулет
ескерткіштерi, "Әзiрет Сұлтан",
"Жидебай-Бөрiлі" қорық-мұражайларының
тарихи-сәулет және археология
ескерткiштерi, Маңғыстау қорығы
және "Ордабасы" қорығы және
т.б. секілдi тарих пен мәдениеттің
қайталанбас ескерткiштерi бар.
Олардың
көпшiлiгi осы уақытқа дейiн
урбандалу, индустриялану және
технократизациялану салдарынан
болатын бұзылып-бүлінуден қорғалмаған.
Ежелгi
уақыттан бергi заттық емес, рухани
мәдениеттiң ескерткiштерiн, соның
iшiнде ежелгi түркi жазу ескерткіштерiн
зерделеу, пайдалану, қазiргi авторлардың
шығармаларындағы дәстүрлi мифологемалар
мен бейнелердің өзгеруi жүйесi
мен әдiстерiн дамыту жеткіліксiз.
Өткен
ғасырдың 90-жылдарынан бастап қазақ
тілдi оқырман үшiн философия,
тарих, заңгерлiк және басқа
салалардағы әлемдiк ғылыми ой-сананың
негiзi қаланған еңбектердi, сондай-ақ
көркем әдебиеттi басып шығару iс
жүзiнде тоқтап қалды.
Осымен
байланысты өскелең ұрпақты қазақстандық
отаншылдық рухында тәрбиелеу
және тарихи, мәдени мұраны жан-жақты
зерделеуде ақтаңдақтарды жабу,
сондай-ақ қазақ халқының сан
ғасырлық рухани тәжiрибесiн қорыту
мақсатында мемлекеттік тiлде
тарихи, көркем, ғылыми толық дестелердi
шығарудың мәселелерi ерекше өзектi
болып отыр.
Қағаздан,
желiмнен, терiден, қатырма қағаздан
және т.б. органикалық материалдардан
жасалған жазба мұраның, құжаттардың
табиғи сарғайып-ескiруi орын алуда.
Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық
консерваториясының қорында, елдiң
мұрағаттары мен қоймаларында
сақталған аса көрнектi ауызекi
кәсiби дәстүрде орындаушы-музыканттардың
фоножазбаларының табиғи жай-күйiне
де айрықша назар аудару керек.
Осы
Бағдарламаның аясында жоғарыда
белгіленген мәселелердi кешендi түрде
шешу Қазақстан халқының мәдени
мұрасын зерделеу, сақтау және
кеңiнен таныстыру жүйесiн одан
әрi дамытуға ықпал ететiн болады.
2. Бағдарламаның мақсаты
мен мiндеттерi
Бағдарламаның
мақсаты елдің рухани және
бiлiм беру саласын дамыту, мәдени
мұрасының сақталуын және тиiмдi
пайдаланылуын қамтамасыз ету.
Алға
қойған мақсатқа қол жеткiзу
мынадай мiндеттердi шешу арқылы
жүзеге асырылады:
елдiң
маңызды тарихи-мәдени және сәулет
ескерткiштерiн қайта жаңғырту;
мәдени
мұраны, соның ішінде қазiргi таңдағы
ұлттық мәдениеттi ауыз әдебиетiн,
дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды
зерделеудiң тұтастай жүйесiн
жасау;
ұлттық
әдебиет пен жазудың сан ғасырлық
тәжiрибесiн қорыту, көркем және
ғылыми толық дестелердi шығару;
әлемдік
ғылыми ой-сананың, мәдениет пен
әдебиеттің таңдаулы жетiстіктерінің
негiзiнде гуманитарлық бiлiм бepудің
мемлекеттік тiлдегi толыққанды қорын
жасау.
3. Бағдарламаны iске асырудың
негізгі бағыттары мен тетігі
Бағдарлама
2004-2006 жылдар аралығындағы кезеңге
iске асырылады және мәдени
мұраны сақтау мен өркендетудiң
негiзгi бағыттары:
оларды
зерделеудiң тұтастай жүйесiн
қалыптастыру, ежелгi және орта
ғасырдағы кенттерге, қоныстарға,
қорғандарға археологиялық зерттеулер
жүргiзу, олардың базасында қорық-мұражайлар
құру, оларды туризм инфрақұрылымының
жүйесiне енгiзу;
Қазақстанның
қайталанбас тарихи-мәдени және
сәулет ескерткiштерiн қалпына
келтiру, тұмшалау мен пайдалану;
ғылыми
білім-білікті кеңiнен насихаттау,
тарих ғылымының теориялық проблемаларын
әзiрлеу, ғылыми, көркем және энциклопедиялық
әдебиеттi шығару;
Қазақстан
Республикасының тарихы мен мәдениетi
ескерткіштерінің томдарын жинағын
баспаға дайындау жөнiнде жүйелі
жұмысты жүзеге асыру;
облыстық
мемлекеттiк инспекциялардың, қалпына
келтiру ұйымдарының қызметiне
бiрыңғай басшылықты қамтамасыз
ету, тарих пен мәдениет ескерткiштерiн
қорғау саласында бекітілген
бағдарламалар мен жобаларды
iске асыру мiндетiне кiретiн
тарихи-мәдени мұраны қорғау мен
белсендi пайдалану жөнiнде республикада
ұтымды құрылымды құру туралы
мәселенi шешу;
мемлекеттiң
мәдени мұрасы және ақпараттық
ресурсының объектiсi ретiнде Ұлттық
мұрағат қорын пайдаланудың тиiмділігін
арттыру;
мемлекеттік
тiлде ұлттық әдебиет пен жазудың
таңдаулы үлгiлерiн, әлемдiк ғылыми
ой-сананың жетiстiктерiн дайындау
және басып шығаруды жүзеге
асыру арқылы көзделедi.
Бағдарламаның
iске асырудың осындай негiзгi
бағыттарына сәйкес:
3.1. Ұлттық тарихтың маңызды
тарихи-мәдени, археология
және сәулет ескерткiштерiн
қайта жаңғырту
Ұлттық
тарих ескерткіштерiн қайта жаңғырту
ұлттық мәдениет үшiн айрықша
мәнi бар мынадай ескерткiштердi:
Абат-Байтақ, Айша-Бибi кесенелерiне,
Қараман-Ата, Шопан-Ата сағаналарына,
Ақыртас және Баба-Ата сарай
кешендерiне кешендi ғылыми-мәдениеттану
зерттеулерiн ұйымдастыру, оларды
қалпына келтiру, тұмшалау, жаңарту
және абаттандыру, сондай-ақ тарихи
және этномәдени ортаны өркендету
мен дамыту, Қойлық, Есік, Сарайшық,
Берел және басқа да ежелгi,
орта ғасырдағы кенттерге, қорғандар
мен қоныстарға археологиялық
зерттеулердi жүргiзу арқылы қамтамасыз
етiледi.
Қазақстан
Республикасының тарихы мен мәдениетi
ескерткіштерi жинағын баспаға дайындау
жөнiнде жүйелi жұмыс жүзеге
асырылады.
Республика
мұражайларының қорында сақталған
тарих пен мәдениеттiң жылжымалы
ескерткiштерi тұрақты түрде қалпына
келтiру жұмыстарын жүргiзудi қажет
етедi. Осыны негiзге ала отырып,
ұлттық тарих үшiн айрықша мәнi
бар мұражай қорларын қалпына
келтiру мен түзу жөнiнде орталықты
құру мүмкiндiгiн қарау қажет.
3.2. Қазақ халқының мәдени
мұрасын зерделеудiң тұтастай
жүйесiн құру
Өткеннің
көрнектi ғалым ойшылдарының мұрасын
зерделеу, сондай-ақ қазақ халқының
мәдени мұрасында тарихи мәнi
бар сирек кездесетiн басылымдардың
қолжазбаларын, кiтаптарды және
мұрағат құжаттарын табу мен
сатып алу үшiн алыс және
жақын шетелдердiң мұрағаттары мен кiтапханаларында
жұмыс жүргiзу үшiн ғылыми-зерттеу экспедициялары
ұйымдастырылады.
Ұлттық
мәдениет үшiн айрықша мәнi
бар тарихи-мәдени, сәулет және
археология ескерткiштерiне, соның
iшiнде қорық-мұражайлар өңiрлерiне
оларды сақтау мен мұражайға
айналдыру мақсатында қолданбалы
ғылыми зерттеулер жүргiзу де
көзделедi.
Құжаттық
мұраның бiрегей үлгiлерiн сақтау,
сондай-ақ оларға еркiн қол
жеткiзу мүмкiндiгiн қамтамасыз
ету мақсатында өткеннің көрнектi
ғалымдарының, ойшылдарының, оның iшiнде:
әл-Фарабидің, Ж.Баласағұнидың, М.Қашғаридың,
С.Бақырғанидың, А.Йүгiнекидің, М.Дулатидың,
Ә.Жалайыридың, З.Бабырдың және
басқалардың мұрасын зерделеудi
жалғастыру қажет. Қолжазбалардың,
сирек кездесетiн басылымдар мен
кiтаптардың: "Кодекс Куманикустың,
"Қорқыт Ата кiтабының" (Дрезден
мен Ватикан қалаларында сақтаулы),
"Оғыз-наменің" (Парижде сақтаулы),
"Бабыр-наменің", "Махаббат-наменiң"
(Лондонда сақтаулы), Ж.Баласағұнидың
"Құтадғу білігінің" (Каирда
сақтаулы) және қазақ халқының
мәдени мұрасында тарихи мәнi
бар басқа да қолжазба ескерткiштердiң
көшiрмелерiн табуды, сатып алуды
немесе дайындауды жалғастыру
қажет.
Ежелгi
қолжазбалардың, кiтаптар мен басқа
да дерек көздерінің сақталуын
қамтамасыз ету үшiн Ұлттық
кiтапхана жанында ұлттық кiтап
жәдiгерлерiн табу мен сатып
алу, сондай-ақ кiтаптар мен
ежелгi қолжазбаларды қалпына
келтiру жөнiнде орталық құру
қажет.
Ақпараттық
технологиялардың қарқынды дамуы
мен Электрондық құжат айналымының
бiрыңғай жүйесiн енгiзу жағдайларында
Ұлттық мұрағат қоры құжаттарының
жаңа тасығыштарда сақталуы мен
пайдаланылуы өзектi мiндеттерге
айналып отыр, оларды шешу үшiн
Қазақстан Республикасы Орталық
мемлекеттік мұрағаты жанында
мұрағат құжаттарының сақтандыру
көшiрмесiн жасау мен қалпына
келтiру орталығы құрылуға тиіс.
Қазiргі
Моңғолияның және әлемнің басқа
да елдерiнiң аумағындағы ежелгi
түркi руникалық ескерткiштердi табу
мен олардың көшiрмелерiн жасау
жұмысы жалғасады. Ұлытауда Қазақстанның
мемлекеттік тұтастығы мен халықтары
бiрлiгінің нышаны - мүсiнтас тұрғызылатын
болады. Мәдени және аралас мұра
объектiлерiн күзету аумақтарының
шекарасы, өңiрлерi белгіленіп, Дүниежүзілiк
мұраның күнiлгерi тiзiмiне енген
объектілердiң деректер базасы
жасалып, Қожа Ахмет Иассауи
кесенесiн басқару мен сақтау
жөнiндегi бизнес-жоспар жасалады.
3.3. Ұлттық және әлемдiк
ғылыми ой-сананың, мәдениет пен
әдебиет басылымдарының дестелерiн
әзiрлеу
Әлемдiк
мәдениеттің көрнектi ойшылдарының,
әдебиетшiлерi мен қайраткерлерінің
таңдаулы шығармаларының кең
ауқымын қазақ тілдi оқырманға
таныстыру және гуманитарлық
бiлiм берудiң мемлекеттiк тiлдегi
толыққанды қорын жасау мақсатында
әлемдiк ой-сананың таңдаулы жетiстiктерінің
негiзiнде iргелi әдеби-көркем және
ғылыми басылымдарды әзiрлеп, шығару
қажет.
"Фольклортану,
әдебиеттану және өнертану" топтамасы
қазақтың халық ауыз әдебиетiн
бiрiктiретiн "Бабалар сөзi" кiтабының
дестесiнде берiледi, ол жүздеген
жылдар бойына қалыптасқан қазақтың
халық ауыз әдебиетiнің бай
мұрасын бейнелейтiн ертегiлерден,
аңыздардан, эпостық шығармалар
мен тарихи дастандардан тұрады.
Тағы
бiр орасан зор құндылық "Қазақ
әдебиетiнiң тарихы", ол бiрнеше
ғасырлар бойына Қазақстанда
қалыптасқан, көркем әдеби ойдың
түп-негiзi туралы әңгiмелейдi, Қазақстанның
ақын-жазушылары шығармашылығының
негiзгі үрдiстерi мен ерекшелiктерiн
ашып көрсетедi.
"Көркем
әдебиет" топтамасында әлемдiк
классиканың жетiстiктерi көрiнiс
тапқан. "Әлемдiк әдебиет кiтапханасы"
дестесi Еуропа, Америка, Австралия,
Африка, сондай-ақ Азия елдерiнің
алдыңғы қатардағы әдеби шығармашылығын
қамтиды.
"Философия"
топтамасында қазақ халқының
бай философиялық мұрасынан мағлұмат
беретiн шығармалардың таңдаулы
үлгiлерiн тұтас бiріктiруге тұңғыш
қадам жасалып, "Қазақ халқының
ежелгi уақыттан бүгiнгi күнге
дейiнгі философиялық мұрасы"
дестесi шығарылады. Ұлы Даланың
көрнектi ұлдары - Қорқыт ата нақылдарынан
басталған, Абай мен Шәкәрiмнің
дүниетанымында жалғасын тапқан
философиялық көзқарастар әлемдiк
iзгi рухани мәдениеттiң iнжу-маржандары
болып саналады. "әлемдiк философиялық
мұра" дестесi Батыс пен Шығыстың
ежелгi уақыттан бүгiнгi күнге
дейiнгi көрнектi ойшылдарының философия
тарихы туралы iргелi еңбектерiн,
аса танымал шығармаларын қамтиды,
олардың алдында философиялық
мектептер мен бағыттардың қысқаша
сипаттамалары, авторлардың өмiрбаяны
берiлген.