Су топырақ және атмосфералық ауа

 

 

 

 

 

4-кесте – Қазақстанның әр облысының ірі тұрақты көздерінен атмосфераға

шығарылатын зиянды заттектердің орташа жылдық мөлшері.

ҚР облыстарының атауы	Зиянды заттек шығаратын кәсіпорындар саны	Атмосфераға тасталатын зиянды заттектердің көлемі	Қатты  Газ тәрізді және сұйық Оның ішінде:SО2 Н2S СО NOХ NH3
Қазақстан	2921	687 1640	983  1,3 360, 5160 1,2
Ақтөбе	97	5  41,6	8,3  -  19,4  1,2  -
Алматы	293	31,2  41,1	23,5  -  5,6  4,0  0,1
Атырау	105	2,4  133	38,5  0,1  52,2  7,6  -
Шығыс Қазақстан	390	35,8  129	85,2  0,9  33,3  7,5  0,1
Жамбыл	261	5,6  14,2	6,9  -  2,2  4,6  0,1
Батыс Қазақстан	200	3,0  12,3	3,0  -  3,2  1,9  -
Қарағанды	231	240  770	567  0,3  157,9  39,9  0,2
Қызылорда	44	10,6  60,2	8  8  35,7  1,1  -
Қостанай	265	46,4  41,7	32  -  5,6  3,4  -
Маңғыстау	37	17,2  53,8	1,3  -  5,0  5,4  -
Павлодар	167	202  238,4	152  -  26,9  54,0  -
Солтүстік Қазақстан	267	42,7  39,5	25,6  -  6,1  7,1  -
Оңтүстік Қазақстан	84	0,9  19,2	2,8  -  2,3  1,0  -
Астана	56	20  21,5	13,8  -  1,0  6,7  -

      Ғылыми зерттеулерге сүйенсек шу тағы басқа да физикалық ластағыштар адаммен қатар өсімдіктерге де, жануарларға да әр түрлі әсер етеді. Мысалы, реактивтік ұшақтардың шуынан аэродром аймағындағы өсімдік түрлерінің өсіп-өнуі тежеліп, олардың кейбір түрлері жойылып кеткен жағдайлар да кездеседі. Американдық музыкант әрі әнші Д. Ретолэк 1969ж музыканың өсімдіктерге тигізетін әсерін зерттеген, Бах музыкасының және Индия әндерінің көптеген өсімдіктерге қолайлы әсер тигізетінін ашып көрсеткен. [1,3].

 

5-кесте – Атмосфераның ластану деңгейі мен ластағыштардың орта тәуліктік мөлшері арасындағы байланыс

Ауаны ластайтын негізгі заттектер	Қауіпті класы	Ластағыштардың концентрациялары жоғарылаған (мг/м3) кездегі ауа бассейінің жағдайы
		Қауіптілік туғызуы мүмкін	Қауіпті	Төтенше қауіпті
Анорганикалық шаң	ІV	0,15	0,75	3,75
Күкіртті газ	ІІІ	1,05	0,2	0,38
Азот оксиді	ІІ	0,085	0,255	0,765
Көміртек оксиді	ІV	3,0	5,0	25,0
Көмірсутектер	ІV	1,5	7,5	37,5
Күйе	ІІІ	0,05	0,25	1,25
Фенол	ІІІ	0,01	0,04	0,16
Қорғасын	І	0,0007	0,00126	0,00224
Күкіртті сутек	ІІ	0,008	0,024	0,072
Күкіртті көміртек	ІІ	0,005	0,015	0,45
Аммиак	ІV	0,2	1,0	5,0
Күкірт қышқылы	ІІ	0,1	0,3	0,9
Тұз қышқылы	ІІ	0,2	0,6	1,8
Формальдегид	І	0,012	0,036	0,108
Сынап	ІІ	0,0003	0,00054	0,00096
Фтор қосылыстары	І	0,005	0,015	0,045

 

      Атмосфералық ауаға ең қолайсыз әсер тигізетін автокөлік болып саналады. Ол көптеген қалаларда бірінші орындағы ластаушы көзге жатады. 6-шы кестеде келтірілген мәліметтерден бензин қозғалтқышынан тасталатын жанусыз қалған көмірсутектері мен олардың толық жанбауынан шыққан өнімдердің мөлшері дизель қозғалтқышыныкінен анағұрлым жоғары екені айқын көрінеді

6-кесте – Әртүрлі қозғалтқыштарды пайдаланғанда ауаға шығатын газдардың мөлшері.

Ластаушы заттектер	Шыққан газдың мөлшері, %	Карбюраторлы  Дизельді
Көміртек монооксиді	5-12	1,0-10,0
Көміртек диоксиді	0,5-12	0,01-0,5
Азот оксидтері	0,0-0,8	0,0002-0,5
Көмірсутектер	0,02-0,3	0,009-0,5
Альдегидтер	0,0-0,2	0,001-0,009
Күйе	0,0-0,4	10-ға дейін
Бенз(а)пирен	10-20 дейін	10-ға дейін

        Автокөлік қозғалтқыштарында жану процесіне шығатын ең қауіпті құрауыштардың бірі бензиндегі тетраэтилқорқасыннан Pb(C2 Н5)4 түзілген пайдаланылған газдағы қорғасын қосылыстары 1л бензиндегі жаққанда ауаға 200-700 мr Pb бөлініп отырады. Күкірт қосылыстары ауаға негізінде құрамына күкіртті көп көмір мен мазутты жаққанда бөлінеді. Мысалы, электр энергиясын алуға пайдаланылатын көмірдегі күкірттің мөлшері орта шамамен 2,5%, сондықтан электростанцияларында 1млн.тонна көмір жағылғанда 25 мың тоннаға дейін күкірттің диоксиді бөлінеді [7,6].

 

 

7-кесте – Бензинді қозғалтқыштың пайдаланған газындағы көміртек оксиді мен бензапиреннің мөлшері.

Жұмыс істеу тәртібі	Мөлшері СО,%	Бензапирен, мкг/100м3
Бос жүрісі	2,5-3,0	4000
Бір қалыптылықпен қозғалу	0,5-3,0	>4000
Екпін	2,0-5, 0	10000
Тежелу	4-ке дейін	28000

 

       Мұнай өнімдерін отын ретінде қолданғанда қоршаған орта жану процесінің нәтижесінде түзілген күкірт оксидтерімен (SO және SO3) ластанады. Өнеркәсіп орындары атмосфераны газдармен және ұзақ қалқып жүретін майда шаң-тозаңдармен ластайды. Әсіресе миллиондаған тонна көмір мен мұнайдың жануы негізінде пайда болатын көмір қышқыл газының көлемі аса үлкен. Халықаралық зертеу қорытындылары бойынша, бұл газдың көлемі жылына 0,3-0,5 пайызға өсіп отыратыны анықталды. Ал оның табиғи мөлшері 0,003 пайыз. 1958 жылдан бері оның көлемі тағы да 1,13 пайызға өсті. Ауаның көмір қышқыл газымен толықтырылуы жақсы нәтиже бермейтіні белгілі. Егер көмір қышқыл газы жинала берсе, онда күн сәулесі энергиясы жерге жетпей, биосферадағы сулар қатып қалып, мұзға айналады, яғни мұз дәуірі қайтадан орнауы мүмкін деген болжам бар.

        Ауаға кейінгі кезде оттектің азаюы байқалып отыр, Өйткені оны көптеген организмдер, неше түрлі транспорттар пайдаланады. Бір автомобиль 1000 км жол жүргенде, бір адам бір жыл ішінде дем алуға жұмсайтын оттегін жояды [1,4].

 

8-кесте – Жер атмосферасында шығарылатын техногенді табиғаты бар қалдықтардың әлемдік мөлшері

Ластаушы заттар	Жылына млн.тонна
Көмір қышқыл газы	6000
Түтіннің қатты бөлшектері мен өнеркәсіптік шаң	580
Көміртегі (ІІ) оксиді	360
Ұшқыш көмірсулар және т.б. органикалық заттар	320
Азот тотығы	110
Күкірт тотығы	160
Фосфор қосылыстары	18
Күкіртті сутегі	10
Аммиак	8
Фторлы сутек	1
Хлор	1

 

Зерттеу нәтижесі :

Мер зімі	Уақыт	Обьект	Атм. Қысы мы	Температура	Ылғалдылық, %	Жел	Ластаушы көзі	Анықталған зат	Анықтал. концентрация	Шекті.белгконц
2013. 06.	14.00	Жаңа базар	740	21	34	0,93	Автокөлік	Азот оксиді Аммиак Күкірт сутек  Шаң  Қорғасын Формальдегид Күкірт оксиді	0,01    1,135 0,6   0,65 0 0,12    0,25	0,6   0,2 0,008   0,15 0,003 0,035   0,5

 

 

 

 

3. АТМОСФЕРАНЫ ЛАСТАУШЫ КӨЗДЕРДІ ЖӘНЕ ЗИЯНДЫ ФИЗИКАЛЫҚ ӘСЕРЛЕРДІ БАҚЫЛАУ

                 

3.1 Ауа құрамындағы  СО2 көлемін анықтау

        Атмосфералық ауаны ластаушы көздерді бақылау «Атмосфераны ластаушы көздерді бақылау әдістемесі» ОНД — 90 және басқа да әдістемелік құжаттармен атқарылады. Зиянды заттардың массалық шығарындысы әртүрлі нақтылықпен келесі әдістермен анықталады: инструментті, инструментті – зертханалық, индикаторлы және есептік.

        Инструментті әдіс – бақылаудағы көздерден шығарылатын шығарындылардың қосындыларының концентрациясын үздіксіз өлшейтінавтоматты газоанолизаторларды қолдануға негізделген.

       Инструментті – зертханалық әдіс- қолданғанда біріншіден ластаушы көздердегі газдардың үлгілерін алады, одан кейін олар зертханада автоматты және жартылай автоматты құралдарда анализдейді.

        Индикаторлы әдіс шығарындылардан шығатын қосылыстардың концентрациясына байланысты өзінің түсін өзгертетін индикаторлы элементтреді қолдануға негізделеді. Бұл әдіс шығарынды газдар қосылыстарының концентрациясын алдын-ала бағалау және экспресс-анализ үшін қолданады. 

        Есептік әдіс- ластаушы заттардың массалық шығарындыларын анықтау үшін қолданылады. Онда шикізатпен отынның құрамы туралы мәліметтер бойынша, технологиялық режим, газдарды тазарту дәрежесі және т.б негіздерді есепке ала орындалады. 5 Кестеде химиялық өндірістердің шығарындыларының көпкомпонентті құрамын зерттеу үшін қолданатын, ауа анализінің негізгі инструментті әдістері келтірілген.

 

9 - Кесте – Ауа анализінің негізгі инструментті әдістері

Анализ әдісі	Сезімталдық, г	Анализдеуші заттар
Жалынды  фотометрия	10-8	Күкірт диоксиді, күкіртсутек, күкірторганикалық қосылыстар, күкірткөміртек және т.б.
Кондуктометрия	10-6	Күкірт диоксиді, күкіртсутек, аммиак және т.б.
Масс-спектрометрия	10-11	Органикалық және бейорганикалық қосылыстар
Газды хромотография	10-8 - 10-13	Органикалық қосылыстар
Сұйықтықты хромотография	10-8	Органикалық қосылыстар
Жұқақабатты хромотография	10-7	Көмірсутек, альдегидтер, майқышқылы, фенол, этиленгликол және т.б.