Бәсекеге қабілеттілік туралы жалпы түсінік және оның мәні

Оңтүстік  Қазақстан – республиканың кен  өндіру және өңдеу ауыр өнеркәсіп  салалары жақсы дамыған аса ірі  өнеркәсіпті аудан. Аудан жеңіл  және тамақ өнеркәсібінің өнімдерін шығарудан да республикада бірінші орын алады. Республика бойынша жеңіл және тамақ өнеркәсібі жалпы өнімінің 87%-ы осы ауданның үлесіне тиеді. Бүкіл республика бойынша жеңіл өнеркәсіптің 55%-ы, тамақ өнеркәсібінің 40%-ы  Оңтүстік Қазақстанда орналасқан.[4]

Қазіргі заман  шарттарында «бәсекеге қабілеттілік»  ұғымы тек өнім,сала сияқты дәстүрлі санаттарда емес, мемлекет аймақ және қала сияқты жаңа санаттарда да кеңінен  етек жаюда.Аймақтардың бәсеке қабілеттілігі дегеніміз- еңбек өнімділігін жоғарылату және қаржыны тиімді пайдалану арқылы сол аймақтың экономикалық жағдайын,өмір сүру деңгейінің бірқалыпты және жоғары дәрежеде дамуын қамтамасыз ету.Бәсекеге қабілетті әрбір аймақ өз мүмкіндіктерін пайдалана отырып ,сол елдің әлемдік нарыққа жол алуына жағдай жасайды.Әр аймаққа біріншіден,қандай фактор немесе қандай сала осы аймақтың бәсекесін арттыруда қабілетті екенін анықтау,екіншіден, осы саланы негізге ала отырып аймақты басқарудың жаңа стратегиялық жүйесін әзірлеу маңызды іс болып табылады. Аймақтың дамуында бірқатар мәселелердің бар екенін атап көрсеткен жөн. Олар: табыстардың аймақтарға әркелкі бөлінуі, күрделі әлеуметтік-экономикалық мәселелердің орын алуы, инфраструктураның әлсізідігі, аймақтардағы климат жағдайы және экономикалық әлеуетінің  әлсіздігі, аудандардың инновациялық белсенділігінің төмендігі. Еліміздің геосаяси жағдайы және оның ресурстық қорлары мен қамтамасыз етілуі, сонымен қатар инвестициялық тартымдылығы маңызды факторлар қатарына жатады. Жалпы алғанда бәсекелестік аймақтар мен олар иемденіп отырған потенциалды толық қолдануға итермелейді.

Халықтың  өмір сүру деңгейін анықтауда агрегатты  индекс ретіндегі көрсеткішке адам капиталының өсуі де жатады. Аймақтардың  жетістігі үш аспект бойынша қарастырылады: ұзақ және салауатты өмір, білім, лайықты  өмір сүру деңгейі. Халықтың өмір сүру деңгейін анықтауда мынадай субиндекстер қолданылады: жан басына шаққандағы ЖІӨ, халықтың сатып алу қабілеті, жұмыссыздық деңгейі, кедейшілік, халықтың орта тұрмыс деңгейі, халықтың медициналық  көмекпен қамтамасыз етілуі. Осы критерийлер  бойынша аймақтар арасындағы жүргізілген  зерттеу нәтижесінде Алматы және Астана қалалары алдыңғы қатарда  болса, Жамбыл облысындағы халықтың әл-ауқаты қуантарлықтай емес.

Бәсекеге қабілеттіліктің көрсеткіштері

Аймақтардың бәсекеге қабілеттілігін анықтауда  келесідей көрсеткіштер қолданылады: еңбек өнімділігі, аймақтың инвестициялық  белсенділігі, ауыл шаруашылық және өнеркәсіптің аймақтарда үлестірілуі және адам капиталы.

Графикте көріп отырғанымыздай, Атырау облысы, Алматы және Астана қалаларының  бәсекелестік жағдайы жоғары, ал Жамбыл облысының бәсекелестік жағдайы  төмен.

 

Сурет 1. Аймақтардың халықтардың  өмір сүру деңгейі.*

*(автор құрастырған)

Инновациялық даму

Аймақ және жеке ел негізінде де бәсекеге түсе алу қабілеттілігінің басты факторлары: аймақтардың жаһандануы мен ғылыми-техникалық ілгерілеуіндегі инновациялық өңдеулер, өнеркәсіптің сыртқа тауар шығара алу мүмкіндігі. Аймақтардың инновациялық дамуын талдауда мыналар есепке алынады: ғылыми зерттеулер, техникалық инновациялар, ақпараттық технологиялар, жоғары және орта деңгейдегі IT мамандар, ғылыми қызметкерлер, аспиранттар, докторанттар, берілген патенттердің  саны, технологиялардың көлемі, жабық экспорттағы жоғарғы технологиялы өнім еншісі, ұялы байланыстың ену деңгейі және т.б.

 

 

Сурет 2. Аймақтардың инновациялық даму деңгейі*

* (автор құрастырған)

2-суретте көріп отырғанымыздай, кейбір аймақтардың ғылыми -техникалық және инновациялық дамуының төмен болуы өндіріс салаларына қаржының толық немесе мүлдем бөлінбеуі, ғылыми техникалық базалардың ескіруі және жас кадрлардың жетіспеуіне байланысты.  Атырау облысы, Алматы және Астана қалаларының бәсекелестік жағдайы жоғары, ал Жамбыл облысының бәсекелестік жағдайы төмен.

                                 

Инфраструктуралық даму

Инфраструктуралық даму кәсіпорындардағы негізгі қорлардың болуымен,автомобиль және темір жолдардың беріктілігі тағы да басқа факторлардың есебінен анықталады.Инфраструктуралық дамуды зерттеу нәтижесінде аймақтар арасындағы көрсеткіштердің алшақтығы білінбейді.Бірақ бұл аймақтарды топтарға жіктесек: Алматы және Астана қалалары, Атырау, Батыс Қазақстан облыстары бірінші орында болса, Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстары екінші орынға ие, ал қалған он аймақтың бәсекеге қабілеттілігі төмен.

 

 

Сурет 3. Аймақтардың инфраструктуралық даму көрсеткіші*

*(автор құрастырған)

Егерде осы мәліметер бойынша  талдасақ, Атырау облысының ерекше артықшылығы инновациялық даму индексі. Бірақ та инфраструктуралық дамуда және де өнеркәсіптік индексі-халықтың өмір сүру деңгейін көрсетуде бұл облыс ең соңғы орында, яғни маңызды әлеуметтік саясат жүргізуді талап етеді.                

Аймақтардың дамуының жалпы көрсеткіші

Алынған мәліметер  көрсеткендей, қаралып отырған аймақтардың көпшілігінің бәсекеге қабілеттілік деңгейі төмен, яғни ешқандай аймақ өндірісте жоғары нәтиже бермеген. Инновациялық даму деңгейі бойынша Алматы қаласы лидерлік танытса, орта деңгейде: Шығыс Қазақстан, Атырау және Маңғыстау облыстары болса, қалған аймақтарда инновациялық даму көрсеткіші 1 балдық шкаланың 0,2 деңгейін көрсетті.[5]

Қазақстандағы бәсекенің  дамуы және оның маңызы

Қазіргі таңда  барынша монополияланған нарықтарға ірі көлемде капитал салуды қажет  ететін салалар жатады. Бұл нарыққа  әуе тасымалдаулары, телевизиялық бағдарламаларды  эфир арқылы трансляциялау, ұлттық спутник  байланысы т.б. жатады. 2001 жылы 19 қаңтарда «Бәсеке және монополиялық қызметті шектеу туралы» Заң қабылданды. Ол еркін бәсекені дамытуға, кәсіпкерлікті  өркендетуге, тауар нарығының тиімді әрекет етуін қамтамасыз етуге, сондай-ақ монополиялық қызметті шектеуге, алдын  алуға және реттеуге бағытталды. Мұнда  монополияға қарсы реттеу жүйесінің  әрекет ету механизміне елеулі мән  берілді. Бәсекенің ел экономикасының қаншалықты дамығандығын көрсететін факторлардың бірі екендігі белгілі. Алайда кез келген бәсеке мемлекет тарапынан қорғалуға  және қолдау көрсетілуіге тиіс. Бұл  ретте әділ бәсекелестікті дамытудың  маңызы ерекше. Дегенмен теріс бәсекелестік белгілері де ұшырасып қалып жатады.  Осы жағымсыз құбылысты реттеу үшін Қазақстан Республкасында 1998 жылы 9 маусымда «Теріс бәсеке туралы» заң қабылданды. Бұл заң Қазақстан Республиксының Конституциясына сүйенеді және Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің нормаларынан тұрады. Теріс мақсаттағы бәсекеге ықпал етудің тиімділігнін арттыру үшін 2000 жылы 15 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының теріс бәсеке туралы Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң қабылданды, оның нормалары теріс мақсаттағы бәсекеге айыппұл салу санкцияларын көздейді. Осы аталған номативтік актілердің бәрі де Қазақстанда бәсекені қалыптастыруға және оны бұдан әрі дамытуға жағдай жасауға бағытталғанын байқамау мүмкін емес.

Қазақстан экономикасы  бәсеке пайда болған күннен бастап бірқатар проблемаларға душар бола бастады. Атап айтқанда, отандық кәсіпкерлер  және олардың Қазақстанда жұмыс  істейтін шетелдік қарсы әріптестері  теріс мақсаттағы бәсіекеге ұшырасып отыр. Жоғарыда айтқанымыздай, Қазақстанда  мұндай жағымсыз құбылыстың алдын алуға  бағытталған нормативтік база жасалғанымен әлі де қарқынды жұмыс істей алмай жатыр.[6]

 

 

 

 

 

 

 

 

3.Қазақстан аймақтарының  бәсекеге қабілеттілігін арттыру  жолдары 

Бүгiнгi  таңда Қазақстан Республикасының  экономикасына өте қажеттi болып  отырған бәсекелiк ортаны тиiмдi қалыатастыру үшiн және оны дамуының мәселелерiн  келесiдей шешу жолдары арқылы оң нәтижеге қол жеткiзуге болады. Сонымен, ұлттық экономикамыздың бәсекеге қабiлеттiлiгiн  арттыру үшiн келесi шараларды  жүзеге асыруымыз керек:

• Ұлттық экономиканың бәсекеге қабiлетiн жоғарлатуды мемлекет өз қызметi деп алуы керек;
• Отандық өнеркәсiптердiң арасында өзара бәсекелестiктi дамытып, олардың әлемдiк деңгейдегi бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру;
• Өнеркәсiп салаларында фирмааралық кооперациялар құру;
• Әр түрлi дамыған елдердiң компанияларының стратегиялық альянстарына кiруге талпыныс жасау;
• Ғылыми-өндiрiстiк ресурстарды шоғырландыру арқылы шағын ғылыми-техникалық кластерлер құру, экономикалық тиiмдi қызмет ететiн ғылыми парктер, шағын бизнес инкубаторларын, технополистер мен аймақтық бiрлестiктер құру;
• ҒЗТКЖ-ның әр түрлi субъектiлерi арасындағы қауымдастықты ұйымдастыру;
• Тозығы жеткен құрал-жабдықтарды жаңарту үшiн несие жүйесiн және лизингтiк қатынастарды дамыту;
• Бүкiләлемдiк Сауда Ұйымына кiру үшiн өнеркәсiптiң жоспарын құру, оның басты мақсаты iшкi және сыртқы нарықтағы қатаң бәсекелестiк күреске басымдылық көрсетуге бейiм iрi өнеркәсiп кәсiпорындарын ұйымдастыру;
• Қабылданған 2003-2015 жылдарға арналған Индустриялық-инновациялық стратегияны саналы түрде жүзеге асыру.

Осы Жолдау бiздердi бәсекеге қабiлеттi экономика жасауға, бәсекеге қабiлеттi ұрпақ өсiруге шақырады. Елiмiзде отандық өнеркәсiптi дамыту шараларына нарықтық тетiктердi тиiмдi пайдалану мақсатында ресурстарды үнемдi пайдалану, экологиялық проблемаларды шешу, өндiрiстiк құрылымды дамыту, өнеркәсiп салаларының құрылымын жетiлдiру, бәсекеге қабiлеттi жоғары сапалы тауар өндiру мүмкiндiгi бар өңдеу салаларына қолдау көрсету, әлеуметтiк-экономикалық мәнi зор және ғылыми перспективасы жоғары салаларды ынталандыру және тағы басқа шараларды iске асыру алдағы экономикасы тұрақты дамыған, индустриялы және бәсеке қабiлетiмiз жоғары ел болуымызға тiкелей жол ашпақ.[7]

Қазақстан Республикасында  рыноктық экономикада қандай-да болмасын монополиялық әрекеттердi өз бетiнше  жiбермейдi, оны мемлекет белгiлi бiр  деңгейде әр түрлi шаралармен реттеп отырады. Оны экономикада “антимонополиялық саясат” дейдi. Бiзге белгiлi табиғи монополияның туындауы бұл бiр салаға iрi фирманың мамандануы және басқа фирмалардың кiруiнiң артық шығындарды алып келуi болып табылады. Бiрақ осы табиғи монополиялар өзiнiң ерекше қасиеттерiне сүйенiп бағаның жоғары деңгейiн белгiлеуi қоғамдық шығындарға алып келедi. Атап айтқанда осы монополистiң өнiмiн тұтынатын халық зиян шегедi. Сондықтан монополияларды мемлекет немесе билiк органдары әр түрлi тәсiлдермен реттеу саясаттарын жүргiзiп отырады. Яғни, монополиялыны реттеу саясаттарының тәсiлдерi өздерiнiң қолданылуына, нарыққа әсер етуiне байланысты келесiдей төрт түрге бөлiнедi: 

-Монополиялы рынокты бәсекелестiк рынокқа алмастыру;

-Монополия жағдайын реттеу;

-Жеке меншiк монополияларды мемлекеттiк кәсiпорындарға айналдыру;

-Монополистерге ешқандай әсер етпеу.

Көптеген дамушы елдер табиғи ресурстарға  бай бола тұра, тұрақты дамуға қол  жеткізе алмады. Қысқа мерзімде шикізат  экспорты бұл елдердің мемлекеттік  қазынасына табыс әкеліп, тұрғындардың әл-ауқатын көтереді. Алайда, уақыт  өте келе жоғары табыс экономиканы  құлдыратады, яғни мемлекетті шикізат  экспортынан және оның әлемдік рыноктағы  жағдайынан тәуелді етіп, шикізатты  аз қажет ететін жаңа саланың дамуын ынталандырмайды және шикізаттың күндердің  күнінде таусылатынын еске алсақ, бұл  мәселенің қаншалықты маңызды екенін түсінеміз. Дәл осы жағдайдан  шығудың бiрақ жолы бар, ол жоғары технологиялық өндірісті дамыту. Тек жаңа технологиялар ғана Қазақстанның өндірістік саласының тұрақты дамуына  және ел экономикасының әлемдік экономикалық жүйеге интеграциялануына мүмкіндік  береді.  Экономикалық өсу, ЖҰӨ-дегі шикізатты көп қажет ететін өнімді жоғары технологиялық және экспорттауға бағытталған өніммен алмастыру, елдің ғылыми-техникалық әлеуетін тиімді түрде пайдалану- Қазақстан-2030 стратегиясының маңызды мәселелерінің бірі.        2002 жылдың шілде айында қабылданған “Инновациялық қызмет ” туралы Заңы Республиканың ғылым саласына, ел экономикасына үлкен серпіліс әкелетін жаңалық болды. Мақсаты отандық өндірістің инновацияларға сұранысын арттыру, қолданбалы зерттеулерді қолға алу, ұлттық технопарктер құру, инновациялық даму салаларының басым бағыттарын белгілеп, сол арқылы ел экномикасын ары қарай дамыту. Шетелдік тәжірибе көрсеткендей, ғылыми-техникалық потенциал кез-келген мемлекеттің өркендеуінің кепілі. Экономикалық дамудың, мемлекет көркеюінің негізгі жолы ғылыми - техникалық және инновациялық салада лидер болу. Инновациялар және жаңалықтар экономиканың құлдырауына төтеп беріп, ғылыми-техникалық прогрестің белсенді түрде дамуына жағдай жасап, ұлтық экономиканың тиімділігі мен бәсекеге қабіліеттігін жоғарылатады.

       Қазіргі  таңда ел экономикасы дамуының шешуші факторлары ғылым мен инновациялық технологиялар екеніне күннен-күнге көз жеткізіп келеміз.Бүкіл әлемде озық технология мен техниканы насихаттайтын 1951 ж. Калифорнияда құрылған дүние жүзіндегі ең алғашқы технопарк – АҚШ-тағы “Силикон аңғарының” пайда болуына негіз болды. Өткен ғасырдың 80-жылдары технопарктер тек АҚШ, Еуропада ғана емес, Канада, Сингапур, Австралия, Бразилия, Индия, Қытай, Жапонияда да құрыла бастады.

       Жапондықтар  жаңа өнімді ойлап табу және  оны жасап шығару жылдамдығынан  американдықтар мен еуропалықтарды  да басып озды. Жаңа автокөлік Жапонияда 1 айдан кейін шықса, АҚШ-та – 4 ай, Еуропада 2 айдан кейін шығады. Жапондықтар үшін өнімнің сапасын қажетті деңгейге жеткізу үшін 4 ай жеткілікті, ал АҚШ-та бұл көрсеткіш- 11 ай. 

       Ал Қытайда  жаңа техника мен жоғары технологияны  өндіріске енгізумен 1950 ж. құрылған  ҒТИП (ғылыми-техникалық индустриалды  парктер) айналысады.  Онда технологиялық  жетістіктер коммерциялық және  өндірістік жағынан қарқынды  жылдамдықпен игеріледі. ҒТИП  қарамағына әр түрлі саладағы  ғылыми орталықтар мен кәсіпорындар  кіреді. ҒТИП олардың құрылуына  жағдай жасайды, ғылыми зерттеулерін  жүргізуге көмектеседі,ақпарат және  қаржымен қамтамысыз етілуін  қадағалайды,бір сөзбен айтқанда, кәсіпорынға “қолайлы орта”  жасайды. Қытай экономикасына  үлкен үлес қосып, инновацияны  дамытып отырғанын ҒТИП құрамына  кіретін кәсіпорын санының өсуінен  байқаймыз. Ол шама 1991жылы –2587 кәсiпорын, 1992 ж. –9678 кәсiпорын, 1996 ж.  –13722 кәсiпорын, 2000 ж. –20796 кәсiпорын. 

       Ал Оңтүстiк  Корея Республикасының ғылым  мен техниканы соңғы 30 жылда  өте қарқынды дамытты. Екінші  дүниежүзілік соғыстан әлемдегі  ең кедей елдердің бірі болып  шығып, соғыстан кейінгі зерттеулердің  басым бөлігін қорғаныс, ядролық  және космостық салаларға бағыттады.  Корея Республикасы ғылыми-техникалық  саясатын өткен ғасырдың 60- жылдарының  ортасында қолға алды. 1967 жылы  басты міндеті ғылыми-техникалық  саясатты жобалау және жүзеге  асыру болып табылатын “Ғылым  және технология Министрлігі”  құрылды және “Ғылым мен техниканы  қолдау туралы” Заң қабылдады.  Осыдан кейінгі дамуы 5 жылдық  кезеңдерге жоспарланды. 

       Финляндияға  келетiн болсақ бұл ел 1991 жылға  дейін экспортының жартысын КСРО-ға  жіберетін. КСРО тарап кеткеннен  кейін және 90- жылдардағы экономикалық  дағдарыс Финляндия экономикасына  да жағымсыз әсер етті. Мысалы, жұмыссыздық деңгейі 1991 ж  3,5%-дан  1993 ж 20%-ға дейін өсіп кетті.  Осы келеңсіз жағдайдан шығу  үшін Финляндия Үкіметі 1991 ж  жаңа экономикалық бағдарлама  қабылдады. Оның міндеті  Финляндияны  дамыған елдер қатарына қосу. Осы бағдарламаны жүзеге асыру  мақсатымен Үкімет “Ұлттық инновациялық  жүйені” құрды. Оның қызметін  тікелей Финляндия Президенті қадағалайды.[8]