Жергілікті басқару органдарының материалдық – қаржылық негіздері

1. Әлеуметтік -экономикалық жағдайларды талдау;
2. Әлеуметтік – экономикалық  дамудың тұжырымдамасы ;
3. Негізгі макроэкономикалық  көрсеткіштер;
4. Ұлттақ бағдарламалар;

  Әлеуметтік экономикалық жағдайды талдау өндіріс қуатының жағдайы,   экономика дамуының  ішкі және сыртқы тенденциялары, мемлекеттік реттеушілер жүйесі жұмысының нәтижелігі мен әрекеттілігін, өндіргіш күштердің сапалылығы мен   оның дамуы  сонымен бірге осыларға  әсер етуші процесттерді айқындап оның әлемдік экономиканың дамуымен салыстыра көрсету қажет. Әлеуметтік әкономикалық   дамудың тұжырымдамасы әлеуметтік - әкономикалық  саясаттың  стратегиялық мақсаты  мен міндеттерін,   басым бағыттырын, сондай-ақ оларға жету жолындағы  ұлттық бағдарламалар тізбесін анықтайды. 

 

 

2.4.Мемлекет  құрылым түрлеріндегі муниципалды  шаруашылықты қалыптастыру мен  жүргізу ерекшіліктері 

 

1.Унитарлы  мемлекеттердегі муниципалды басқару

 

Билік-бұл  басқару теориясындағы ең күрделі  категорияның бірі. Кеңірек айтар  болсақ, билік - бұл беделдің, құқықтың және күштің көмегімен басқару арқылы адамдардың жүріс-тұрысына ықпал ету  әрекеті мен мүмкіндіктерін еркін  жүзеге асыруы. Басқарушының жеке сапасы, оған экспертті билік және үлгі билікті (харизм) лауазымын қосымша береді. Оның үлкен кәсіби деңгейі, тәжірибесі мен дарыны оның бағыныштыларының әрекетіне  әсер етеді. Харизм бағыныштылардың  өздерінің басшыларына еліктеуге  дейін теңдестіру әдісімен қалыптасады. Басшы өзіне тұлғалық және лауазымды  билікті иемденгенде ғана басшылықты тиімді жүргізе алады.

Құқықтық  принцип негізіндегі демократиялық  қоғамда мемлекеттік билік ең жоғарғы билік формасы болып  табалады. Жалпы жағдайда ол өзара  қызметтес үш тәуелсіз билік тармағымен құрылады, олар; заң шығарушы, атқарушы және сот билігі. Соңғы уақытта  ақпараттық өркениет пен жаһандану  процесі дәуірінде оған тағы да ақтараттық және интелектуалды билікте қатысты  бола бастады. Мемлекеттің құрылу тарихы мемлекеттің өркениетке дейінгі  формасынан ашық мемлекеттік билік  формасына дейінгі даму этапын көрсетеді.

Бірақта мұнда да мемлекеттік биліктің рационалды (тиімді) жүйесі арқылы ішкі ортаның (және де сыртқы факторлармен) тез өзгермелі  жағдайына бейімделу үшін мемлекеттік  биліктің ең тиімді механизмін қалыптастыру үлкен проблема күйінде қалып  отыр. Қазіргі мемлекет пен нарықтық экономика қызметінің классификациясын мына түрде ұсынуға болады.

     1.Жеке меншікті;

Салық деңгейі;

Бюджетті  басқару;

Экономиканы құқықтық қамтамасыз ету;

Тауар-ақша айырбас жүйесі;

Кәсіпкерлік;

Сыртқы және ішкі бақылау;

Сертификация, тауардық сапасы мен салмағының өзгеруі;

Экономикалық  қауіпсіздік;

Индикативті жоспарлау;

Мемлекеттік билік және мемлекеттік басқару мекемелері.

     2.Нарық қызметін қалыптастырудағы  мемлекеттің функциялары;   Меншік құқығын қорғау және сертификациялау;

Бәсекелестікті қорғау;

Тұтынушылар құқығын қорғау;

Интелектуалды меншікті қорғау.

     3.Нарықтағы ”жоғалтуларды” жоюдағы  мемлекет функциялары;

Экономиканы тұрақтандыру;

Сыртқы шығындардың  компенсациясы;

Коорпоративтік құрылымдар мен стратегиялық серіктестер;

Қоғамдық  игіліктерді ұсыну;

Экономиканы мемлекеттік реттеу;

Табыстарды қайта бөлу;

Сыртқы экономикалық қызмет.

    4.Бұл  топқа нарықтық экономика қызметінің өзін жатқызамыз;

Баға теңдігін қалыптастыру;

Шығынға қарсы қызметтер;

Есептілік;

Мотивация;

Қосымша табыс;

Инновация;

Үйлестірушілік (өндіріс факторларын);

Кірістерді бөлу функциясы;

Бөліп шығару.

Осыларды алдағы сараптау негізіне алайық. Мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесін қамтамасыз ету, мемлекеттің жоғарғы деңгейде тұрған үлкен ұйымдастырушылық қызметі ғана емес, сонымен бірге олардың облыс, аудан және ЖӨӨБ-дың иерархиялық деңгейінде орындалуы мен тиімдігі болып табылады.

Соңғы уақытта  мемлекеттік басқаруды орталықсыздандару саясат пен ғалымдардың арасында қайта көңіл аударуда. Бұл тек Қазақстан мен ТМД елдерін ғана емес, сонымен бірге әлемнің дамыған елдеріне де тән құбылыс. Бұл әлемдік шаруащылықтың жаһандық өзгеруі мен сыртқы ортаның тез өзгермелі жағдайында алдағы кезеңде мемлекет ролін өсіру қажеттілігіне байланысты.

Қазақстанда бұл мәселе тек қана ғылым ортасында ғана талқыланып қоймай, сонымен қатар нақты саяси қадамдар жасалуда. 1992 жылдарда Жоғарғы Кеңес ЖӨӨБ-ды бөлу қадамы ” Жергілікті өзін-өзі басқару және халықтық кеңес депутаттары жөніндегі ” заңының қабылдануымен көрінеді. 1993 жылдың соңына қарай Парламент мемлекеттік басқару мен ЖӨӨБ өкілеттігін шектеу әрекеті жасады. 1995 жылы ҚР Конституциясының 89-бабыны сәйкес ЖӨӨБ-дағы жергілікті халықтың конституциялық құқығын айқындауға мемлекет қол жеткізді. Бұл билікті орталықсыздандыру мен демократияның дамуына үлкен жетістік болды. Сосын 1998 жылдан бастап Парламент пен Үкімет “Жергілікті өзін-өзі басқару туралы” заңдық жобаны талқылау, ғалымдардың зерттеулері, орталықсыздандыру мен ЖӨӨБ мәселелері жөніндегі дөңгелек столдар өткізілуде. Сондай-ақ мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру мен ЖӨӨБ моделінің варианттарын елдің жағдайына барынша бейімдеу мәсәлесі қаралуда.

 

2.Федеративті  мемлекеттердегі муниципалды басқару

 Дамыған шет мемлекеттердің жергілікті саясатын жүзеге асыру барысындағы тәжірибелерді ескеру қажет екендігі айқын өйткені экономиканы басқарудағы жинақталған әлемдік тәжірибені оқып үйренбей оларды жан - жақты зерттемей экономиканы жергілікті басқарудың жаңа сатысына өту барысында әлемдік тәжірибеде бар модельдерді тұжырымдарды ескере отырып елдің саяси, әлеуметтік - экономикалық дамуына ұлттық ерекшеліктеріне қарай жергілікті мемлекетті басқарудың  өз мемлекетіне тән үлгісін қалыптастыруға тиіспіз. Осы орайда бірқатар шет мемлекеттердің  жергілікті саясатты қалыптастыру және оны жүзеге асыру бағытындағы оңды тәжірибелерін қарастырамыз. Мемлекеттің құрылымы жергілікті экономика саласындағы өкілеттіктерді орталықсыздандыру немесе бөлу деңгейін анықтайды.

       Егер интеграцияланған мемлекеттер Италия мен Гермния мемлекеттерінің басқару құрылымы басқа мемлекеттердің құрылымымен түбегейлі түрде ерекшеленеді. Бұл әрине жергілікті экономиканың жасақталу жүзеге асырылу барысын айқындайды. Мысалы: Германияда жергілікті экономиканы жүргізу жауапкершілігі "жерлерге" жүктелген. ал Италияндық жүйенің көпшілік элементтері орталықтандырылған сипатқа ие. Германияға жергілікті экономика саласындағы федералды үкіметтің негізгі функциясы GA (біріккен опертивті топ) шеңберінде жерлермен серіктестік қатынастар  құру. Жергілікті экономиканы жүзеге асырылуы екі жақтан ( федералды үкіметпен және жерлермен) бірдей үлеспен қаржыландыру негізінде жүргізіледі. Жергілікті әкімшіліктер жергілікті саясаттың іске асуына жауапты болады.

    Финляндияда жергілікті экономиканың құрылуына, яғни жергілікті саясатты үйлестіруге, заңдарды жақсартуға, мәселелерді жергілікті жерлерде анықтауға тағы  да басқа ішкі істер министрі жауап береді.

     Жергілікті саясатты жүзеге асыру жауапкершілігі әр түрлі орталық министрлікке жүктелген. Финляндияның жергілікті жерлері  жекелеген шешімдерді (шағын жобаларды) қабылдайды. Ал негізгі шешімдер орталықтан қабылданады.

    Швецияда қалыптасқан жүйе бойынша жергілікті әкімшіліктер жалпы ұлттық мәселелерді іске асырады. Бұл жүйеде өнеркәсіп және сауда министрі басты орынға ие. Министрліктің жанынан артта қалған аудандарға қатысты жергілікті экономиканы жақсарту, оны бақылау және Еуропалық комиссиямен байланысты жүзеге асыратын істерін атқаратын бөлімдер құрылған.

     Англияда жергілікті экономика мәселелерімен сауда және өнеркәсіп министрі, Шотландия да осындай министр айналысады. Англияда жергілікті экономика қалыптастыру мәселесі сауда және өнеркәсіп министрлігімен аймақтық үкіметтік ведомстволарға жүктелген. Үкімет ведомстволары құзыреттікке жергілікті жерлерге көмек көрсетуге қатысты шешім қабылдау кіреді.

     Австрия Конститциясы жергілікті экономиканы басқару өкілеттілігін шектемейді. Федералды деңгей жерлер әкімшілігі және жергілікті билік арасында өкілеттілік аралары бейресми бөлінеді. Жергілікті жерлерге көмек көрсету федералды үкіметпен және сол аймақтық жер әкімшілігімен қаржыландырылатын және жүзеге асыратын біріккен жобалар жасалады.

     Бельгияда жергілікті экономика мәселелері жергілікті деңгейлерде қарастырылады., ал қалған шешімдер экономика министрімен қабылданады.

  Солтүстік  Еуропа мемлекеттері жергілікті  экономикалық әрекет ету аясын  кеңейту туралы шешімдер қабылдануда.  Атап айтқанда Францияда жергілікті экономиканы басқару ауқымы кеңейе түсуде. Онда "жергілікті экономиканы басқару " түсінігі жергілікті экономиканың  дамытудың саяси шараларының кең жүйесін құрайды.

   "Жергілікті экономиканы дамыту туралы" заңдардың бірі аймақта сараланған салық салу, инфрақұрылымды дамыту, аймақтарды дамытуды ынталандыру туралы шешімдер қабылдауды және тағы басқаларын қамтиды.

       Нидерланды мен Австрияда жергілікті экономиканы басқару маңыздылығы әлдеқайда төменірке, бірақ бұл мемлекеттер фирмалрға қаржылыө көмек көрсет шегінен шығатын жергілікті экономиканы басқаруды жүргізуге талпынуда.

Данияда жергілікті экономика "шекті шаралар" аясында құрылған. Оған фирмалар қолдан алатын, бірақ ақшалай қаражат беруді немесе қандай да бір фирмаға көрсетуді көздемейтін қызметтер кіреді. Техникалық және коммерциялық қызметтер жиынтығына еркін қол жеткізуге болатын мұндай шаралар бүкіл мемлекетте жүргізіледі. Дания 1921 жылзан бері жеке жергілікті дерлерді дамытды ынталандырға қатысты бағдарламаоарды жүргізбеген Еуроодақтағы жалғыз мемлекет.

 Қарастырылған Еуропалық тәжірибе республикалық та, жергілікті де деңгейлерді қамтитын жергілікті жерлерді әлеуметтік экономикалық дамыту жүйесін енгізудің айқын артықшылықтарын дәлелдеп отыр. Жалпы мемлекеттік деңгей жергілікті жерлердің мәселелерін шешуге мүмкіндік беретін жалпы қағидаларды белгілесе жергілікті деңгей өзінің әлуеті мен мәселелерін бөлшектеп қарастыруды көздейді. Жергілікті жерлердің экономикалық даму аясындағы жинақталған тәжірибелері аумақтарды дамытуға қатысты мақсаттары ұқсас болғандықтан әр жергілікті жерлердің өз ерекшеліктеріне сай бірінен біріне тарала алады. Осындай жүйелерді құрудың Еуропалық тәжірибесі айқындағандай оларды табысты бөлу үшін белгілі шарттармен факторлармен қажет екендігі белгілі. Оларға ең алдымен нашар және күшті дамыған жергілікті жерлердің арасында "Ынтымақтастық туралы келісім" қажет. Нашар дамыған жерлерді дамытуға қаражаттарды бағыттауға мүмкіндік беретін кез келген қайта бөлу механизмдерін енгізудің шарты жақсырақ нашар дамыған қамтамасыз етілген аудандар арасындағы ынтымақтастық келісімнің болуы. Ынтымақтастық жалпы мақсатқа сай құрылатын кез келген жүйені қалыптастыруда алуға болады. Мұндай жүйе екі әдіспен енгізіледі: тікелей және жанама.

Тікелей әдіс елдің барлық аумағында жергілікті дамуға ықпалын тигізгені үшін қандай нысанда болсын ынталандыруды көздейді,

Жанама әдісте тиімді болып табылады. Оған экономикалық кеңістікте дамыған жергілікті жердің қолайсыз жерлердің дамуынан алатын экономикалық және әлеуметтік жанама артықшылықтары жатады. Жоғары да сипатталған әрбір жүйе жергілікті кәсіпорындр мен ұйымдардың қаржы бөлуге және оларды орындауға мүмкіндік беретін тұрақты экономикасының болуын көздейді. Бұл әрине саяси жағдайы тұрақты макроэкономикалық дамуда тұрақтылыққа ие мемлекеттерде мүмкіндік болады.

Егер  жергілікті даму жүйесінде көптеген ұйымдар қатысатын болса, онда жүйенің  тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында рөлдер мен жауапкершіліктерді нақты  болу қажеттіліктерді туындайды.

Экономикалық  дамудың қағидалары нәтижелі болу үшін олардың басымды болу қажет. Мысалы ретінде тиімділігі төмен компанияларға  жұмыс орындарын жасанды түрде  сақтау үшін жәрдемқылар беруді атауға болады. Бұл экономикалық ықпал етудің төменгі басымдылықтарының бірі.

Бүгінгі күні Еуропаның дамыған елдерімен  АҚШ-та жергілікті саясаттың негізгі  тенденциялары:

1) Билік  пен экономиканы орталықсыздандыру,  аймақтарға өзіндік дербестік  беру;

2) Елдің  және жергілікті жердің экономикалық  даму стратегиясын өзінің және  жеке табиғи ресуртық әлуетін  пайдалану мүмкіндігін ескере  отырып бірігіп әзірлеу;

3) Жергілікті  экономикалық даму деңгейлерін  теңестіру.

Сондай-ақ әлемдік тәжірибеде жергілікті дамытудың 3 мүмкін нұсқасы белгілі. Олардың  мәні:

1) алдыңғы  қатарлы бай аудандарды дамыту  және қолдау керек, ал қалғандары  бай аудандардың есебінен дамиды ( АҚШ тәжірибесі)

2) салық  салу, жұмыспен қамту өмір сүру  деңгейін реттей отырып барлық  аудандарда өмір сүрудің шамамен  тең жағдайларын қамтамасыз ету  ( Германия тәжірибесі)

3) кедей  аудандарды ғана қолдау қажет,  ал бай аудандар өздігінен  дами  алады.( Скандинавия елінің  тәжірибесі)

Осы тәжірибеге сүйене отырып біздің республиканың  даму жағдайында Германия мемлекетінің тәжірибесін қолдану, белгілі бір  нәтижеге жеткізеді деп тұжырымдауға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Қазіргі таңда еліміздің мемлекеттік  құрылысын жетілдіру, оның ішінде билік  құзырларының әр деңгейі арасында нақты  бөлінуі мен халық билігінің  маңызды элементі болып табылатын  жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін  ендіру өте өзекті мәселелердің қатарында. Бұл биліктің бөлінуі шеңберінде қарастырылатын мәселе отандық басқару  жүйесін анықтайтын демократиялық  нышандардың бірден-бірі. Бірақ бұл  бағытты абсолют ретінде қабылдап, бүкіл қоғам проблемаларын шешеді деп қараудан да сақтанған дұрыс. Сонымен қатар күшті орталықтандырылған мемлекет белгілі кезеңде өзінің ішкі тұрақтылығын қамтамасыз ете алады, бірақ оның ұзақ уақытқа созылуы (қоғам дамуы барысындағы сұраныстарға уақытында жауап бермеуі) саяси  жағдайдың тұрақсыздануына алып келуі әбден мүмкін. Ал ішкі саясатта тұрақтылықты қамтамасыз ету саяси  режимді орталықсыздандыру, жергілікті өзін-өзі баскаруды дамыту сияқты басқа да шараларды жүзеге асыруды  талап етеді.