Макроэкономикалық тепе-теңдік және қаржы

 

Бұл факторға сондай-ақ салық салу деңгейі төмен немесе тііпі ол болмайтын "оффшорлық аймақтардың" бар болуы жағдай жасайды. Басқа жағынан, жоғары салық мөлшерлемелері елге шетелдік капиталдың дендеп енуіне кедергі жасайды, мұның өзі ішкі қорланымдардың жетіспеуі кезінде экономиканың дамуын тежейді.

Сондықтан салықтық реттеу бүл факторларды ескеруі және экономикалық қарым-қатынаста (байланыста) болатын елдердің салықтық шарттарын теңестіруге жәрдемдесуі тиіс.

Ф.Кенэ саяси экономия тарихында тұңғыш рет жиынтық қоғамдық өнімнің ұдайы өндірісі мен айналыс процесіне талдау жүргізген.Ол елдегі өндірілген дайын өнім айырбас арқылы қалай бөлінетінін және осының нәтижесіңде өндірістің үзілмей қайталап жалғасып жүріп отыруының шартгары қалай жаеалатынын көрсетеді.

Ф. Кенэнің "Экономикалық кестесінің" шарты бойынша үдайы өндіріс процесі бес актіден түрады. Таптар арасындағы айналыс процесінің нәтижесінде 3 млрд ливрге ауыл шаруашылық өнімдері және 2 млрд ливрге өнеркәсіп заттары өткізіледі. Өндіргіш таптың қолында қалған 2 млрд ливр түратын өнімді осы тап түқым және тамақ үшін жасалған шығындарды өтеу үшін пайдаланады.

К.Маркстің жәй және ұлғаймалы ұдайы өндіріс схемалары. Ол барлық қоғамдық үдайы өндірісті екі бөлімшеге бөледі:

I бөлімше — құрал-жабдықтар өндірісі,

II бөлімше - тұтыну заттарының ондірісі.

I 4000С+Ю00У+Ю00 т = 6000

II 2000С+500У+500 т = 3000

I мен II бөлімше арасындағы айырбас қоғамдық өнімді өткізудің үш шартының негізінде жүреді.

Бірінші шарт:

I (1000У+1000т)=ІІ 2000С.

Бірінші бөлімшеде жаңадан жасалған онім, II бөлімшенің түты-нуға тағайындалған түрақты капиталына тең болуға тиісті.

Екінші шарт:

I (4000С+1000У+1000т)=І 4000С+ІІ 2000С

I бөлімшедегі өнімдердің жиынтығы, I және II бөлімшелерде 
түтынылатын түрақты капиталға тең болуы керек.

Үшінші шарт:

II (2000С+500У+500т)=І (1000У+1000т)+ІІ (500У+500т).

II бөлімшенің өнімдерінің көлемі, I мен II бөлімшедегі жүмысшы-лар мен капиталистердің жеке қажеттіктерін қанағаттандыруға та-ғайындалған түтыну заттарының өнімдеріне тең болуы керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.1 Жабық экономикадағы  макроэкономикалық тепе теңдік

Экономиканың өзін-өзі реттеуі тепе-теңдікпен тікелей байла-нысты болады. Экономикалық агенттердің біреуіде өзінің қарамы-ғындағы қүралдың көмегімен экономикалық тепе-теңдіктің бол-мысын өзгертуге ынталы болмайтын жағдай тепе-теңдік жағдайы деп аталады. Итальян экономисі В.Парето (1848—1923 жж.) опти-малдықтың принципін ашқан: жекелеген адамдардың жақсы өмір қал-жағдайға тырысуының нәтижесі, қоғамның басқа мүшелерінің хал-жағдайын төмендетпесе,онда бүл барынша жақсы түрмыс хал-ға, немесе, жалпы жақсы өмірге жетудің шарты болып табылады. Автордың түжырымдауы бойынша осы принцип орындалу үшін шектелмеген бәсеке болу керек. Классикалық нарық жағдайын-дағы жалпы экономикалық тепе-тендіктің теориялық түңғыш үлгісін Швейцария экономисі Л.Вальрас (1834—1910 жж.) жасаған. Осы үлгі форма жағынан макроэкономикалық болса да, мазмүны жа-ғынан тауарлардың жеке өндірушілері мен түтынушыларының нарықтағы әрекеттерін сипаттайтын микроэкономикалық көрсет-кіштерге негізделген үлгі болып табылады. Вальрастың үлгісі жекелеген әр тауардың сүранысы мен үсынысының теңдігін жүзе-ге асыратын тепе-теңдік бағаларды қолдануға негізделеді.

Экономикалық әдебиетте тепе-тендік жеке, жалпы, нақты деп бөлінеді. Жеке тепе-теңдік — бүл тауарлардың индивидуалдық нарығында қалыптасатын тепе-теңдік. Жалпы тепе-теңдік — бүл еркін бәсеке заңының негізінде барлық нарықтық процестер қүрған, біртүтас өзара байланысты жүйе болып табылатын тепе-теңдік. Нақты макроэкономикалық тепе-теңдік — нарықтың жетілмеген бәсеке жағдайында және нарыққа сыртқы факторлар әсер ететін ситуацияда қалыптасқан тепе-теңдік.

Макроэкономикалық тепе-теңдіктің көптеген үлгілері болады.

Ф.Кенэнің (1694—1771 жж.) «Экономикалық кестесі». Кенэ түңғыш рет үдайы өндіріс процесі мен қоғамдық жиынтық өнім айналымына жалпы талдау

жүргізген. Ол барлық қоғамды үш тапқа бөледі: фермерлер табы — бүл өсімтал тап (ауыл шаруашы-лығына барынша қатынасатындар); иемденуші, меншік иелері табы (дворяндар, дін басшылары, чиновниктер, король өзінің көмекшілерімен); өнімсіз тап (ауыл шаруашылығымен айналыс-пайтындар, меншік иелеріне жатпайтындар).

яғни, 1 саланың шығындарының есеп-шоттарының сомасы, осы саланың өнім шығару есеп-шоттарының сомасына тең болады.

Салааралық тепе-теңдікке, мысалы, өңдеу мен қазып (кен) шығаратын салалар арасындағы: яғни, 2 салаға 3-ші саланың өнімдер ұсынысының жинағы, 3-ші саланың 2-ші салалың өніміне сүранысының жинағына тең болады.

Жоспарлы экономикада тепе-теңдік басқа заңдармен белгіленеді. Жоспарлы шаруашылық жүйесінде негізгі экономикалық байланыс сауда мәмілесі екі жеке меншік иелері арасында емес, мемлекетпен және оған бағынышты шаруашылық субъект арасында (өндірушілермен немесе түтынушылармен) пайда болады. Баға мем-лекет тіркеуінен өтеді, ал осы тіркелген баға сүраныс пен үсыныс-тың тепе-теңдігін көрсетпесе, онда тапшылық туады. Осы инфор-мация маңызды, бірақ жоспарлы шаруашылықтағы тепе-теңдік механизмінің орнауын түсінуге жетімсіз. Экономикадағы тепе-теңдіктің жалпылама түрі — өндіріс пен түтынудың тепе-теңдігі. Тек нарық шаруашылығында тепе-теңдік нарықтық багага негізделген сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігі формасын алады.

Жоспар жағдайында икемді нарықтық бағаның орнына өндіріс пен түтынудың көлемі келеді, нақты тауарлардың орнын өнімнің номенклатурасы басады. Ал тауарлық келісім (тауардың тауарға не-месе тауардың ақшаға айырбасы) мүлде басқа механизммен алмас-тырылады. Бұл механизмнің мазмүны: өнім көлемі номенклатураға айналып ыдыратылады және номенклатура өнім көлеміне айналып біріктіріледі. Бұл қалай жүреді?

Айтайық, экономика өте жабайы — бұнда жалғыз өндіруші А және жалғыз түтынушы Б. Экономикалық орталық О өндіріс пен түтынуды теңдестіріп отырады.

Процесс былай жүреді. Тұтынушы Б орталық маған 20 мың теңгеге А өнімі керек дейді. Орталық Б тапсырмасының дәлелді екенін тексереді. Басқа жақтан өндіруші А орталыққа мен 20 мыңын талдап В.И.Ленин мынадай қорытындыға келді: техникалық прогресс нәтижесінде капиталдың органикалық қүрылымының бірінші жылғы 4:1 ден төртінші жылы 5:1-ге дейін өскенінде, жалпы қоғамдық өнім төртінші жылы 20% өсті, оның ішінде тұтыну заттары 6%-ке, тұтыну заттарын өндіретін құрал-жабдықтардың өндірісі 9,5%-ке, қүрал-жабдықтарды өндіру үшін құрал-жабдықтар өндірісі - 36,7%-ке өскен. Игіліктерге сұранысты білдіретін үй шаруашылықтары. Бұл бөлімде басты назар қысқа мерзімді кезеңге аударылады.

Жабық экономикада соңғы шығындардың саны ретінде алынатын ЖІӨ жеке түтынуға, жеке инвестицияға және мемлекеттік сатып алуға бөлуге болады. "Бірінші кезеңце" бұл мынаны білдіреді.

Ү^С^+І^+О! (1)

1-ші кезендегі түтыну  және инвестициялардың функциялары мынандай:

О=С(П, Үа) (түтыну функциясы) (2)

Іі = I (гО (инвестиция функциясы)

0^=0 (мемлекеттік сатып алулар)

Т^ = Т (таза салықтар)

Түтыну (С) жеке байлықтан (£)) және қолдағы табыс-тан Ү^= Ү-Т оң тәуелділікте.

Нақты пайыздық мөлшерлеменің түтынуға ықпалы түрақты оң немесе теріс болмағандықтан, мүнда тек жанама ықпалы қарастырылады: пайыз мөлшерлемесінің өсуі үй шаруашылығының байлығын, соның әсерінен оның түтынуын да азайтады. Инвестицияны қара-пайымдандыру мақсатымен - инвестиция Функциясы пайыздық мөлшерлемеден ғана тәуелді деп қарасты-рылады: нақты пайыздық мөлшерлемені үлкейту капи-талдың баламалы қүны есебінен инвестиция тартым-дылығын азайтады.

(1) теңцеу - тауар нарығындағы тепе-теңціктің шарты. Сол жағы шығарылатын үсынысты көрсетеді, ал оң жағы — оның сүранысының сипаттамасы болып та-былады. Үсыныс экономиканың өндіргіш күштерімен, яғни капитал қорларымен, жүмысшьшардың біліктілігі-мен және техникалық даму деңгейімен анықталады.

3.2    Тауар және игіліктер нарығындағы тепе-теңдік

Тауарлар және игіліктер нарығындағы тепе-теңцік жағдайын сипаттаудың екі түрлі әдісі бар. Бірінші — кейде ол макроэкономикада неоклассикалық көзқарас деп аталады — баға нарықты тепе-теңцік жағдайға әкелетін қүрал деп жорамалданады. Мүнда "баға" деп тауарлар мен игіліктер деңгейлерінің ақшалай бірлікте көрсетілуі ғана емес, сонымен қатар пайыздық мөлшерлеме, нақ-ты еңбекақы қарастырылады, осындай жағдайда нақты және ақша секторлары бір-біріне ықпалын тигізбейді. Екінші - белгілі бір уақыт аралығында кейбір бағалар өзгеруге бейім емес, мүндай жағдайда тепе-теңцік жү-мысбастылық көлемі есебінен және жалпы ішкі онім көлемінен мүмкін болады. Бүл осы козқарасты сынаған Дж. Кейнс атымен кейнсзукқөзқарасдеп аталады.

Екінші козқарасты жақтаушьшар пайымдаудың бас-қа жолын үсынады. Оларда кейбір баға аз озгермелі (белгілі бір уақыт аралығында) дегенге жол беріледі. Бүл жағдайда тепе-теңцік айырбасталатын көлем — тауарлар мен қызмет көрсету (ЖҮӨ) және жүмысбастылық кө-лемі есебінен орнайды.

Бұл көзқарастар түбегейлі әр түрлі қорытындыларға әкелуіне қарамастан, олар бір негізін қалаушы үлгіге негізделді. Соңғысын талдаудың екі графикалық құралдарымен синтездеуге болады: тауар нарығы мен ақша нарығының өзара әрекеттесуін көрсететін үлгісі, еңбек нарығы және тауарлар мен қызмет көрсетуді өндіретін және оларды тауар нарығында сататын фирма іс-әрекетін сипаттайтын сұраныс-ұсыныс үлгісімен.

Алдымен кең анықталған тауар нарығын қарасты-райық, яғни, тауарларды ғана емес, сонымен қатар қыз-мет көрсетуді де қамтитын нарықты қарастырайық. Талдаудың бастапқы нүктесі — тұтыну және инвести- луымен өндірілген өнімді сатып алу үшін жиынтықшығын деңгейі Ү=С + І + 0 + Хп. (яғни АБ * А8 жағдай болуы мүмкін еместаіне сенімділік білдіреді).\.        Екіншіден, егерде осы жағдай болса да, онда еңбекақы,? баға және нарықтық пайыз мелшерлемесі тез өзгередіI жөне жиынтық сүраныстың төмендеуінен кейін, жағдайды түрақтандыратын тез және болымсыз өндірістің қүлдырауы болады. Ақша нарығы әрқашан инвестициялар мен қор жинақтарының теңцігіне, яғни ресурстардың толық қамтылуына кепілдік береді. Тек табиғи деңгей-дегі "ерікті" жүмыссыздық болуы мүмкін. Бүл АІ) жәнеА8 тепе-тендік нүктесінде, өндіріс көлемі Ү мен әлуеттіҮ* тендігін білдіреді.

Кейнсгік экономикалық теория бүл езін-езі ретгеу механизмінің болуын сьшайды. Сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңцігі ресурстардьщ тольщ қамтылуьшен әдетте, сәйкес келмейді: А нүктесінде АО = А8 теңцііі орнайды, бірақ тепе-теңцік өндіріс көлемі Ү0 < Ү*.

 

Р

АВ

Ро

Үо=Ү* 22-сурет.

 

 

Бұл сәйкес келмеушіліктің себептерінің бірі — әр түрлі мотивгермен, әр түрлі экономикалық агенттермен іске ш:ырылатьш инвестиция және қор жинағы жоспарларының сөйкес келмеуі.

Тауарларға жөне қызмет корсетулерге сүраныстың талдауын үсынысты қарастыру арқылы толықтырайық. Өндіріс факторлары және өндіріс функциясы онім шығару колемін анықтайды:

Ү = Ғ(К,Е) = Ү

Енді ондірілген онімге сүранысты және үсьшысты сипаттайтын осы теңдеулерді біріктірейік. Егер біз үлттық шоттар теңдеуіне түтыну функциясы мен инвестициялық функцияның оң жағын қойсақ, онда мынаны аламыз:

Ү = С (Ү - Т) +1 (г) + О

О және Т айнымалыларының мәндері экономика-лық саясатта берілетін болғандықтан, ал ондіріс деңгейі берілген ондіріс факторларының қоры мен озгермес ондіріс функциясы жағдайында түрақты болғандықтан, былай жаза аламыз:

Ү = С(Ү-Т) + І(г) + 0

Бұл тендеу онім үсынысы онім сүранысына, ал ол оз кезегінде түтыну, инвестиция және мемлекеттік са-тып алулар сомасына тең екендігін корсетеді.

Пайыз молшерлемесі г маңызды рол атқарады, ол тауарға сүраныстың оның үсынысына тендігіне кепіл бере алатындай езгеруі керек. Пайыз молшерлемесі жоғарыла-ған сайын, инвестиция колемі азаяды, демек тауарға сүраныс және үсыныс та азаяды. С+І+О. Егер пайыз мөлшерлемесі жоғары болса, инвестициялар оте төмен және тауарға сүраныс үсыныстан томен болады. Егер пайыз молшерлемесі төмен болса, инвестициялар жоғары және сүраныс үсыныстан асьш кетеді. Пайыз молшерле-месінің тепе-теңцік жағдайыңца тауарларға және қызмет корсетуге сүраныс олардың үсынысына теңеледі.

Классикалық экономика теориясы екі негізгі жоба-ға негізделеді. Біріншіден, ресурстардың толық жүмса-

Үй шаруашылығы қор жинағының мотивтері:

1. Қымбат тауарларды сатып алу;
2. Көрілікті қамтамасыз ету;
3. Кездейсоқ жағдайлардан (ауру және т.б.) сақтану;
4. Балалардың болашағын қамтамасыз ету. Фирма инвестицияларының мотивтері:

 

1. Таза пайда нормасын барынша көбейту;
2. Нақты пайыз мөлшерлемесі.

Классикалық теорияға сәйкес, қор жинағының және инвестициялардың динамикасьш анықтайтьш фактор — пайыз мөлшерлемесі болып табылады: егер ол өссе, онда үй шаруашылығы табыстың әрбір қосымша бірлігінен салыстырмалы түрде көбірек қор жинап, азырақ түтына бастайды. Үй шаруашылықтарыньщ қор жинағының өсуі уақыт өте келе инвестициялардың өсімін қамтамасыз ете-тін несие бағасының темендеуіне әкеліп соғады.

Кейнс теориясына сәйкес экономиканың тепе-тең-дігін қалыптастыратын негізгі фактор пайыз мөлшер-лемесі емес, үй шаруашылықтарының қолда бар табыс көлемі түтыну және қор жинау динамикасын анықтай-тын басты фактор болып табылады. Сонымен қатар барлық түтыну шығындарын жасағаннан кейін қалған табыс бөлігі сақталып, жиналады. Пайыз мөлшерлеме-сінің екінші әсері табыстың түтынуға және қор жинауға әсеріне қатысты салыстырмалы шағын рөл атқарады. Солай бола түра инвестициялар динамикасы ең алды-мен пайыз мөлшерлемелерінің динамикасымен анықта-лады. Бүл түтыну, қор жинағы және инвестициялар функцияларында бейнеленеді.

С = а + Ь(Ү-Т)

С - түтыну шығыны

а - автономды түтыну

Ь — т9тынуды шекті бейімділігі

Ү — табыс

Т — салықтық аударымдар