Экономикалық білім негіздері

Осы факторларды тарату жолдарпының  сипаты мен деңгейі кәсіпорын  дамуының сыртқы және ішкі жағдайларының есебі мен әсеріне байланысты, яғни тәуелді.

• өндірісті ресурстық қамтамасыз ету факторрлары (ғимарат, оқу құрал

жабдықтары). Яғни өнімді өндіру мен  нарықта талап етілетін сан мен  сападағы қызмет көрсетуі. Мүмкін болмайтын барлық қатыстьы жайттар.

• Кәсіпорынның техникалық дамуын экономикасының деңгейін қаматмасыз

ету факторлары (ҒТП, инвестициялар. Еңбек  ғылыми ұйымдастыру)

• Коммерциялық теңділіктерді қамтамасыз ету факторлары. Бұл топтар

арасында айқындалып көрсетілген  шек жоқ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Өндірістік негізгі қордың құрылымы қоғам арасында салынатын қаражат  салмағының айырмашылығын көрсетеді. Яғни актив бөлігінде негізінен  өндірістің айнымалы қаржыларының жұмсалуы көзделеді. Сондай-ақ өндіріске қызмет ететін шешуші бөлімнің және  өндірісте сипатталуға мүмкін болатын кәсіпорын шығарған бұйым, сонымен қатвар құрал-саймандар яғни өнімді өндіруге қатысатын негізгі қорлар жатады. Негізгі қордың актив бөлігінің өсуі өндірісте еңбек өнімінің артуына өндірістің тиімді дамуына әсер етеді. Пассив бөлігіне ғимараттар, транспорттар, беріліс қондырғылар жатады. Олар өндіріс процесінде бірнеше рет қатысып өндірістің актив бөлігінің тиімді жұмыс жасауын қамтамасыз етеді.

Жоғарғы көрсеткішті қор қайтарымынан шығарылған басқа да өнім шарты, өндірістік негізгі қор айналымының үлес құнына тең. Сондықтан кәсіпорынның ақшалай жинағын көбейту, өзіндік құнды төмендету, өндіріс шартын өсіру, негізгі қор құрылымын жақсартуды қарау. Негізгі қор есеп және жоспарын ақшалай немесе заттай үлгіде жүргізеді. Негізгі қорлар бағасы амортизациялық есеп көлемі, тозу деңгейі үшін қажет.

Негізгі қор бағасының олардың  өндіріс процесіне қатысуына  байланысты біренше түрі бар. Олар:

1. Бастапқы құн
2. Қалдық құн
3. Қалпына келтіру құны

• Негізгі өндірістік қорлардың бастапқы құны-бұл қорларды жасақтауға

немесе сатып алуға шығындалған  сома. Ол амортизация нормасын, амортизациялық есеп көлемін, кәсіпорын активінің  пайдасы мен рентабельділігін, олардың  пайдалану көрсеткішін анықтау  үшін қолданылады.

• Негізгі қорларды пайдалану процесінде олар тозып, біртіндеп бастапқы

құнын жояды. Олардың шын өлшемінен  тозған құнын алып тастау керек. Міне, осы негізгі қордың қалдық құны болып  табылады, яғни қалдық құн-негізгі қордың бастапқы құны мен тозу сомасының  айырмашылығы болып табылады.

• Негізгі қордың қалпына келтіру құны-ісжүзіндегі еңбек құралдарының сол

периодтағы бағадағы құны. Бұл қазіргі  кездегі негізгі қорды өндіруге шығындалған сома, ол қорларды қайта  бағалау кезінде қойылады. Негізгі  қордың қалпына келтіру құнын  бағалау шешімі тез өсіп, кәсіпорындардың финанстық-экономикалық көрсеткішін төмендетеді. Сондықтан кәсіпорын үшін, финанстық көрсеткішінің төмендетілген бағасын амортизация коэфициенті қабылдайды.

Негізгі кәсіпорынның айналымы 3 фазадан  тұрады:

1. Негізгі қорлардың тозуы: физикалық және моралдықтозу.

а) физикалық және моралдық тозуы, яғни еңбек құралының тұтыну бағасын  жойған кез.

Физикалық тозу мына жағдайда болады:

• Дайын өнімнің құнымен қалпына келтіретін еңбек құралының пайдалану

процестері

• Еңбек құралдарының іске пайдаланылмай тұруына құралдардың құны

жойылады.

Негізгі қордың бірдей элементтері  физикалық тозу теңсіздігінен шығарылған. Толық және ішінара тозудың негізгі  қордағы айырмашылығы: толық тозу -үшін қорға жаңадан тарату немесе айыр бастау (негізгі қордағы капиталдық құрылыстың тозуын ағымдық ауыстыру), ішінара тозу -жолдық ремонттарды өтеу.

Физикалық тозу өндірістік қызмет мерзімін процентпен белгілейді, яғни мына формуламен анықталады: (И_ф)

И_ф=T_ф/T_н*100

Мұндағы T_ф-өндірістік негізгі қордың нақты қызмет мерзімі, жыл

                 T_н-нормативті қызмет мерзімі, жыл.

Кездейсоқ, нақты қызмет мерзімін салыстыру нормативі немесе оның алдын-алу, физикалық тозу проценті мына формуламен анықталады:

И_ф=Т_ф/Т_ф+Т_в*100

Мұндағы Т_ф- өндірістік негізгі қордың нақты қызмет мерзімі, жыл

                 Т_в-өндірістік негізгі қордың қызмет мерзімінің мүмкіндігі, жол экспортын санау, жыл.

б) моралдық тозу көнеруден туады. Негізгі қаржы конструкциясы  өнімділігі, тиімділігі, үнемділігі бойынша  анықталады. Негізгі өндірістік қордың құнсыздануы

Моралдық тозу көлемін бағалау:

1. негізгі капиталдың толық және алғашқы құны= еңбек құралын оны

пайдалану бағасы бойынша сатып  алу.

2. Негізгі капиталдың қалдық құны - толық құны - амортизация
3. Негізгі капиталдың қалыпқа келтіретін құны -іс жүзіндегі еңбек

құралдарының сол периодтағы, бағадағы құны

Моралдық тозудың алғашқы үлгісінде (ИМ₁) бастапқы құнды қалпына келтіру, негізгі қордың салыстырмалы бағаса мен немесе процентпен анықталады. Оның формуласы мынадай болады:

ИМ₁=П_н-П_с/П_н*100

Мұндағы П_с және П_с - өндірістегі жаңа және моралды көнеру машиналарының сәйкестігі.

Физикалық және моралдық тозу есебінде қордығ қалпына келтіру құны, қызмет мерзімі алмастырылған және амортизация  нормасы мен суммасын анықтау  көзделген.

Амортизация – негізгі капиталдардың  тозу мөлшері бойынша еңбек құралдарын тастап дайын өнімге ауысудағы құн бөлігі. Тозу амортизацияға әкеліп  тірейді. Осы тозудың орнын толықтыру үшін қаржыны жинақтайды және олар жинақ амортизация қоры деп аталады. Мұндай қор негізгі қорды толықтыру үшін қажет.

Еңбек құралдарының тұтыну құнын қалыпқа келтіру үшін амортизация нормалары белгіленген:

Н_д=Ф-Л/Т*Ф*100

Мұндағы Ф-негізгі кәсіпорын  құны

       Л-жойылу құны, млн.руб;

                 Т-қолдану мерзімі 

                                                немесе

К=А/Ф

Бұл көрсеткіштен негізгі қорды  бағалауға қажет.

Амортизация аударым шамасының  коэфиценті мына формуламен анықталады:

К_на=О_фн  /А

Мұндағы К_на-жинақталу коэфициенті

      О_фн-негізгі қордың бастапқы құны

         А-амортизация  аударым шамасы

Амортизацияны есептеу әдістері. Материалдық активтер алған құны бойынша бағаланады. Негізгі құралдарды қайта бағалау жылына 1 рет жүргізіледі. Амортизацияны есептеу мына әдістермен жүргізіледі:

• Істен шығарудың түзу сызықты құны - ғимараттар құрылғылар сияқты

негізгі құралдар үшін қолданылады. Бұл әдісте тозу – объектілердің қызмет етуінің мерзімінің ұзақтығына байланысты деген байламға негізделген.

Мысалы: алған құн 10000 тенге, өтімділік  құны 1000 тенге, қызмет ету мерзімі 10 жыл, жыл сайынғы амортизация  соммасы:

10000-1000 /10=900   Алғашқы құны - өтімділік құны / қызмет ету мерзімі.

Демек 10 жыл ішінде жыл сайын 900 тенге істен шығарылып отырады, ал бір айға 75 тенге істен шығарылады    900 / 12 = 75.

• істен шығарудың өндірістік әдісі - өнім өндіру көлеміне немесе

орындалатын жұмыс көлеміне пропорционал. Бұл дайын өнім өндірісіне қатысатын негізгі қаржы үшін қолданылады. Бұл әдіс мына тоқтамға негізделген:

тозу тек эксплутация нәтижесі болып табылады және уақытты кесуде ешқандай роль атқармайды

Σ_аморт = баланс  құны / бұйым, қызметкер көрсету саны.

Мысалы: берілген станоктың бұйым  құны – 448400 тенге, 5 жыл пайдалануда 3800 бұйым өндіріледі. 1 бұйымға амортизация  – 118.

448400 / 3800 = 118 тенге

1997 жылы мартта 170 бұйым жасалды,  ал апрельде 200 бұйым жасалды

Σ_аморт = 118 * 170 = 20060 тенге, 118 * 200 = 23600 тенге

• Қалдықты кеміту әдісі . Бұл әдіс бойынша 1 жылға есептеу – баланстық

құнынан, ал қалғаны қалдық бойынша. Алған жылдардағы негізгі қордың функциялануының амортизациясының көп бөлігін есептеуге мүмкіндік  береді. Дегенмен олпрдың амортизациялық периоды шексізге дейін созылады. Объектіні жою кезінде амортизацияланбаған бөлік жою бағасын білдіретін болады. Кей кезде қалдықты кеміту әдісі бір қалыптымен сәйкес болуы мүмкін.

Мысалы: трактордың алған құны 26000 тенге, пайдалану мерзімі – 5 жыл, Н_а- норма амортизациясы – 20 пайыз.

Пайдалану жылдары:

1жыл 26000*20%/100%=52000/10=4333

2жыл 26000-52000=208000*20%/100%=41600/12=3467

3жыл 208000-41600=166400*20%/100%=33280/12=2773

4 жыл166400-33280=133120*20%/100%=26624/12=2219

5жыл 133120-26624=106496*20%/100%=21299/12=1775

қалдық құны = баланстық құны –  Σ_аморт.

• Жедел істен шығару әдісі , яғни 3-4 моралдық тозудан шығынды азайтуға

мүмкіндік береді. Бұл әдістер мыналарда  қолданылмайды:

1. Жұмысшы машиналар бойынша
2. Құралдарда
3. Пайдалану мерзімі 3 жылға дейін транспорттық көліктерге сол сияқты

транспорт бойынша

Амортизация мына жағдайларда есептелмейді:

• Тоқтатылған негізгі қор бойынша
• Техникалық қайта жарақтану периоды кезінде
• Жерге
• Ірі өнімділік малға
• Музей экспонентінде
• Кітапхана қорына.

Негізгі қордың көлемі, құрал деңгейі  және оның өсу қарқыны кәсіпорынның тиімді жұмыс жасауының көрсеткіші. Негізгі қордың құрамын оқығанда қор қайтарымын, қор сыйымдылығын, қор жарақтануына баса көңіл бөлінген. Себебі: өнімді өндіргенде негізгі қордың актив бөлігі міндетті түрде қатысуына байланысты. Негізгі қордың актив бөлігі ұлғайса Қор қайтарымы өседі. Бұл кәсіпорынның қуатты екендігін білдіреді. Сондықтан негізгі қордың актив бөлігінің құрамындағы құрал – жабдықтардың үлес салмағы жоғары екнін осы қорды тиімді қолдану қажеттілігін қолдану коэфициенті арқылы анықтайды. Өндірістің қуаттылығы артқан сайын негізгі қордың құрамы да жылдам өсуі керек. Себебі оған қуаттылықты қолдануға арналған күрделі қаржының үлесі бар.

Негізгі қорды еептеу және бағалау оның кәсіпорын экономикасы элементтерінің жалпы құрамындағы сандық үлесі жөнінде сөз етуге мүмкіндік береді.

Амортизация жоспарлы  түрде негізгі  қордың құнын толтыру болып табылады. Негізгі қорды бағалау үшін мынандай экономикалық көрсеткіштерді қолданылады: Қор қайтарымы, Қор сыйымдылығы, Қор жарақтылығы.

1) Қор қайтарымы бұл-негізгі  қордың бір теңгесіне өндірілген  өнімнің шамасы немесе негізгі  өндірілетін қордың бір теңгесіне  шаққандағы өнім мөлшері, ол  мына формуламен өрнектеледі:

ҚҚ = Ж_ө / Н_қ

Өндірістік негізгі қордың орташа жылдық құны былай анықталады

Ф = Ф₁+ Ф_ввод * П₁ / 12,         Ф_выб *П₂ / 12

 

 

Мұндағы: Ф₁ негізгі қордың бастапқы жылдық құны, руб

Ф_ввод Ф_выб жылдық ағым құнының енгізу және шығарылу сәйкестігі П₁ П₂ енгізілген ай санының толық істен шығу мезеті.

Қор қайтарымы негізгі қордың басты  бәр қолдану көрсеткіші. Сонымен  қатар ауылшаруашылық елінде нарық  есебінің айналым периодын көтереді. Қор қайтарымы ғылыми техникалық прогресс шартын өсіріп, жабдықтармен алмастырады, яғни кәсіпорынға жұмсалатын еңбек шартын жақсарту бағытын игеру, табиғатты қорғау және тағы басқа көптеген шарттарын көбейту.

Қор қайтарымының өсу факторы  1.1 суретте көрсетілген.

 

 

 

 

 

 

2) Қор сыйымдылығы белгілі бір өнім өндіруге жұмсалған қордың шығынын көрсетеді. Қор сыйымдылығы өнім мөлшері Қор қайтарымына қарама қарсы. Егер Қор қайтарымы тенденцияны өсіруге тиісті болса, ал Қор сыйымдылығы керісінше төмендетеді.

Қор сыйымдылығы қор қайтарымына  қарама-қарсы көрсеткіш:

ҚС= НҚ / ЖӨ