Экономикалық білім негіздері

3. Қор жарақтылығы – бұл еңбектің қормен жарақтануы, яғни еңбектің

негізгі өндірістік қорлармен жарақтану  дәрежесін сипаттайтын көрсеткіш. Ол қордың жылдық орташа құнын өндіріс  қызметкерлерінің орташа санына бөлгендегі қатынаспен анықталады.

ҚЖ = НҚ / Ж_с

Мүндағы НҚ – негізгі қор, Ж_с жұмысшылар саны

• Негізгі қордың тозу коэфициенті:

К_т = Қ_т/ К_а

Мұндағы К_т негізгі қор тозу құны, Қ_а негізгі қордың алған құны.

• Негізгі қордың шығу коэфициенті:

К_шығ = К_шығ / Қ_алғ

Мүндағы К_шығ- белгілі уақыттағы қордан шығарылған құн, Қ_алғ осы периодтағы басындағы  қор құны.

• Негізгі қордың жаңару коэфициенті:

К_жаң = К_енг / Қ_а

Мүндағы К_енг- белгілі уақыттағы негізгі қорға енгізілген құн, Қ_а- ақырғы периодтағы негізгі қор құны.

• Негізгі қордың өсу коэфициенті:

К_өсу = Қ_енг – Қ_шығ/ Қ_алғ

Негізгі қордың пайдалану тиімділігін көтеру үшін:

• Олардың жүктелу деңгейін;
• Қорларды жаңарту;
• Қазіргі заманғы техникалық дамыған жабдықтарды пайдалану;
• Мамандандырылған жұмысшыларды пайдалануды арттыру.

 

 

Кәсіпорынның айналым қоры бұл  өндірістік негізгі қордың бір бөлімі. Онда әрбір өндірістік циклдар толығымен тұтынылады немесе қолданылады. Өндіріс процесінде өзнің натуралдық түрін өзгертіп толық бағасын өндіретін өнімге аударады.

Айналым қорлары тауар айналым  қызметімен тығыз байланысты. Өндірістік цикл аяқталған соң дайындалған дайын өнімді сату арқылы немесе реализацияға беру арұылы пайда түсіреді. Айналым қорларының заттық түсінігі еңбек заттары болып келеді, яғни аяқталмаған өндіріс және болашақ кезеңдегі шығындар.  Шикізат негізгі материалдар, отын, қосалқы бөлшектер және жартылай фабрикаттар, көмекші материалдар және тағы басқалар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Өндірістік процесс еңбек заттарына  әсер етіп, оларды дайын өнімге айналдырады.

Дайын өнім дегеніміз - ол толық техникалық өндірістен, сапасы бағалаудан өткен және буылып қоймаға тпсырылған өнім. Өндіріс процесі тоқтаусыз жүретін болғандықтан дайындықтың әртүрлі деңгейінде кездесетін өндрсте айналым қорларының анықталған бөлігі нақты қызмет етеді. Жалпы айналым қорларын келесі топтарға бөлуге болады:

• өндірістік запастар айналым қорларының негізі. Оның құрамына шикізат

және көмекші материалдар, отын оның түрлері негізгі қорды өндіретін  запастар, бөлшектер және тағы басқалар жатады.

• Аяқталмаған өнім, яғни өндірісте аяқталмаған еңбек заты түрінде және

кәсіпорынның жартылай фабрикаты  түрінде көрсетіледі.

• Боашақ кезеңінің шығындары заттық емес түрде кездесетін айналым

қорының элементі бұл шығындарды берілген уаұытта өндіріп оларды болашақ  кезеңнің, өндірілетін өнімнің өзіндік  құнына қосатын шығын арқылы өтейді.

Айналым қорының осы топтағы  байланысы оның жалпы құнының  құрылымын көрсетеді. Айналым құралдары  ақша қаражатының үзіліссіз айналуын қамтамасыз ететін айналым қоры және өндірістік айналым қорын құру үшін, авансталған ақша құралдарының жиынтығы. Сонымен қатар айналым құралдары шаруашылыққа келіп түсетін кіріс пен шығыстардан айналымға кететін құралдарды айтамыз. Мысалы: жанар, жағар май, тыңайтқыш, кассадағы ақша және тағы басқалар.

Негізгі өндірістік құралдар мен айналым  құралдары тығыз байланысты. Бухгалтерлік есептеулерде жұмыс жасап тұрған негізгі қорлар баланстық құны бойынша есептеледі.

Айналым құралдарының айналым схемасы  мына түрде болады:

А – Т … Ө … Т₁ - А₁

Мұндағы: А ақша қаражаты

Т өндіріс құралдары

Ө өндіріс

Т₁ дайын өнім

А₁ өнімді сатудан түскен ақша

(…) айналым құралының үзілістігін,  бірақ өндіріс сферасы айналым  процесінің жалғасуын көрсетеді.

 Айналым құралының құрамы және оның классификациясы:

 

 

 

 

 

 

Айналым құралдарының қалыптастыру көздері: пайда, несие (банктік, коммерциялық), акционерлік, өсіру жарнасы бюджеттік қаражаттар несиелік қарыздар және тағы басұалар. Төленбеген несиелік қарыздар кәсіпорынның қолданылмаған құралдарын пайдалану.

Мысалы: бюджетке төлем бойынша  қарыздар: коммерциялық қарыз, еңбек ақы және оны есептеудегі қарыздар. Еңбек ақы бойынша ең төменгі қарызы келесі формуламен есептеледі:

Т_қ = Қ * К / 90

Мұндағы: Т_қ еңбек ақы бойынша төменгі қарыз

Қ кварталға, еңбекке төлеу  жоспар қоры

К ай басталғаннан еңбек  ақы берген күнге дейінгі күндер саны

90 – 1 квартал

Мысалы: кварталға еңбекке төлеуге  жоспарланған құн 5700 тенге жұмысшыларға еңбек ақы төлеу әр айдың 4 – ші күні белгіленеді. Сонда еңбек ақы бойынша  Т_қ табу керек.

Т_қ = 5700 * 3 / 90 = 190.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер.

 

1. Экономика предприятия.

В.Я. Горфинкеля

В.А. Швандара.

Москва 2000.

2. Экономика предприятия.

В.Я. Хрипач

Г.З. Сума.

Экономпресс 1999 г.

3. Экономика учебная.

А.П. Казанов.

Москва 1999 г.

4. Экономика предприятия.

Н.В. Минеева.

5. Нарықтық экономика негіздері.

Б. Жүнісов.

У. Байжомартов.

Ү. Мамбетов

Алматы 1999 ж.

6. Экономика предприятия

С.Т. Купешова.

7. Жалпы экономикалық теория.

Ө.Қ. Шеденов.

Б.А.Жүнісов.

Б.И. Комягин.

Алматы – Ақтөбе 2002 ж.

Қазіргі нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның алатын орны өз алдына ерекше. Нарықтық экономикаға көшу барысында елде көптеген өзгерістер болғаны бәрімізге мәлім. Яғни экономиканың дамуына жаңадан жасалынып жатқан үлгілер, жаңалықтар өз әсерін тигізуде. Айта кететін болсақ техникамен технологияның қолданысқа екеуінің өзі көп нәрсені өзгертті. Яғни өндірістік саланың тез дамуына себеп болды.Ал осы техника мен технологиялар өз бетінше емес ғылым арқылы дамыды. Ол үшін адам баласы көп оқуы, білуі және келіп жатқан жаңалықтарды жете меңгеруі қажет. Бір кәсіпорын шеңберінде қарастыратын болсақ, кәсіпорынның мақсаты пайда табу. Ол пайданы табу үшін, өнім өндірумен айналысады және де ол өнімді өндіру үшін көптеген шығындар шығындалады, яғни, кәсіпорын өз алдына байланысты мәселелер туындайды.

Ал елдің экономикасының өзі осындай кәсіпорындардан құралады. Яғни осындай кәсіпорындар мемлекетке салықтар төлейді, оның экономикалық өсімін көтереді. Экономикадағы мемлекеттің атқаратын міндеті, оның экономикалық өмірдегіорны және бұл қатынастың тиімділігі.

Жоғары көрсеткішті қор қайтарымынан  шығарылған басқа да өнім шарты, өндірістік негізгі қор айналымының үлес құнына тең. Сондықтан кәсіпорынның ақшалай жинағын көбейту, өзіндік құнды төмендету, өндіріс шартын өсіру, негізгі қор құрылымын жақсартуды қарау. Әр кәсіпорын тауарды қанша және қалай өндіру, қалай және қайда тарату, сондай-ақ түскен кірісті қалай бөлу жөнінде өз бетінше шешім қабылдайды. Кәсіпорын жыл сайын өндіріп отырған өнімнен 40% пайда көру үшін шығындалады. Екі квартал сайын шығын 8% төмендесе, өнім көлемі жоғары сапа береді. Сол сияқты өнімнің бағасы 2,2% өседі, ал еңбекақы 6% өсіп, жұмысшылар саны өз қалпында жүреді. Жалпы кәсіпорында өнімнің өзіндік құнын төмендету жолдары мына жағдайларда қарастырылады:шығындарды азайту және материалдарға бағаны төмендету, еңбек өнімділігін жоғарлату, өнімдер көлемін ұлғайту және шығындарды азайту мәселелеріне көп көңіл бөлінеді.

Есептеу бөлімінде кәсіпорын тиімділігін  арттырып кәсіпорынға түскен пайданы  есептедік. Бұл жерде кәсіпорын  жоғары дәрежеде пайда түсіре білді. Себебі кәсіпорынның өнімді сатқаннан пайдасы үлкен көлемде болды.

Қорыта айтқанда негізгі қордың тиімділігін көтеру үшін: олардың  жүктелу деңгейін, қорларды жаңарту, қазіргі заманғы техникалық жабдықтарды  пайдалану және де мамандандырылған жұмысшыларды пайдалануды арттыру қажет.