Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің даму бағыттары және оларға мемлекеттік әсер ету жүйесіндегі салықтардың рол

Салықтық реттеу кәсіпорындар мен халықтың белсенділік корсетугс мүдделігін қамтамасыз етугс бағытталған. Бүған салық салу молшері арқылы қол жстеді. Салык, деңгейі ең алдымсн қоғамдық қажеттсрді қанағаттандыруға байланысты. Егср олар салық түсімдерінен қүрылатын жалпы мемлекеттік қорлар аркылы қанапптандырылса, онда салықтар деңгейі жоғары ал халықтың жеке табыстары мен косіпорындардың қаржысына қүрылса, салық деңгейі томен болады. Егер салык, түсімдері мсмлекет шығындарын қаржыландыруға жстпссе, бюджет тапшылығы пайда болып, инфляция туады. Тапшылык, ақшаның күнын түсіреді де косіпорындары да халықта зиян шегеді. Егер осы кезде мемолекет шаралар қолданып, қаржы жинап, ақша айналысы жаксарса, онда экономика қалпына келіп уақытша іркіліс қана қалады ксрі жағдайда қаржыландырудың тапшылығы натуралдық-заттай және ақшалай тсңгсрмеушіліккс инфляцияға жоне ақшаның одан сайын қүнсыздануына әкеп соғады.

Салықтық ретеуде салықтар ставкасының молшері сияклы факторлардан басқа салық жеңілдіктері жүйесінің  де маңызы зор. Дамудың коғам үшін қажстті: қаражаттарды әлеуметтік сфсраға, табиғатты корғау мен қайырымдылық іс-шараларына, онімдердің, жүмыстардың, қызметтерінің жаңа түрлерін ондіруге, онім мен қызмет көрсетудің әлеуметтік маңызды түрлерін үлғайтуга жүмсау сияқты бағыттары жеңілдіктер арқылы ынталандырылып отырады. Алайда жеңілдіктер жасаудағы да экономикалық жақтан негізделген шектері болуы тиіс. Әйтпесе салык. жеңілдіктері шаруашылық субъектілерінің озін-озі қаржыландыру мүмкіндіктерін тиімді пайдалануы

1995-1999 жылдарда салық  жүйесін реформалау одан ары  қарай жалғасып. аяғында негізгі заңнан басқа әр бір салықтар мен алымдарды есептеу бойынша 18 нүсқаулықтар болды.

Сондықтанда да 2001 жылдың 12 шілдесінде жаңа салық Кодексі  қабылданды. Жаңа салық Кодексі 2002 жылдың 1 қантарынан бастап күшіне енгізілді.

Жаңа салық зандылығы бойынша салық саясатының негізгі бағыттары төмендегідей:

•   салық зандылығын орнықтыру;

•   мемлекеттің  фискалдық саясатын дамыту

•   экономикаға  шетел капиталын тарту;

•  шағын  бизнесті дамыту үшін арнаулы салықтық режимдер механизмін енгізу. Экономикалық   процестердің   мемлекет   тарапынан   реттелуі       кез-келген   қоғамдык жүйенің басқару элементі болып табылады. Мемлекеттің   экономикаға араласу дәрежесі қоғамның дамуының әр бір нақты тарихи кезеңінде шешетін міндеттеріне жіне маКсаттарына байланысты реттеудің формалары мен әдістері анықталады.

Экономиканың мемлекет арқылы реттеуде салықтық реттеудің  маңызы зор. Нарық экономикасында салықтар түбегейлі қайта құрушы рөлді атқарады. Олар барлық деңгейдегі бюджеттерді қалыптастырудың басты көзі, олеуметтік кепілдіктерді қамтамассыз ету қүралы, жергілікті озін-озі басқарудың қаржылық негізі болып қана қоймай сонымен бірге мемлекеттің, шаруашылық субъектілерімен халықтың қаржылык мүмкіндіктері мүдделерін теңестіру қызметін атқарады.

Салықтық реттеу кәсіпорындар мен халықтың экономикалық белсенділігін арттыруға бағытталған.

Салықтық реттеу-осы  категорияның атқаратын функциялары  арқылы жүргізіледі. Олар фискалдық, бөлу және реттеушілік функциялар.

Фискалдық функция мемлекеттік  бюджеттің кірісінің қүру ролін салықтар түсіру арқылы атқарады. Бөлу фанкциясы шаруашылық субъектілермен халықтың, салык төлеушілердің табысының бір бөлігін бюджетке салық арқылы бөлуін көрсетеді.

Реттеушілік фукнциясы  салықтың элементтерін реттеу тұтқасы ретінде қолдащ арқылы өзінің қызметін жүзеге асырады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΙΙ-Тарау. Қазіргі  кезде Қазақстан Республикасында  кәсіпкерлік қызметке салық салу механизмі

2.1.Жеке кәсіпкерлерге  салық салу ерекшеліктері

 

Нарықтық қатынастар жүйесі, кәсіпкерлікті дамытуға жағдай жасайтын және олардың өндіретін тауарлары мен қызмет түрлерінің сапасы мен қүрылымын, көлемін арттыра отырып жүмыс тиімділігін арттыратын шаруашылықты жүргізудің универсальды үлгісі болып табылады.

Орта және кіші кәсіпкерлікті дамыту мәселесі бүгінгі күні Қазақстаннын экономикалық саясатында үлкен орын алады. Оның себептері Қазақстан нарықтык экономикаға өту жағдайында түрлі меншік формасындағы кіші жоне орта бизнестегі кәсіпорындар қүруға деген қажеттілік пайда болды, яғни, түтыну нарығына оз тауарларын шығарып, халықты жүмыспен қамтамасыз ету, экономиканы жан-жақты дамыту, әлемдік рынокқа шығу, ұлттық байлығьтмызды көтеру.т.б.

Дамушы елдерде шағын  және орта бизнесті дамыту мемлекеттін  экономикалық дендейін жоғарлатудың негізі болып табылады.

Кәсіпкерлікті дамытудың алғашқы іргетасы ең алдымен кооперативтер құру негізінде қаланды. 1988 ж,"Кооперация туралы'? заңы мемлекеттік және экономиканын колхоздық-кооперациялық секторларының бірдей қүқықтық деңгейде жүмыс жасауын көздеді. Қазақстан кәсіпкерлерінің бірінші даму сатысы 1990 жылғы "Қазақ ССР кәсіпкерлікті және шаруашылық іс әрекетті дамыту" заңы шықаннан кейін қалыптаса бастады. Кооперативтер мен үйымдар саны 15 мыңға жетті, ал, онда жүмыс істейтіндер саны 300 мың адамға жетті. Олар елдегі тауарлар мен қызметтердің терттен бір бөлігін шығарды.

Кейінірек, қайтадан "Кооперация туралы" заң жаңаланып, өнделіп  қайтадан шықты. Осыған орай кәсіпорындар жүмыс істегенімен сатып алу-сауда кооперативтеріне салық салу қатал түрде жүргізілуінің әсерінен олардың іскерлік қызметі қүлдырауға үшырады. Кооперативтер саны 1990-1995 жылдар аралығында 2 мыңға дейін азайып кетті.Бертін келе мемлекеттің жүргізген саясатқа орай жеке косітткерлік қайтадан қолға алына бастады. Олар түрлі салықтық жеңілдіктерді қолданды, мемлекет тарапынан басқа да қолдаулар тапты, сөйтіп, олпрдың саны күннен күнге арта түсті.1995 жылы олардың саны 11,5 мыңға жетіп, оларда 115 мың адам жүмыс істеді.

Алдыңғы тараулардан  байқап отырғанымыздай, кәсіпкерлер  саны уақыт оте келе өсіп отыр. Яғни оларды салықтық реттеудің қажеттілігі  күннен күнге артып келеді.

Жеке кәсіпкерлік- бұл оз атынан озіндік тәуекелділікпен жоне мүліктік жауапкершілікпен атқаратын жүмыс және қызмет көрсету, тауар сату жолымен өз есебіне пайда табатын жеке кәсіпкерлердің занды үйымшылдық формасының бірін көрсетеді .

Сипатына байланысты адамдардың іс орекетінің негізгі екі  типі бар : еркін жөне еріксіз. Кәсіпкерлік еркін іс әрекетке жатады, себебі ол жеке ойға, жеке бастама котеруте, мақсатты тандауға, белгілі бір нотижеге жетуге негізделеді.

Жоғарыда коріп отырғанымыздай, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын  субъектлер саны, кәсіпкерліктің түрлері  өте көп, яғни оларды жіктей келс олардың кызметін реттейтін салық түрлеріне тоқталатын болсақ, оларға, егер олар занды түлға болатын болса қазіргі қолданыстағы салық зандылығына сәйкес корпоративті табыс салығы салынады, жеке түлға болса жеке табыс салығы және бүгінгі танда барлық косіпкерлік қызмет түрлеріне арнаулы салық режимі қолданылады.

Арнаулы салық режимін  қолдана отырып мемлекет кәсіпкерлік  кызметтің дамуына, осіп-оркендеуіне  жағдай жасайды жоне оларды салықтық реттсп отырудан да қүры қалмайды.

Енді оған толығырақ тоқталатын болсақ, өтпелі ксзеңді басынан кешіріп отырған ҚР мемлекет үшін жеке кіші жоне орта бизнесті дамытуда аталмыш салық салу режимінің тигізер өсері ерекше болмақ. Бүл салық салу одісін салық толеушілердің белгілі бір түрлері ғана қолданады, сонымен бірге салық түрлерін, яғни, олсумсттік салықты, корпоративті табыс салығын, толем көзінен салық салынатын жеке табыс салығын қоспағанда жеке табыс салығын телеу мен есептеудің оңайлатылған тәртібін қолданады. Ол- біржолғы талон негізінде, патент негізінде , оңайлатылған декларация негізінде болады.

Салық салу объектісі  болып, салық төлеушілердің ҚР территориясы аумағындағы салық кезеңі ішінде тапқан табысы болып табылады.

Салық салудың оңайлатылған жағдайын колданушыларда міндетті түрде  томендегі шартты нәрселер болуы керек:

•  орналасқан  жері   бойынша   аумақтық   салық   орагандарында   мемлекеттік  тіркеудс болуы керек;

•    бекітілген үлгіде отініші болуы керек;

•    лицензиялауға  жататын қызметті жүзеге асыру барысында  лицензиясы болуы керек;

•     мемлекеттік тіркеуге байланысты алымдары толенуі керек;

•     банктегі шоты туралы молімет болуы керек;

•    сондай-ақ басқа  да бюджетпсн есеп айырысқаны туралы қүжаттары болуы шарт.

Сондай-ақ, кіші бизнес субъектлері  төменде корсетілген салық толеу  тортібінің біреуін ғана тандап алады, олар төмендегідей:

1.   Жалпыға бірдей  белгіленген тәртіп;

2.    Біржолғы  талон негізіндегі АСР;                        

3.    Патент негізіндегі  АСР;

4.    Оңайлатылған  декларация негізіндегі АСР.

Бұлардың әрқайсысына жеке жеке анықтама беретін болсақ, бір жолғы талон - арнаулы салық режимін қолдану қуқығын куәландыратын және төлем козінен үсталатын жеке табыс салығын қоспағанда жеке табыс салығы бойынша бюджетпен есетт айырысу фактісін растайтын қүжат.

Патент арнаулы салық режимін қолдану қүқығын куәландыратын жөне салық сомаларының бюджетке төленген фактісін растайтын қүжат.

Тіркелген жиынтық салық  салу төртібімен салық толеушілер бірыңғай оңайлатылеан декларацияны корсетуі керек.Ол жыл басында бекітілген салық ставкасын әрбір салық объектісіне қолдану арқылы анықтауға болады.Салық ставкасын салық органдары берген деректер негізінде жергілікті өкілетті органдар бекітеді және ол әкімшілік аумақтық бірлік аумағында орналасқан салық төлеушілер үшін бірыңғай болып табылады. ТЖСС сомасы есепті айдан кейінгі айдың 20-нан кешіктірілмей, ай сайын салық салу объектлерінің орналасқан жері бойынша төленуге тиіс.

төмендегі кестеде атап көрсетуімізге болады.  

 

 

 

 

 

+ •        Арнаулы салық режимі шектеулі түрде қолданылады. Оны

Тағы да көңіл бөлетін басты моселелердің бірі, салықты оңайлатылған декларация негізінде есептеуді қолданылатын жеке кәсіпкерлер табысына қолданылатын салық ставкалары, ол төмендегідей:

 

Тоқсандық табысы	Ставкасы
2000,0 мың теңгеге дейін  қоса алғанда	Табыс сомасының 3 проценті
2000,0 мың теңгеден жоғары-3000,0 мың теңгені қоса	60,0   мың  теңге+2000,0  теңгеден   асатын сомадан 5 процент
3000,0 мың теңгеден жоғары	110,0  мың  теңге   +3000,0   мың  теңгеден асатын  табыс сомасынан 7 процент

Ал, салынады.

занды    тұлғалардың    табысына    мынандай    станкалар    бойынша    салық

 

 

 

 

 

 

 

 

Тоқсандық табысы	Ставкасы
2000,0 мың теңгеге дейін  қоса алғанда	Табыс сомасының 4 проценті
2000,0 мың теңгеден жоғары- 4500,0 мың теңгені қоса	80,0   мың  теңге+2000,0  теңгеден   асатын сомадан 5 процент
4500,0 мың теңгеден жоғары-6500,0 мың теңгені қоса	205,0   мың   теңге+4500,0   мың   теңгеден асқан сомадан  7 процент
6500,0 мың теңгеден жоғары	345,0  мың  теңге   +6500,0   мың  теңгеден асатын  табыс сомасынан 9 процент

Егер, есепті кезеңнің қорытындысы  бойынша жалдамалы қызметкерлердің  орташа айлық жалақысы ҚР заң актлерінде белгіленген ең томенгі айлық  жалакының ең кемінде үш еселенген  мөлшеріндей болса, салық кезеңі ішінде есептелген салық сомасы әрбір қызметкер үшін салық сомасының 1,5 проценті молшеріндегі сомаға түзетілуі тиіс.

Табыстың шекті мөлшері  асып кеткен жағдайда, салық сомаларын  есептеу табыстың шекті сомасынан  және нақты алынған табыс сомасынан  жеке-жеке жүргізіледі.Салықтың осы  сомаларының арасындағы айырма көзделген түзетусіз бюджетке төленуге тиіс. Көзделген түзетуге табыстың шекті сомасынан ссептелген салық сомасы ғана жатады.

Қазақстан Республикасында  сонымен қатар ауыл шаруашылығын дамытудың маңызы зор. Сондықтан  оған байланысты кейбір салық режиміне тоқталып өтетін болсақ, мысалға шаруа қожалықтарына арналған салық режимі бірыңғай жер салығын толеуге негізделеді.

Бірыңғай жер салығын  толеу негізінде арнаулы салық  режимін қолданатын шаруа (фермер) қожалықтары (бұдан әрі - бірыңғай жер салығын толеушілер) салықтардың мынандай түрлерін;

1)   осы   арнаулы     салық  режимін   қолданылатын   қызметтен   түскен   шаруа  (фермер)  қожалықтарының табысынан   жеке табыс  салығын;

2)   осы   арнаулы   салық   режимі   қолданылатын   қызметті   жүзеге   асырудан айналым  бойынша қосылған қүн салығын;

3)   осы арнаулы  сагтық режимін қолданылатын  қызмет бойынша жер салығын:  шегінде салық  салу объектілері  бойынша көлік қүралдарына салынатын  салықты;

4)  Қазақстан   Республикасының   Үкімет  белгілеген  қажеттілік  нормативтері шегінде салық салу объектілері бойынша көлік қүралдарына салынатын салықты;

5) Қазақстан Республикасының  Үкімет белгіленген қажеттілік  нормативтері шегівде салық салу  объектілері бойынша мүлік салығын  төлеушілер болып табылмайды.

1.  Қосылған   қүн  салығын телеушілер    болып  табылмайтын    бірыңғай жер  салығын  төлеушілер  салық     органына  осы  салық  бойынша   есепке   қою  туралы   өз еркімен өтініш беруте қүқылы.

2. Арнаулы салық режимі   қолданылмайтын қызмет  түрлерін  жүзеге асырған кезде     бірыңғай  жер  салығын төлеушілер  кірістер     мен   шығыстардың  (  жалақыны есептеуді қоса алғанда), мүліктің ( соның ішінде көлік құралдарының)    болек   есебін жүргізуге жоне жалпы белгіленген тәртіппен    қызметтің    осындай түрлері бойынша тиісті салық    пен    бюджетке төленетік басқа да    міндетті төлемдерді есептеуді, салық есептілігін тапсыру мен төлеуді  жүргізуге міндетті.