Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің даму бағыттары және оларға мемлекеттік әсер ету жүйесіндегі салықтардың рол

Шағын бизнес саласындағы  заңнаманың келелі моселелерін шешу Алматыда шағын бизнес саласындағы заңнаманың келелі мәселелері женінде конференция болып өтті. Әділет органдары 2002 жылдың 10 айы ішінде айқындаған тіркелмеген және жарияланбаған нормативтік қүқықтық актілер бойынша ақпарат тілде тиек етілді. "Бір терезе" қағидатын (шағын бизнес субъектілерін бір рәсім шегінде 10 күн мерізімінде тіркеу) енгізуді көздейтін заң жобасы алға тартылды. Қолданыстағы нормативтік қүқықтық актілерге өзгерістермен толықтырулар енгізу және шағын бизнес мәселелерін реттейтін жаңа нормативтік қүқықтық актілер қабылдау, көсіпкерлік қызмет үшін кедергілер келтіретін актілерді жою жоніндегі үсыныстар қаралды.

Қазақстан Республикасының  Әділет министрлігі, Бас прокуратура, Индустрия жоне сауда министрліг мен Косіпкерлердің форумы шағын  бизнесті қолдау мәселелері женіндегі өз ара ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойды.

Қайта қаржыландыру ставкасы төмендетілді. Қазақстаннның Үлттык Банкі 2002 жылдың 18 қарашасынан бастап қайта қаржыландыру ставкасын жылдық 8 ө -тен 7,5 ө-ке дейін төмендетті. Қазақстандағы инфляция 2001 жылдың қыркүйегіндегі 0,1 ө-пен жөне қазанындағы 0,7ө салыстырғанда 2002 жылдың қазанында 0,6ө болды. 2002 жылдың қантар -қазанында инфляция 2003 жылдьтң қыркүйегіндегі 3,5 ө -пен жоне қазанындағы 4,5 ө салыстырғанда 4,1 ө болды. 2005 жылдың басынан бүл көрсеткіш шамамен 7-7,5 пайызды қүрап отыр.

Қаржы ресурстарының  басым бөлігінің мемлекет қарамағына етуі кәсіпорындарының дербес болуына  кедергі болады. Нарықтық экономикада  қаржы ресурстарын шоғырландыру деңгейі қоғамның әлеуметтік бағытталынуына байланысты. Мемлекеттегі өлеуметтік қорғау деңгейі соғүрлым мемлекеттің әлеуметтік шығындарды қаржыландыру үшін де кеп қаржы керек.

Ал, мемлекеттік бюджеттің  негізгі кіріс көзі салықтар екені  бәрімізге мәлім. Салықтық реттеу процесі  салық салудың оңтайлы деңгейін анықтаумен байланысты.

Салық ставкаларын ауытқыту арқылы өндірістегі шағын және орта бизнестің даму барысында әсер етуге  болатынын зерттеу барысында  байқалып отыр. Салық ставкаларын  салықтық реттеу қүралы ретінде пайдалану  барысында оның нақты кезендегі салық ставкалары мен түсімдерімен өзара байланысын, ондіріс қарқыньтна, кәсіпкерлік деңгейіне тигізетін ықпалын басты назарда ұстау шарт.

Енді салық жеңілдіктерін  тиімді де икемді салықтық реттеу қүралы ретінде талдап көрейік. Салық жеңілдіктерінің ғылыми-техникалық прогрессті, шағын және орта кәсіпкерлікті, өндірісті, экономикалық есуді ынталандыру сияқты негізгі мақсаттары мемлекеттік саясаттың бағыттарының өзгеруімен байланысты қүбылып отырады.

Экономиканы   реттеу   барысында   салық   жеңілдіктерін    қолданудың    мынадай бағыттарын бөліп көрсетуге болады:

• ғылыми-зерттеу, тожірбиелік-конструкторлық жүмыстарының оркендеуіне жағдай
• жасау;
• робототехника, биотехнология,  электроника тәрізді ғылымды көп қажет ететін
• өндіріс салаларының дамуын ынталандыру; шағын жөне орта кәсіпкерлікті қолдау;
• инвестиция барысын реттеу.

Салық жеңілдіктерінің  салық төлеуден толық немесе жартылай босату, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық төлеу мерзімін үзарту, салық ставкасын төмендету  тәрізді тетіктері арқылы бір жағынан, нақты бір кезеңцегі салық түсімдерінің сомасы кемітілсе, екінші жағынан ондірістің, косіпкерліктің одан әрі дамуына, болашақтағы салық түсімдерінің артуына әсір етуге болады.

Өндірістегі шағын жоне орта көсіпкерлікті қолдау барысында салық жеңілдіктері мынадай мақсаттарды коздейді: монополияға қарсы күрес, бәсекелестікті қолдау мен дамыту, ендіріске ғылым жаңалықтарын енгізу, жаңа жүмыс орындарын ашу, жүмыссыздық деңгейін қысқарту, ендірілген өнімге (тауарға, көрсетілген қызметке) деген түтынушы сүранысының артуына жағдай жасау.

Қазақстанда кәсіпкер түлғалардың  қайырымдылық қорларына көрсеткен  көмектері салық заңнамасында көрсетілген  мөлшерде жылдык жиынтық табыстан шегеріледі; кәсіпкерлік қызмет барысында шеккен залалдары бес жыл мерзімге (жер қойнауын пайдаланушылардікі-жеті жылға) алға жылжытылып, болашақ табыс есебінен өтелетін болады.

Салық төлеу тәртібі  мен мерзімі салық салу жүйесінің  маңызды элементі болып табылады, өйткені кәсіпкерлер салықтарды қашан, қай мерзімде, қалай төлейтінін білуге мүдделі.

10 күн мерзім ішінде, барлық есепті жылдан кейігі  жылдың 10 соуірінен кеншіктірмей  табыс салығы бойынша толық  есеп .айырысып отыруы тиіс. Еңбек  шарты негізінде жалдамалы жүмысшы  күшін пайдаланып, төлем көзінен  салық үстайтын занды және жеке түлғалар әрбір жүмысшысына табыс салығын есептеп мынадай жүмыстар атқарады.

1) есептелген табыс  салығының сомасын банк мекемесі  арқылы қаражат алған кезде  аудару керек; банк мекемелерінде  есеп айырысу шоттары болмаған  жағдайда төлем жасалған айдан кейінгі бес күн ішінде бюджетке аударуы тиіс;

1)  табыс  алушы   жеке  түлғаның  талап   етуі  бойынша,   аты-жөні,   табыс   түрі   мен сомасы, үсталған салық сомасы корсетілген анықтама беруге міндетті;

2)   салық жылы  аяқталған соң ЗОкүн ішінде  салық органы салык жылы толенген  табыс сомасы мен үсталған  салық сомасы туралы, салық төлеушінің  аты-жөні мен тіркеу нөмірі (СТТН) корсетілген анықтама береді.

3)   Толем көзінен  салық үсталмаған жағдайда табыс  толеуші түлға салық заңнамасы негізінде   үсталмаған   салықты,   онымен   байланысты   айыппүл   мсн   осімдерді отейді.   Белгіленген  мерзімде   нақты  долелсіз  декларация   үсынбаған   жағдайда тиісті  салық сомасынан  әр ай  үшін  бес  пайыз  мөлшерінде  айыппүл  төлейді. Декларацияда  корсетілген   салықтың  толық  толенбеуіне   окелген   кеміту  үшін кемітілген салық сомасының 50ө молшерінде айыппүл салынады.

Зерттеу барысында біздің байқағаньшыз, салықтық реттеу қүралдарының ықпальшың өте зор екендігі. Егер оны үтымды пайдалана алмаған жағдайда экономикалық осудің тежелуі немесе халықтың түрмыс деңгейінің төмендеуі, ондірістің, косіпкерліктің даму барысына кедергі болуы мүмкін. Сондықтан салықтық реттеу қүралдарын қолдану барысында нақты сол кезеңдегі салық салу жүйесін тиянақты талдап, кемшіліктерін анықтап, салық салу жүйесін жетілдіру жолдарын қарастыру керек.

Сонымен, экономиканы  салықтық реттеу барысында, оның соңынан  туындайтын салдарын алдын-ала дүрыс  болжамдау керек, ейткені салық  стаізкасы, салық жеңілдіктері, салық есептеу, төлеу тортіптері мен мерзімі тәрізді салықтық         реттеу

қүралдары ондірістің, өндірілген онімнің (қызмет, тауарлар) босскелік  қабілетін, ал кәсіпкердің іскерлік қабілетін, ал косіпкедің іскерлік қабілетін  ынталандыруға, капитал жинау барысында оларға барынша қолайлы жағдай туғызуға, косіпкерлсрдің елеуметтік, қайырымдылық қызметтерін ынталандыруға бағытталуы қажет.

4-кестеде Алматы облысы  бойынша шағын жоне орта бизнссіндегі  косіпкер жеке түлғалардың ондіріс  (қызмет корсету, жүмыс атқару) колемі туралы моліметтср келтірілген. 2001 жылы косіпкер жеке түлғалардың жалпы ондірісі (қызмет корсету, жүмыс атқару) көлемі 1499,1 миллион теңгені қүраса, оның ішіндегі онеркосіп ондірісінің үлесі 1,79 процент болды. 2002 жылы бүл корсеткіш 4,22 процентті қүраса, 2003 жылы кәсіпкер жеке түлғалардың жалпы өндірісі (қызмет корсету, жүмыс орындау) көлемі 5910,4 миллион тенгені қүраса, оның ішінде өнеркосіп өндірісіндегі ондіріс колемі 232,4 миллион тенгені немес 3,93 процентін қүраған. Көріп отырғанымыздай, кәсіпкерлік қызметінде ендірістік сала аз қамтылған.

Салықтың комегімен  мемлекет нақты түрде белгілі бір салаларда барынша қолайлы жоне бәсекеге төтеп бере алатын жағдайлар туғыза алады. Сонымен қатар кейбір салаларды салықпен түншықтыру жүріп жатқанын да үмытпаған жон. Осыған байланысты кейбір ондірістердін. әлеуметтік маңызын жеткілікті бағаламау немесе асыра бағалау болмағаны жөн. Әйтпесе бәсеке бостандығы мен оділет үстанымы бұзылмақ.

Экономикалық зерттеулер институтының келтірген Імониторингтік зерттеулер бойынша салық көлемін салалар бойынша қарастыратын болсақ, салықтың ең көп мөлшерін ондірістік косіпорындар төлейді. Ойткені косіпорындардың 16 ө 9 салықтан артық төлейді, 34 ө - 6-дан 8-ге дейін, 48 ө орта есеппсн салықтың 3-5 дейін түрлсрін төлейді, 2 ө азы 3 салық. Яғни өндіріс косіпорындарының басым көмшілігі 3-тен 8-ге дейін салық түрлерін төлейді. Сауда мен кызмет корсету секторына келетін болсақ, бүл кәсіпорындардың негізгі бөлігі (50 ө астамы) 3-тен 5-ке дейін салық түрлсрін толейді, бүл саланың 30 ө жуық салық төлеушілері 6-дан 8-ге дейін салық түрлерін телейді. Салықтың ең аз түрін ауыл шаруашылық кәсіпорындары төлейді. Ойткені олардың негізгі болігі (80 ө жуық) 3-5 түрлі салық толеушілер категориясына жатады.

 

Кесте 9

Салалар бойынша кәсіпорындардың төлейтін салықтарының саны, ө есебімен*.
Сала	Теленетін салық саны
	3-тен аз	3-тен 5-ке дейін	6-дан 8-ге дейін	9-дан жоғары
Барлық мекемелер	9.8	52.0	29.2	8.9
Кәсіпорын	2.1	47.9	34.0	16.0
Ауыл шаруашылығы	36.4	42.3	15.2	6.1
Сауда	8.3	56.4	27.8	7.5
Қызмет көрсету	9.4	51.3	31.6	7.7

*Экономикалық зерттеулер институты сандық мәліметтерінен

 Бірақ салық ауыртпалығының деңгейін тек сандық қана көрсеткіш арқылы анықтау қиын. Кәсіпкер салықтың 6-8 түрін төлей отырып ең көлемді түрлерін төлемеуі де мүмкін ғой. Мысалы, табыс салығы немесе қосымша қүн салығы. Немесе керісінше, ол тек 3 салық төлеуі мүмкін, бірақ ең ауырларын. Сондықтан сапалық та керсеткіштерін талдап қараған жөн. Мысалы, кәсіпкер өзінің қаржысының қай болігін бюджетке береді. Бүл үшін кәсіпкердің өз табысының қай бөлігін бюджетке салық ретінде төлеп отырғандығын қарастырамыз. Түпкілікті талдау нотижесіңце ең жоғары

салық төлейтін кәсіпорындардың  көпшілігі  сауда  мен °ызмет көрсету саласында,  ол түсінікті де өйткені, экономиканың басым секторлары, басқаларға, сауда мен қызмет көрсету салаларына қарағанда салықтан көп ауыртпалық тартып отыр.

Республикадағы өнеркәсіп  өндірісінің шикізат ендіру бағытында  басым дамығандығы, яғни өндеу, қайта  оңдеу салаларының нашар жоғары сапалы орі босекелік. қабілетті онім өндіре алмауда, ал ондай жоғары сапалы, бәсекелік қабілетті, сүранысқа сай өнім өндіру үшін мемлекет тарапынан кептеген, салық салу, несиелеу, инфрақұрылым және т.б. бағыттарға негізделген жұмыстар жасалуы қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Салық салу бойынша жүз  пайыздық тиімділікке жету дамыған  нарықтық экономика жағдайында мүмкін еместігін әлемдік тәжірбие көрсетіп отыр. Кез-келген мемлекет өзінің экономикалық саясатын жүзеге асырған кезде салықтық реттеу құралдарының кең аспектілерін қолданады. Салықты шаруашылық қызметті реттеуші құрал ретінде қолдану мүмкіндігі салықтың өзінің табиғатынан, ішкі мәні мен қызметінен шығады. Бұл мүмкіндікті қолдану салық механизмі арқылы жүзеге асады. Қаражаттарға деген қажеттілікті сезе отырып мемлекет салықтық құрал арқылы қаржылық қаражаттардың максималды мүмкін болатын көлемін алуға ұмтылады. Мемлекет бұл жағдайда төлеушіге қатысты ашық әділетсіздікке баруға даяр: дұрыс әрекет етуге қажетті ресурстардың бір бөлігін алып қалуға, салық ауыртпалығын табыспен мүлік иесінен өнімді немесе қызметті сатып алушыға жүктеуге, қосарланған салық салуға, тағы басқаға баруы мүмкін. Осындай фискалды саясат кәсіпорынының қаржылық әрекет етуін бұзып, ал өзінің күн көруін жоққа шығара алады, салықтан жалтару көпшілік сипатқа ие етіп, экономикадағы қаржылық қылмыстарды көбейтеді. Салықтық ауыртпалықты қаталдату әрдайым, салықтық түсімдерді кобейтеді. Бұл Лаффер теориясымен долелденген салықтың екінші жағы мемлекеттің экономикаға реттеуші әсерін сипаттайды. Бұл жағдайда салық өзінің әсер ету бағытына қарай мемлекетпен тумалас болады, яғни ол қызметтердің қоғамға қажетті арналарға бағыттайды. Осыған сәйкес салықтық механизм бұл жағдайда мемлекеттік табыстардың кепілді түрде түсуін талап ететін жағдайларға қарағанда мүлдем басқаша қағидалармен құрылады. Бұл жерде басты назар телеушіні белгілі бір әрекетке ынталандыруға ауысады. Сонда мемлекет өзіне қажетті тиімді нотижеге жету үшін салықтық қаражаттарын уақытша жоғалтуға барады.

Жоғарыда айтылып кеткендерді ескере отырып, шағын және орта бизнес субъектілерінің орекет етуін реттеу үшін сальгқ құралдарының қолданылуы Республикамызда қоғамның барлық экономикалық қызығушылықтарына сай келеді.