Банк фаолияти самарадорлигини оширишнинг муаммолари ва ечимлари

акциядорлик капитали              активлар                                акциядорлик 

                                                                                                     капитали

Банкнинг соф фойдаси  жами даромадлардан операцион харажатлар (фоизларни тўлаш харажатлари  ҳисобга олинган ҳолда) нинг чегирилганидан сўнг қолган суммага тенглигини инобатга олсак:

 

        Даромадлар – операцион харажатлар – солиқлар              Активлар

ROE = ------------------------------------------------------------     х ----------------

                              Активлар                                      Акциядорлик капитали

 

Ушбу алоқадорлик акциядорларга  йўналтириладиган  банк фойдасининг банк ресурслари қандай манбалар ҳисобига шакллантирилишига (қарз мажбуриятлари ҳисобигами ёки банк эгалари маблағи ҳисобигами) юқори даражада сезгирлигидан далолат беради. ROA нинг паст даражасига эга бўлган банк банк акциядорлари капиталини кам миқдорда ишлатилиши ва қарз мажбуриятларидан кенг фойдаланиш эвазига  ROE нинг юқори даражасига эришиши мумкин.

ROA кўрсатгичи билан  аниқланган самарадорликнинг пасайиши  оқибатида, банк акциядорлари  исталган даражадаги даромадга  эришиш имкониятига эга бўлиш учун, қарз мажбуриятлари ва акционер капитали ўртасидаги нисбатни кўпайтириш кўринишидаги юқори рискни банк ўз зиммасига олишига тўғри келади.

 

ROE  асосидаги яна  бир жуда муҳим даромадлиликнинг  формуласи қуйидаги кўринишга  эга:

 

       солиқлар тўлангандан              операцион

         кейинги фойда                       даромадлар                              активлар

ROE   =   -----------------------------    х    ---------------------------     х       --------------

        операцион даромадлар              активлар                        акциядорлик

                                                                                                            капитали

 

ёки

 

ROE = фойданинг соф маржаси  х активлардан фойдаланиш коэффициенти х  акциядорлик капитали мултипликатори.

 

бу ерда:

Банк фойдасининг    =          Солиқлар тўлангандан сўнгги соф   фойда               

соф маржаси                                     Операцион даромадлар

 

Банк активларидан                   =                     Операцион даромадлар              

фойдаланиш коэффициенти                                     Жами активлар

 

Капитал                 =                                 Активлар               

мултипликатори                               Акциядорлик капитали

 

Юқоридаги унчалик мураккаб бўлмаган тенгламаларнинг ҳар бир  элементи банк операцияларининг у ёки  бу жиҳатларининг назорат индикатори вазифасини бажаради. Масалан:

Банк даромади маржаси  – банк хизматларига нарх ўрнатиш  сиёсати ва харажатларини бошқариш самарадорлигини акс эттиради.

Банк активларидан фойдаланиш коэффициенти – банк активлари портфелидан  фойдаланиш сиёсатинининг самарадорлигини  аниқлайди.

Капитал мултипликатори – банк ресурсларини шакллантиришда манбаларни танлаш (қарз мажбуриятлари ёки акционерлик капитали) жиҳатидан молиялаштириш сиёсатининг олиб борилиши йўналишини кўрсатади.

Гарча кўрсатилган кўрсаткичлардан  бирон – бирининг камайиши кузатилса, банк раҳбарияти бундан ўзгаришларнинг сабабларини зудлик билан аниқлашлари  ҳамда тегишли чора – тадбирлар кўришлари шарт.

Келтирилган 3 молиявий кўрсаткичдан энг катта аҳамиятга эга бўлгани  капитал мултипликаторидир. Мултипликатор  банк молиявий сиёсати йўналишининг кўрсаткичи бўлиб, акционерлик капиталининг 1 сўми неча сўмлик активларни таъминлаганини кўрсатади ҳамда мос равишда банк ресурсларининг қанча қисми қарз мажбуриятлари кўринишида жойлаштирилиши мумкинлигини аниқлайди. Акционерлик капитали  банк активлари бўйича зарарларни қоплашга йўналтирилишини ҳисобга олсак, мултипликатор даражасининг кўтарилиши банкнинг банкротликка дуч келиши эҳтимолини ошириши мукин. Аммо иккинчи томондан мултипликатор даражасининг кўпайиши акциядорларга тўловлар миқдорининг кўпайишига ҳам олиб келади.

Фойда маржаси ёки  соф фойданинг жами даромадларга нисбати кўрсаткичи ҳам банк раҳбарияти томонидан назорат ва бошқарув объекти ҳисобланади. Ушбу кўрсаткич банклар харажатлар устидан назоратни кучайтириш ва даромадлилик даражасини максималлаштириш билан акционерлага тўловларни кўпайтириш мумкинлигини эслатиб туради. Банк ўхшаш тарзда активларларнинг ўртача даромадлилик даражасини ошириши мумкин (яъни рисклар ҳисобга олинган ҳолда банк активларини даромадлироқ бўлган кредитлар ва инвестицияларга қайта тақсимлаш).

ROE кўрсаткичи формуласига  киритилган (ва унчалик аҳамиятли бўлмаган) коррективалар банкни бошқариш соҳасига муаммоларни аниқлаш имконияти берувчи тенгламани чиқириш имкониятини беради:

 

ROE = (Солиқлар тўлангандан  сўнгги фойда / Солиқ тўлангунга  ва қимматли қоғозлар бўйича  даромадлар ҳисобга олингунга  қадар фойда) х (Солиқ тўлангунга ва қимматли қоғозлар бўйича даромадлар ҳисобга олингунга қадар фойда / Операцион даромадлар) х (Операцион даромадлар / Жами активлар) х (Жами активлар / Акционерлик капитали)

ёки

ROE = Солиқларни бошқариш  самарадорлиги х Харажатлар устидан назоратнинг самарадорлиги х Активларни бошқариш самарадорлиги х Ресурсларни бошқариш самарадорлиги.

Юқоридаги ҳолда биз  банк фойдаси маржасини (солиқлар тўлангандан  сўнгги фойданинг жами даромадларга нисбати) икки қисмга бўлдик: 1) Солиқларни бошқариш самарадорлиги кўрсаткичи (у банкнинг солиқ тўловларини минималлаштириш учун қимматли қоғозлар бўйича фойда ёки зарарлар ҳамда солиқларни бошқаришнинг бошқа инструментларидан қанчалик даражадада фойдаланилганлигини кўрсатади); 2) Операцион харажатлар чегирилгандан сўнг қанча даромад қолиши кўрсаткичи бўлган солиқлар тўлангунга қадар фойданинг жами даромадларга нисбати (яъни, операцион фаолият ва харажатларни бошқариш самарадорлиги кўрсаткичи).

Банк активлари даромадлилигининг  структуравий таҳлили. Шунингдек, биз активларнинг даромадлилиги кўрсаткичини (ROA) алоҳида таркибий қисмларга бўлишимиз мумкин:

Банк активлари даромадлилигини  аниқлаш (ROA)

Тенгламанинг таркибий қисмлари Таркибий қисмнинг моҳияти

Жами фоизли даромад / активларнинг ўртача миқдори Активлардан олинган даромад

- фоизли харажатлар / активларнинг ўртача миқдори Активларга йўналтирилган активлар қиймати

= соф фоиз маржаси  / активларнинг ўртача қиймати Ўз қарздорларига нисбатан, банкнинг қарздор сифатида юқорироқ рейтинга эга бўлиши оқибатида, банк томонидан ишлаб топилиши мумкин фойда

+ фоизсиз даромадлар / активларнинг ўртача қиймати Мижозларга хизмат кўрсатиш бўйича операциялардан олинган даромадлар

- фоизсиз харажатлар / активларнинг ўртача қиймати Банк фаолият кўрсатиши учун зарур бўлган харажатлар

- кредитлар бўйича  эҳтимолий йўқотишлар бўйича  заҳиралар / активларнинг ўртача  қиймати Йиғилган даромадлар

= солиқ тўлангунга  қадар фойда / активларнинг ўртача  қиймати Солиққа тортилгунга қадар активлар бўйича даромад

- даромад солиғи / активларнинг ўртача қиймати Хукумат хизматларини тўлашда банкнинг салмоғи

 

Ҳақиқатда, ROA уч содда нисбатга асосланади:

 

Соф фоиз маржаси = (фоизли даромадлар – фоизли харажатлар) / жами активлар

плюс

Фоизсиз маржа = (фоизсиз  даромадлар – фоизсиз харажатлар) / жами активлар

минус

Соф фойдага таъсир ўтказувчи махсус операциялар = махсус операциялар бўйича даромадлар ва харажатлар / жами активлар

тенг

Активларнинг даромадлилиги (ROA ёки  банкнинг активлардан фойда олиш имконияти) =  солиқлар тўлангандан  сўнгги соф фойда / жами активлар

 

Бундай структуравий таҳлил банклар  молиявий позицияларида юз берган  ўзгаришларни  тушунтиришда муҳим  аҳамият касб қилиши мумкин.

Банк даромадлилиги кўрсаткичларининг  структуравий таҳлилидан хулоса. Банк даромадлилиги кўрсаткичларининг структуравий таҳлили (яъни, ушбу кўрсаткичларнинг алоҳида компонентларини таҳлил қилиш) банк даромадлари соҳасида банк дуч келиши мумкин бўлган қийинчиликларнинг келиб чиқиш сабаблари ва банк раҳбарияти эътибор қаратиши зарур бўлган масалаларни аниқлаш имкониятини беради. Банк юқори даромадлилик даражасига эришиши қуйидаги асосий омилларга боғлиқ:

1. Молиявий ричагларни  мақсадга  мувофиқ равишда ишлатиш (ёки  қарз мажбуриятлари ҳисобидан  молиялаштириладиган банк активларининг  акционерлик капиталига нисбати).

2. Фиксацияланган активлар бўйича  операцион ричагларни мақсадга  мувофиқ равишда ишлатиш (ёки  фиксацияланган харажатларнинг  салмоғи).

3. Операцион харажатлар  устидан назоратни ўрнатиш билан  аксарият қисм даромадларнинг  соф фойдага айлантирилиши.

4. Исталган активдан  максимал даромад олишга йўналтирилган  фаолият, ликвидлилик нормативларига  мос келишини таъминлаш учун  активлар портфели устидан назоратнинг  ўрнатилиши.

5. Зарарлар банк фойдаси  ва акционерлик капиталини нолга  тушириб қўймаслиги учун, банк операцияларининг риск даражаси устидан назорат ўрнатиш. 

 

1.2        Банк даромадларини шакллантиришнинг ўзига хос бўлган хусусиятлари.

 

Тижорат банклари бозор  муносабатлари шароитида фаолият  юритувчи барча субъектлар каби, фаолиятидан  олган даромадларидан килган сарф-харажатларини коплаб, маълум миқдорда фойда олишлари лозим. Фойда–тижорат банклари фаолиятларининг якуний натижаларини ифодаловчи асосий кўрсаткичдир. Тижорат банклари фойдаси ёки фаолиятини зарар билан якунлаган бўлса-зарари, ушбу хисобот даврида (ой, чорак, йил) барча даромадаларидан харажат хамда солик ва тўловларни чикариб ташлангандан колган сумма экан.

Тижорат банклари даромадлари  икки гурухга: фоизли ва фоизсиз даромадларга ажратилади. Банк даромадлари тижорат  банклари мижозларига берилган киска ва узок муддатли кредитлар учун олинган фоизлар, мобада кредитларни вактида кайтармаган тарзда мижозлардан юкори ставкалар бўйича олинадиган фоиз даромадлар, кимматбахо когозлар операцияларидан олинган даромадлар, турли хил инвестициялар бўйича олинган даромадлар-кабилар фоизли даромадларга киради. Тижорат банклари харажатлари хам фоизли харажатлар ва операцион харажатларга гурухланади. Тижорат банклари депозитларига куйилган маблагларга, олинган кредитларга тўланган фоизларга, кимматбахо когозларга тўланадиган фоиз ва шу кабиларга –фоизли харажатлар дейилади. Тижорат банкларига кўрсатилган хизматларга (транспорт, сув, газ, электроэнергия ва шу кабиларга), ходимларга иш хаки, маъмурий-бошкарув харажатларга-операцион харажатлар дейилади. Банклар молиявий натижалар тахлилида бу харажатларнинг зарурлиги, ўтган даврлар билан ўзгарганлиги, тежамкорликга риоя килинганлиги ўрганилади. Хуллас, тижорат банклари молиявий натижалари тахлили, уларнинг даромад ва харажатлари тахлили билан узвий богликликда ўтказилиши лозим экан.

Тижорат банклари молиявий натижаларини тахлил килиш учун маълумотларни  асосан, банклар бухгалтерии баланси, «Фойда ва зарарлар тўгрисидаги хисоботлардан, хамда аудит текшируви, йигилишлар баённомаларидан, зарурият тугилганда бухгалтерия хисобининг аналитик ёзувларидан олиш мумкин.

Тижорат банклари молиявий натижалари тахлили асосий вазифалари бўлиб:

• фаолият молиявий натижаларини (фойда ёки зарар) аниклаш;

• фойданинг белгиланган режа, ўтган даврлардан фаркини ўрганиш;

• фойданинг таркиби: даромадлар, харажатлар кандай ўзгарганлигини ўрганиш хамда бу ўзгариш сабабларини аниклаш;

• фаолият давомида тежамкорликга риоя килинганлигини ўрганиш;

• рентабеллик (фойдалилик) кўрсаткичларини аниклаш ва уларнинг кандай ўзгараётганликларини ўрганиш;

• харажатларини камайтириб, даромадларини кўпайтириб, фойдасини кўпайтириш ички имкониятларини аниклаш ва шу кабилар.

Республикамизда иқтисодиётни модернизациялаш ва ишлаб чиқариш  имкониятларини кенгайтириш, хизмат кўрсатиш сифатини яхшилашда хўжалик субъектларининг молиявий маблағларга бўлган эҳтиёжини қондириш муҳим масалалардан ҳисобланади. Бунда эса молиявий маблағларнинг муҳим манбаси сифатида банк активлари муҳим ўрин тутади.

Тижорат банклари фаолиятининг асосий қисмини актив амалиётлари  ташкил қилади. Актив амалиётлар – банкнинг фойда олиш мақсадида ўз маблағлари ва жалб қилинган маблағларни самарали жойлаштириши билан боғлиқ жараёнларни қамраб олади.

Тадқиқотларнинг кўрсатишича, банклар активлари ҳажмининг  ўсишибилан бир қаторда банк активлари таркибида муаммоли, яъни қайтиши даргумон бўлган активлар ҳажмининг ўсиши, банк активларининг муаяйн соҳага йиғилиб қолиши натижасида активлар таваккалчилиги даражасинингортиши, банкда даромад келтирмайдиган активлар ҳажмининг меъёр даражасидан ошиб кетиши каби салбий ҳолатларнинг юзага келиш эҳтимолиҳам ортади. Фикримизча, бундай шароитда банкларда самарали менежмент тизими, яъни мақбул бошқарув механизмини ривожлантириш асосий масалалардан ҳисобланади.

Банк менежменти молиявий менежментнинг асосий бўғини сифатида ўзида банк фаолиятини самарали ташкил этиш, бошқариш ва истиқболли ривожлантиришнинг аниқ механизмини қамраб олади. Замонавий банк менежменти тизими банкни ривожлантириш, молия инструментларини ҳамдаҳудудларда банк тармоқларини кенгайтириш, рақобат сиёсатини тўғри йўлгақўйиш, мулоқот стратегиясини ривожлантиришни самарали бошқаришга оидмуносабатларни мужассамлаштиради.