Бәсекелестік

1. нормативтік
2. техникалық
3. экономикалық.

 

    Өнімнің бәсекелестік қабілетін бағалау процесінде келесідей принциптерді ескеру қажет:

• нарық субъектілерінің мақсаттары мен құралдарының қарама – қарсылығы;
• нарық сегменттерінің әртүрлі ерекшеліктерін ескеру;
• зерттеу кезеңдерінің нарық конъктурасы;
• нарық субъектілерінің рационалды мінез-құлқы.

бейнелейді. Мақсаттар мен құралдардың принципі өнімнің бәсекелестік қабілетін  басқаруда аталған категорияның екі аспектіде қарастыруды белгілейді.  Бәселекестік қабілетті басқару  және бағалау процесінде екі нарық қатынасының субъектілерінің (тұтынушы мен өндіруші) қөзқарасын ескеріп, олардың өзара байланысын қарастыру керек. Өндіруші үшін маңызды параметр шығын деңгейі болса, ал тұтыну үшін маңызды параметр болып, өнімнің тұтынушылық қасиеті табылады.

    Тұтынушы мен өндіруші қатынас арасындағы байланыс ақша, тауар, айырбас процесінде мақсаттар мен құралдар қарама – қарсы матрицасын

    Өнімді  сатып алуды жетілдіру мақсатында тұтынушы үшін оның сапасын иелену болып табылады. Аталған қажеттіліктерді  қанағаттандыру үшін факторлар құнын тұтынушы бағасы түрінде көрсетуге болады. Әрбір тұтынушы нақты өнімді таңдағанда тұтыну қасиеттерінің деңгейімен оған кеткен иелену мен қолдану шығындарының арасындағы қолайлы қатынасқа ұмтылады. Соған байланысты әрбір шығын бірлігіне жоғары тұтыну тиімділігін алады. Қажеттіліктерді қанағаттандыру деңгейін өлшеу үшін Батыс Еуропа мен АҚШ мемлекеттерінде кең қолданылатын тұтынушы қажеттіліктерін қанағатттаныру индексі қолданылуы мүмкін. 
 

 

    Сызба 1.Бәсекелестік қабілетін бағалау  процесіндегі мақсаттар мен құралдарының қарама –қарсылық матрицасы 

    Өндіруші  қөзқарасы мен өнімнің пайдалылығы  екі шығын бағалы факторлармен анықталады. Кез келген өндіруші ұзақ мерзімді перспективада таратылған өнім бағасы мен оның өндіру шығындары арасында максималды айырмашылық мақсатында әрекет жасайды. Осыған байланысты өндіруші үшін алғашқы міндеттерінің бірі болып аталған өнімнің жоғарғы пайдалылық деңгейі туралы ой қалыптастыру болып табылады. Өндіріс процесінің сапалы деңгейі өндірістік – технологиялық көрсеткіштерін бейнеленіп, өнім сапасында байқалады және өндірушінің негізгі мақсаты пайда алуды қанағаттандырады.

    Соған байланысты өнім нарықтың екі субъектісі үшін де тұтынушы мен өндірушіге пайдалы  қасиеттер жиынтығын бейнелейді.

    Нарықтың  әртүрлі сегменттерінің ерекшеліктерін есепке алу принципі.

    Нарықтық  қатынастар тәжірибесінде негізделген  және тұтынушыларды бірлік қоғам  ретінде бейнелейтін шарт.

    Олар  бір қасиетті бір тауарға әртүрлі  әсер етеді. Тұтынушы сатып алуды  іске асырғанда өзінің қажеттіліктерін  толық қанағаттандыратын тауарды  сатып алуға ұмтылады.

    Әрбір сатып алушының сатып алуы кешенді  фактор негізінде жүзеге асады. Тұтынушы таңдауы, талғамы біркелкі болуы  мүмкін емес. Оған байланысты әрбір  тұтынушы өнімнің бәсекелестік қабілетін  өз деңгейінде бағалайды. Сондықтан  абсолютті бәсекеге қабілетті идеясы жоқ.

    Бірақта жиынтық сұраныс белгілі бір  тұтынушылар топтамасында тауардың сапасы мен бағасы шеңберінде қалыптасады. Тұтынушылар психологиялық, мінез  – құлық аспектісін талдай отырып бірнеше адамның бір өнім туралы әртүрлі ой қалыптасатыны сөзсіз.

    Қолайлы сегмент ретінде 20% тұтынушы иеленетін өнімді сатуды іске асырған жөн.

    Соған байланысты өнім бәсекелестік қабілеті әртүрлі сегменттерде әртүрлі болады. Тұтынушылар өз сегменті бойынша  өнімнің жетістіктері мен кемшілігін өздігінше бағалайды. Бәсекелестік қабілетті қамтамасыз ету үшін тұтынушылар сегментациясын дұрыс жүргізу керек.

    Нарық конъюктурасының тұрақтылық принципі. Өнімнің бәсекелестік қабілеті –  белгілі бір кезеңге және нақты  нарық сегментіне байланысты түсінік. Өнімнің сапалық және құндық өзгерісі кезінде бәсекелестік қабілеті үлкен тербеліспен өзгеруі мүмкін.

    Бәсекелестік  қабілетті бағалау кезінде негізгі  параметрлердің ішкі сәйкессіздігін болдырмау  үшін тауардың пайдалығын психологиялық  аспектілер негізінде зерттеу керек. Мысалға өндірушінің өндіру мүмкіндігі мен тұтынушының сатып алу қабілеттілігі және т.б. нарықтық конъюктурасының өзгеріссіз болуын анықтайтын негізгі фактор сипатында тұтынушының табысы мен шығындар құрылымы болуы мүмкін.

    Бірақта аталған жағдай ішкі және сыртқы ортаны аз өзгерістерде экономикалық моделдерді қалыптастыру үшін ақпараттарды жинақтайды.

    Нарық субъектісінің рационалды мінез  – құлық артықшылық принципі. Нарықтық қатынастардағы әр субъектінің мінез  – құлқына негізделген. Тұтынушы мен өндіруші алдын ала анықталған мақсатта рационалды өзара байланысты болады. Олардың байланысын әлеуметтік қажеттіліктер мен оларды қанағаттандырумен түсіндіріледі. Аталған модель көп мөлшерде өндірушімен жүзеге асады. Кез келген кәсіпкер өнімнің өзіндік құннан жоғары сатуға тырысады. Соған байланысты кәсіпорын бәсекелестік ортада өз бәсекелестерін жеңуге жол ашады. Кез келген өндіріуші қолда бар ресурстар мен жоғары пайда түсіруге тырысады. Ортадағы кез келген іс – шаралар өнімнің сапасын жоғарлату немесе төмендету қосымша пайда алуға бағытталған.  
 

    1.2. Өнімнің бәсекелестік қабілетін бағалау көрсеткіштері 

    Өнімнің бәсекелестік қабілетін бағалау кезінде нормативтік параметрлердің әдістемелік есебінде индексті енгізумен қамтамасыз етіледі. Ол екі мағынады болады бірнеше нөл. Тауардың міндеті стандарттарға, шарттарға сәйкес болғанда индекс бірге тең. Жалпы көрсеткіш нормативтік параметрлер бойынша бірлік көрсеткішінің әрбіреуін бейнелейді: 

JНП = Пqi    (1)

       мұндағы:       JНП – нормативтік көрсеткіштер бойынша жалпы индекс

                              qi  - нормативтік параметрлер бойынша бірлік көрсеткіш

                               t – бағаларды көрсететін нормативтік параметрлер саны

                               П – нәтиже

    Соған байланысты кез келген бірлік көрсеткіштер де соған тең. Бұл аталған тауардың бәсекелестік қабілетінің төмендігімен сипатталады. Бәсекелестік қабілетті бағалаудың екі топтағы параметрлері болып тауардың техникалық сипаттамасы табылады.

              Нарықтық зерттеулер фирмаға  тұтыну мен қандай қасиеттер  қажет екенін анықтайды. Сан бойынша бір техникалық параметрлердің жалпы параметрге мөлшерін көрсетеді. 

   (2)

    мұндағы:     Тei – i  параметрлері бойынша техникалық көрсеткіш

                           t Ні – талданатын тауардың i параметрінің өлшемі

                           t эі – жалпы тауардың i параметрінің мөлшері

    Аталған формула бойынша тауардың барлық техникалық параметрін есептеге болады, яғни олардың қуаттылығын, сыйымдылығын, сенімділігін және т.б. Техникалық параметрлер  бойынша топтық көрсеткіштерді қабылдау үшін бірлік көрсеткіштерді сомалау керек.

    JT п = ∑ T ei * Li    (3)

      мұндағы:   Jтп  - техникалық параметрлер бойынша топтық көрсеткіш

                        Тei – i параметрі бойынша бірлік техникалық көрсеткіш

                         Li – жалпы параметрі бойынша коэффициент

                          п – бәсекелестік бағаланатын  техникалық параметрлер саны

    Бұл формулада мәселе бірлігін техникалық параметрлерінің анықталған мәнімен  байланысты.

    Үлкен мәнге ие объектілер талдаудағы негізгі  көрсеткіштерге жатқызылады. Бұл жағдай екінші деңгейлі көрсеткіштерді алуға жағдай жасайды. Олар нарықтағы тауар үшін маңызды болап табылады. Бірақта тұтынушылар көрсеткіші көп тиімділік әкелетінін ескеру керек.

    Бәсекеге  қабілетті бағалауда маңызды  рөлді таңдаушылар тобы мен олардың көрсеткіштерін қалыптастыру иеленеді. Тауар тұтынушыларды 100% қанағаттандыру керек. Таңдаушылар тобы келесі талаптарға жауап беруі керек.

• аталған тауар тобын сипаттайтын көрсеткіштер бір мәнді иелену керек
• бір нарық сегментіне жату керек
• аталған тауарды бағалау кезінде нарықта болу керек

         Бәсекеге қабілетті бағалау мақсатына  сәйкес тәуелді тауарлар алынуы  керек:

• нақты нарықта тұрақты таратылатын
• тұтынушылар санын көп иеленетін перспективалық тауар.

    Базалық үлгіні талдаған кезде нарықтық конъюктураның өзгерісіне мән беру керек. Параметрлерді бағалайтын үшінші топқа экономикалық көрсеткіш жатады. Топтық экономикалық көрсеткіштерді анықтау үшін талданатын тауардың тұтыну бағасы мен бәсекелес тұтыну бағасын салыстырады.                

    (4)

    мұндағы:   J эП – экономикалық параметрлер бойынша топтық көрсеткіш

                       Ц n    - тауарды тұтыну бағасы

                       Ц nэ – талданатын тауардың тұтынатын бағасы 

         Тауардың тұтыну бағасы сату  нарықтық бағасымен анықталады: 

Ц ni = Цpi + ∑ З экс і      

    мұндағы:          Црі – тауардың нарықтық бағасы

                              ∑ Зэкс і – тауардың сомалық  шығыны 

    Осы формулаға сәйкес тұтыну бағасы неғұрлым төмен болса, соғұрлым бәсекелестік деңгейі жоғары. Яғни тұтынушы салыстыратын тауардың біреуін иеленуге мүмкіндігі бар.

              Техникалық нормативтік экономикалық  көрсеткіштер бойынша кешенді  көрсеткіш есептелінеді. 

Кк = Jнп *Jтп

                                                         Jэп 

    мұндағы:     Кк – талданатын тауар бәсекелестігі коэффициенті немесе иеленуі

                         Jнп – нормативті параметр бойынша топтық көрсеткіш

                         Jтп – техникалық параметр бойынша топтық көрсеткіш

                         Jэп – экономикалық параметр бойынша көрсеткіш 

    Бәсекелестік  коэффциент негізінде талданатын тауардың бәсекелестік қабілеті туралы шешім  қабылданды. Егерде Кк < 1 болса, бәсекелестік қабілет төмен. Кк = 1 тең көрсеткіш, Кк > 1 бәсекелестік қабілет салыстырмалы түрде жоғары. Егерде Кк > 1 болса, онда өндіріске және аталған тауарды нарыққа шығару туралы шешім қабылдайды. Егер Кк < 1 болса, онда техникалық – экономикалық іс – шаралар жүргізу керек.

              Бәсекелестік қабілетті жоғарлату  мақсатында көптеген компаниялар  беншмакинг – бағытын қолданады. Беншмакинг – бұл бәсекелес тауарымен өз тауарларын оның сапасын жоғарлату үшін жүргізілетін процесс.

             Бәсекелестің күшті, әлсіз жақтарының  стратегиясын, мақсатын білу тек  қана олардың қызметін емес, сонымен  қатар бағаны төмендету, таратуды ынталандыру, нарыққа жаңа тауар шығару жағдайына көз қарасын білу керек. 

    Бәсекелестік  қабілеттің шарты келесідей түрде  бейнеленеді: