Заңгер этикасы

Заңгер этикасы

Құқық этикасының пəні

Қазіргі кезде біздің қоғамда адамды таныпбілуге деген ұмтылыс күнненкүнге артуда. Этика да,

құқық та адамтанушы пəндер ретінде қалыптасуда. Бұл екеуін біріктіретін басты өзек — адам.

Осындай тоғысудың нəтижесінде ғылыми талдаудың жаңа бағыттары ретінде құқық философиясы

немесе тəжірибедегі құқықты орнықтырумен байланысты жеке құқық, жергілікті құқық жəне т.б.

қалыптасады. Құқық философиясына жүгіну — қазіргі заманға адам өмірінде құқықтың алатын

орнын түсінуге ұмтылыс. Құқық философиясы — құқықтың танымдық, құндылықты жəне

əлеуметтік негіздері туралы ғылым, құқықтың мəні туралы ілім. Басқаша сөзбен айтқанда,

адамның қандай себептердің нəтижесінде жəне қандай мақсаттар үшін құқықты

орнықтыратындығы туралы ғылым. Құқық этикасы белгілі бір дəрежеде құқық философиясының сипатына ие. Алайда, сонымен

қатар, құқық этикасының өзіне тəн бірқатар ерекшеліктері де бар. Философия əртүрлі мектептер

мен бағыттарға объективтік шолу жасауға, барлық құқықтық теориялардың жиынтығы мен

олардың дүниетанымдық негіздерін қамтитын белгілі бір көзқарас қалыптастыруға ұмтылады. Ал

құқық этикасы тек бір ғана аспектіні таңдайды. Ол, біріншіден, құқықты емес, құқықтағы адамды

қарастырудан, екіншіден, адамның құқыққа деген құндылық қатынасын талдаудан құралған. Бұл

қатынас адамның құқықтық шындықты бағалауын білдіреді. Мұндай бағалау əрқашан жекелік

сипатқа ие жəне іштей еркін бола тұрып, адамгершілік сипатты да иеленеді: адамның еркіндік,

əділдік, жақсылық пен жамандық, басқалар мен өзінің алдындағы борышы туралы көзқарасымен

тығыз байланысты болады. Құқықты түсінуде негізгі екі бағыт бар: объектіге зор мəн беретін (объектоцентристік) жəне

субъектіге зор мəн беретін (субъектоцентристік) бағыттар. Этика бұлардың екіншісін таңдайды.

Яғни, құқық этикасының субъектоцентристік бағыты басқа бағыттарды жоққа шығарады: бұл жерде

ең маңыздысы — субъектінің мүдделері (бұл мəселеге ұқсас жағдай ретінде сот процесіндегі

адвокатты тағайындау мен оның ролін атауға болады: адвокат əрқашан сотталушының мүддесін

білдіреді). Ал объектоцентристік бағыт адамға құқықта қалыптасқан мүмкіндіктерге тəуелді ауыспалы

сипат береді. Яғни, адам жүрістұрыс еркіндігі “берілетін” немесе ”берілмейтін” объект ретінде

түсіндіріледі. Құқық этикасының пəніне анықтама берместен бұрын, этиканың пəні мен құқықтың пəнінің

анықтамаларын келтіріп өткен жөн болар. Мораль дегеніміз не? Бұл сұрақтың жауабы зерттеушінің объектоцентристік немесе

субъектоцентристік бағытты ұстануына байланысты əртүрлі болады. Объектоцентристік дүниетаным адамды табиғитарихи үрдістің (процесстің) нəтижесі ретінде

қарастырады. Бұл көзқарасқа сəйкес, адамның дамуы экономикалық, саяси, техникалық

жағдайлармен анықталады. Мұндай дамудың жоғарғы сатысы болып адамның ақылпарасаты

табылады. Аталған бағыт арқылы көптеген мəселелерді түсіну қиынға соғады: неге тарих көп

жағдайларда адамды гуманизациялаудан алшақтатады, неге адам нақты əлеуметтік жағдайларға

нашар бейімделеді, неге ол қарамақайшылықсыз бақытты көтере алмайды жəне т.б. Субъектоцентристік дүниетаным адамды басқаша қабылдайды. Бұл бағытқа сəйкес, адамның

бойында болмыстың барлық құпиялары көрініс тапқан. Оны тек ұтымды əдістермен таныпбілу

мүмкін емес. Адам — микрокосм, оның əлемінің нақты айқын шегі жоқ. Тарих дегеніміз адамның

өзінөзі дамытуының “соқыр тəуекелі”, ал объективтік шындық — адамның ішкі күшқайратының

дамуының көрініс табуының нəтижесі. Құқықтың пəніне жүгінуде, құқық туралы əдебиетте оны түсінудің кем дегенде екі жолы бар

екендігін ескеріп өткен жөн: құқықты кең мағынада түсіндіру жəне тар мағынада түсіндіру. Кең

мағынада құқық əдетғұрыпты (əдет құқығы), дінді (канондық құқық), табиғи құқықты, позитивтік

құқықты, тірі құқықты жəне т.б. қамтиды. Тар мағынада құқық мемлекет жариялаған нормалар мен

заңдардың жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Басқаша айтқанда, іс жүзінде құқықты түсінудің екі

жолы қалыптасқан. А. А. Гусейнов моральдың ерекшеліктерін былай анықтаған: а) ол адамның бірігіп өмір сүру қабілетін сипаттайды жəне адамдар арасындағы қатынастардың

нысанын білдіреді; ə) моральдық заң əрекеттің субъектісі мен объектісін бөліп қарастыруға жол бермейді, яғни,

моральды жариялау мен оны өз басынан өткеру — бұл біртұтас үрдіс; б) мораль — адамның ерікті түрде өз мойнына алған ауыр жүгі. Мораль — адамның өзінөзі

бəске тігуімен сипатталатын ойын. Сократ у ішуге мəжбүр болған. Иса пайғамбар керіп

шегеленген. Джордано Бруно отқа жандырылған. Ганди өлтірілген. Міне, бұл ойынның ұтыстары

осындай. Заңдар жекелеген адам санаттарына қатысты қатал, моральға қайшы, қайырымсыз болуы

мүмкін. Неге? Бұл сұраққа жауап беру үшін, мораль мен құқықтың өзара əсерін талдауға тырысып

көрелік. Яғни, алдымен, құқықтың адамгершілік құндылықтар мен моральдық нормалар туралы

көзқараста қалай көрініс табатынын, содан кейін, моральдың құқыққа қалай əсер ететінін

қарастырайық. Мораль адамзат қоғамының немесе жеке адам дамуының белгілі бір кезеңінде, яғни,

филогенезде жəне онтогенезде пайда болады. Моральдан бұрын адамдық “Меннің”

қалыптасуының сатылары орын алады: а) Табыну сатысы адамның “Біз” феноменінен көрініс табатын əлеммен біртұтастығын, оның

əлем мен басқа адамдардан ажырамайтындығын, адамның дүниетанымының басқалармен

біртұтастығын білдіреді; ə) Мəдениет сатысы адам қызметінің жəне адамдық ерекшеліктердің алуан түрлілігі

жағдайындағы мəдени нысандарды іріктеуді білдіреді. Бұл сатыда біз адамгершілік деп атайтын

адамдар арасындағы өзара қарымқатынастардың табиғи нормалары қалыптасады, негізгі

адамгершілік құндылықтар: еркіндік, жақсылық, жамандық, əділдік пайда болады. Мəдениет

сатысы өркениеттің пайда болуымен аяқталады. б) Социум сатысында жақсылық, жамандық, еркіндік құндылықтары борыштың əлеуметтік

түсінігіне ауысып, нақты бір қоғамда əлеуметтендіріледі де, əлеуметтік жəне құқықтық нормаларға

айналады. Бұл кезде олардың адамгершілік бастамасы біртіндеп жоғалып, жойылып кетеді. Егер

алдыңғы сатыда біз гуманистік этика (фр. humanite — адамды сүю) туралы сөз қозғасақ, бұл

сатыда əлеуметтік этика жөнінде пікірлер айтылды. Əлеуметтік этиканың ерекшелігі — ол

жекелеген, нақты бір адамның емес, социумның мүдделеріне бағытталған. Адам бұл этикада

қоғам əсер ететін объект ретінде немесе басқа социум (қоғамның немесе белгілі бір əлеуметтік

институттың бөлігі) ретінде көрініс табады. Əлеуметтік этика, ең алдымен, адамның жүрістұрысының сыртқы келбетіне, оның этикеттік

имиджіне назар аударады. Ол адамдағы сыртқы мен ішкі элементтерді тікелей түрде бөліп

қарастырады, сөйтіп, оны еркіндіктен айырады. Осыған байланысты, адамға сыртқы əсер мен

жеке мінезқұлық арасындағы ішкі шиелініс қайнар шегіне жетіп, ол сыртқы

қарамақайшылықтардан көрініс табады. Осылай, қазіргі кездегі түсініктегі құқық салыстырмалы түрде кеш, өркениеттің пайда болуы

жағдайында пайда болған (Римде). Ол күрделенген сыртқы əлеуметтік өзара əсерлесулердің

жүйесінде адам тұлғаға айналған кезде пайда болады. Осы кезде адамның жекелеген адамдық

бастамасы көлеңкеге, яғни, интимдік, достық қарымқатынастар, жеке шығармашылық əлеміне

ауысады, ал бұл жағдайда адамгершілік норма, құндылықтың қажеттігі туындайды. Заңды

социологизм асқан дəлдікпен əлеуметтік психологияның, антропологияның, адам биологиясының

жаңалықтарынан, техникалық өнертабыстардан не алуға болатынын “ескере” отырып, құқықтың,

заңның барлық салаға талғаусыз əсер ететіндігін көрсетеді. Құқық жүрістұрыстардың сыртқы жағына, ал этика олардың ішкі жағына мəн береді. Олардың

өзара күресіне қарамастан, құқықтық норма өзінің моральдық, адамгершілік мазмұнының

арқасында ғана өмір сүреді. Осы жағдай арқылы көптеген “бос” заңдардың өмірде кездесуі

түсіндіріледі. Сондықтан да, құқық моральдық климатты, адамгершілік құндылықтарды сақтау үшін

мүдделі. Себебі, олар құқықты қоректендіріп отырады. Құқықтық жəне адамгершілік нормалардың шиелінісі көп жағдайларда адамды зорлауға,

қанауға бағытталған тоталитарлық жүйе заманында, мемлекет мүдделерінің адамның табиғи

құндылықтарымен қайшы келетін заманында орын алады. Бұл шиеліністен шығудың бірденбір

жолы — құқықты өзгерту (жасанды құрылым ретінде), оны адамға қарай ыңғайландыру, адамның

мүдделері мемлекет мүдделерінен жоғары тұратындай, ал мемлекет адамның өзінөзі жүзеге

асыруына мейлінше мүмкіндіктерді қамтамасыз ететін құрал болатындай етіп жағдай жасау.

Этикалық категориялардың ерекшеліктері жəне əлеуметтік функциялары

Барлық ғылым түрлеріндегі сияқты этикада да бірқатар категориялар бар. Категориялар

заңдармен, қағидалармен, əдістермен біріге отырып, кезкелген ғылымның мазмұнының негізін

құрайды. “Категория” сөзінің өзі грек тілінен шыққан. Ол арқылы шынайы өмірдің маңызды

жақтарын көрсететін мейлінше жалпы түсініктер сипатталады. Ол — адам танымының өзекті

пунктері. Этика категориялары — моральдың ең мəнді жақтары мен тұстарын көрсететін, ғылым

ретіндегі этиканың теориялық аппаратын құрайтын жалпы түсініктер. Этика категориялары

адамгершілік сананың теориялық деңгейінде өмір сүреді. Олар — рухани, идеалды тəртіптің

құрылымдары, болмыстың адамгершілік жақтарының субъективтік көрінісі, əлеуметтік құбылыс

ретіндегі мораль туралы жүйеленген, ғылыми негізделген, теориялық білімдер жиынтығы. Сонымен қатар, моральдық құбылыстардың көрініс табуы тек теориялық деңгейде ғана жүзеге

асырылмайтындығын ескеру қажет. Олар нақты сезімдер, көзқарастар, армантілектер жəне т.б.

түрде қарапайым сананың деңгейінде де көрініс табады. Жоғарыда аталған екі деңгейде де,

көрініс тапқан элементтер бірдей сөздермен сипатталады. Мысалы, борыш категориясы бар екені

белгілі, сонымен қатар жеке тұлғаның борыш туралы көзқарасы да бар. Этикалық категориялар туралы сөз қозғай отырып, олардың ғылымның кейбір “қызметтік”

функцияларын атқаратынын да атап өткен жөн. Біріншіден, олар қоғамдық қатынастардың саласы

ретіндегі моральды танудың таусылмас баспалдақтары. Екіншіден, олар танымның дербес құралы

болып табылады. Үшіншіден, этика категориялары — моральдық танымның бірінші тəртіптегі

мəннен екінші тəртіптегі мəнге жəне т.б. дамуының, қозғалысының нысаны. Басқа ғылымдардың категорияларына тəн белгілерді, қасиеттерді иеленгенімен,этикалық

категориялардың өзіне ғана тəн бірқатар ерекшеліктері де бар. Біріншіден, олар қоғамдық қатынастардың адамдардың жүрістұрысымен, олардың жақысылық

пен жамандық, борыш, абырой, əділдік туралы көзқарастарына сəйкес бірбіріне, қоғамға,

мемлекетке, отбасына, ұжымға деген қатынасымен байланысты жақтарын көрсетеді. Алайда,

мұндай жағдайларда олар əрқашан таза күйде көрініс таппауы да мүмкін, себебі, кейбір кездерде

олар басқа ғылымдардың категорияларымен араласып кетеді де, сол категориялардың

адамгершілік аспектілерін ашып көрсетеді. Екіншіден, этикалық категориялар бағалаушылық, аксиологиялық сипатқа ие. Басқаша

айтқанда, олардың барлығын жақсылық пен жамандық, қайырымдылық пен зұлымдық тұрғысынан

бағалауға болады, ал олардың өздері осы бағалаудың нысаны ретінде көрініс табуы мүмкін: адал,

тəртіпті, əділ, жауапкершілі мол адам жəне т.б. Үшіншіден, олар адамдардың жүрістұрыстары мен қарымқатынастарын реттеу құралы болып

табылады, қоғамның адамгершілік талаптарын көрсетеді. Төртіншіден, басқа да адамгершілік құрылымдар: қағидалар, нормалар, талаптар, ережелер

жəне т.б. сияқты этика категорияларының беделі мен маңыздылығы қоғамдық көзқарастың немесе

жеке тұлғаның өзіндік санасының күшіне негізделеді. Бесіншіден, этика категорияларында, басқа ғылымдардың категориялары мен түсініктерімен

салыстырғанда, қоғамдық қатынастардың эмоционалдық жағы мейлінше кең көрініс тапқан. Жоғарыда айтылғандай, этика категориялары мазмұны бойынша объективті, ал нысаны

бойынша субъективті сипатқа ие. Мазмұнының объективтілігі, онда шынайы өмірде бар жəне

адам санасынан тəуелсіз элементтер бар екендігін білдіреді. Бірақ, бұл мазмұн адамдармен

түрліше бағалануы мүмкін. Мұндай бағалау бірқатар факторларға байланысты қалыптасады,

олардың ішінен мыналарды атауға болады: тұлғаның интеллектуалдық дамуы, оның адамгершілік

мəдениеті, өмір сүру салты. Міне, осындай факторлардың əсерінен белгілі бір өмірлік оқиғаны екі

тұлға түрліше бағалауы мүмкін. Этикалық категориялар саны жағынан өте көп, сондықтан ғылыми жəне тəжірибелік

мақсаттарда оларды топтарға бөлу орын алған. Кейбір ғалымдар оларды құрылымдық жəне

субстанционалдық (мəндік) деп екіге бөледі. Басқа бір ғалымдар мұндай бөлудің негізі ретінде

басқа қағиданы ұсынады: белгілі бір категорияны функционалды ретінде қарастырып отырып,

топтауды осы категорияның негізінде жүзеге асырады. Мысалы, Эпикур этиканың барлық

категорияларын бақыт категориясына бағындырған. Аристотель ең маңызды деп игілік

категориясын санаса, Кант борыш категориясына ерекше мəн берген. Алайда, қазіргі кезде де осы

мəселеге қатысты нақты бір көзқарас жоқ. Отандық этикада барлық категориялардың жиынтығын

көп жағдайда моральдың құрылымының негізінде бөледі. Бұл құрылымның негізгі элементтері

ретінде кейбір ғалымдар моральдық тəжірибені, моральдық сананы жəне адамгершілік өзіндік

сананы таниды. Алайда, кеңірек таралғаны болып, басқа бір ғалымдардың моральдың құрамында

моральдық сана, адамгершілік қарымқатынастар жəне адамгершілік қызмет бар екендігін мақұлдайтын бағыты саналады. Жоғарыда аталаған екі бағыттың арасында ерекше атап