Заңгер этикасы

өтетіндей айырмашылықтар жоқ, себебі, екінші бағыттағы моральдық сананың құрамына бірінші

бағытта аталған адамгершілік өзіндіксана кіріп кетеді, ал адамгершілік қарымқатынастар мен

адамгершілік қызмет адамгершілік тəжірибені құрайды. Моральдық сана белгілі бір деңгейде тұлғаның əрекеттерін, істерін жəне адамгершілік

жүрістұрысын анықтайды; өз кезегінде, тек шынайы өнегелі тəжірибе ғана сананың өнегелігінің

дұрыстығына баға бере алады. Мысалы, борыш категориясы, оны тұлғаның түсінуі тек тəжірибе

арқылы ғана тексерілуі мүмкін. Белгілі бір жайтты шынайы əрекеттерсіз, жай қарапайым түрде

түсіну — бос сөз. Мысалы, бір жас офицердің өзінің қызметтік борыш талаптарына адал екендігін

жариялай отырып, белгілі бір жауапкершілігі мол істен бас тартуы. Этиканың категориялары бірбірімен тығыз байланыстылықта болғаны соншалық, олар

бірбірінің мазмұнын ашады. Яғни, белгілі бір этикалық категорияның мазмұнын екінші бір этикалық

категорияны пайдалану арқылы ашуға болады. Мысалы, абырой категориясын жауапкершілік,

тəртіптілік, батылдық, ержүректілік жəне т.б. категорияларды пайдалану арқылы ғана түсінуге

болады. Ержүректілік категориясының мазмұны батылдық, шыдамдылық, қажырлылық,

қайраттылық жəне т.б. категориялардың көмегімен ашылады. Əділдік категориясын адамсүюшілік,

шыншылдық, кеңпейілділік, еңбексүйгіштік жəне т.б. категорияларсыз түсіну мүмкін емес. Жоғарыда аталған үш топтың категорияларын жекежеке талдауға тырысып көрелік. Бірінші топ

— моральдық сана категориялары. Оларға мыналар жатады: моральдық қағида, моральдық

норма, моральдық немесе этикалық категория, моральдық сенім, адамгершілік мақсат, моральдық

таңдау жəне т.б. Негізі этикалық категориялардың барлығын моральдық сана категориялары деп те атауға

болады, себебі, олар моральдың қандай жағын көрсетсе де солардың барлығы моральдық санада

тіркеледі. Моральдық сананың мəнді категориялары: қайырымдылық, зұлымдық, борыш, абырой,

арождан жəне т.б. категориялар жүйесінде орталық орынды иеленген, бірақ, оларды адамгершілік

қарымқатынастар мен моральдық тəжірибеден бөліп қарастыруға болмайды, себебі, мұндай

жағдайда олар өздерінің негіздерінен айырылады да, бос абстракцияларға айналады.

Қайырымдылық пен зұлымдық, əділдік пен əділетсіздік туралы жай, өмірден тыс əңгімелердің

ешбір мəні жоқ. Керісінше, олар демагогияға, немқұрайдылыққа əкелуі мүмкін. Ал егер моральдық

сана категориялары шынайы қатынастар мен əрекеттерді көрсетіп, оларға белсенді түрде əсер

етсе, онда олардың маңызы да артатыны сөзсіз. Екінші топ категориялары — бұл адамгершілік қатынастар категориялары. Оларға мыналарды

жатқызуды болады: адамгершілік өзара əрекеттер, адамгершілік шиелініс, моральдық бедел жəне

т.б. Өзінің функционалдық ролі бойынша адамгершілік қатынастар моральдық субъектілердің

өзара қарымқатынастарының көрінісі болып табылады. Бұл қатынастардың адамгершілік деп

бағалануының себебі мынада: олар достық, қастық, серіктестік, сенім, сыйластық, екіжүзділік жəне

т.б. моральдық бағалаулармен сипатталады. Үшінші топ категориялары — бұл моральдық тəжірибе немесе функционалдықжүрістұрыс

категориялары. Оларда тұлғаның белгілі бір моральдық қасиеттерді тəжірибеде, күнделікті өмірде

жүзеге асыру үрдісі көрініс табады. Мұндай категориялардың қатарына мыналар жатады:

моральдық (немесе моральға қайшы) əрекет, моральдық салдар мен санкциялар. Олар арқылы

моральдық борыш, абырой, батырлық немесе қорқақтық, əділдік немесе əділетсіздік, адалдық

немесе сатқындық, кеңпейілділік немесе жауыздық жəне т.б. адамгершілік сана категориялары

көрініс табады. Бұл топ категорияларында моральдың адамдар арасындағы қатынастарды

реттеуші ретіндегі мақсаты ашылады.

Этикалық категориялардың ерекшеліктерін, түрлерін жəне мəнін қарастырудың теориялық қана

емес, жалпыəдістемелік те маңызы өте зор. Оларсыз кəсібиэтикалық категорияларды талдау

мүмкін емес, себебі, олар жалпы этика категорияларының нақтыландырушысы болып табылады.

Бұл категориялардың сандық ауқымы өте кең, сондықтан да, біз олардың ішіндегі ең

маңыздыларына ғана тоқталамыз, себебі, құқыққорғау қызметкерлерінің қызметінде олардың

алатын орны ерекше.

Кəсіби борыш жəне абырой

Борыш категориясы — этикадағы маңызды категориялардың бірі. Ал кəсіби этикадағы оның

алатын орны тіпті ерекше. Мораль саласын жеткілікті негізбен міндеттіліктер саласы деп те

атайды: қайырымды бол, адал бол, əділ бол. Бол! Борышта басқа категорияларға қарағанда

міндетті себепті жақ əлдеқайда жоғары дамыған. Ол тек идеяға нақты анықтама беріп қоймайды,

сонымен қатар, оған бұйрықтық сипат береді: шақырады, талап етеді, оның жүзеге асуын қалайды.

Борышты адам болу — оның мəнін, талаптарын білу ғана емес, осы талаптарды тəжірибеде

сақтау да. Көптеген ғұламалар борыш сезімін жоғары бағалаған. И. Кант жазғандай, борыш — адамды

өзінен өзін жоғары етіп қоятын ұлылық. А. Блок та оған қосылғандай: “Борышыңды ұмытпа, ол —

бұл əлемдегі жалғыз əуен. Борышсыз өмір де, құштарлық та жоқ” деген. Борыш категориясы кең қолдауды тапқан сала болып ежелден бері əскери жəне құқыққорғау

қызметтері саналады. Осы салаларда шынайы да, жалған да борыш адамдарға əсер етуші негізгі

күш ретінде қолданылып келген жəне əлі де қолданылуда. Сол себепті де, мансапқорлық

мақсаттарға жетуде осы категорияны пайдалану жиі кездесіп жатады. Мұндай борыш шынайы ма,

жалған ба — оны анықтау өте қиын. Құқыққорғау органдарының қызметкерінің кəсіби борышы қоғамдық борыштың құрамдас бөлігі

бола тұра, өзінің объективтік жəне субъективтік көрінісі бойынша адамгершілік сипатқа ие.

Борыштың объективтік мазмұнының моральдық құндылығы оның ең жоғарғы жəне əділ міндетті

шешуге бағытталуымен тығыз байланысты. Бұл міндет — тұлғаның құқықтары мен

бостандықтарын қорғау, өз мемлекетінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету, құқықтық тəртіпті нығайту.

Алайда, əскери борыштың шынайы мүмкіндіктері субъективтік адамгершілік қатынаспен

толықтырылғанда ғана айқын көрінеді. Себебі, адам қоғамдық міндеттерді өзінің жеке

міндеттеріндей қабылдап, сезінгенде ғана, өз қызметіне бар жантəнімен берілгенде ғана борыш

туралы сөз қозғауға болады. Құқыққорғау органдары қызметкерінің борышы — тұлғаны, қоғамды жəне мемлекетті қорғаудың

объективтік қажеттіктерінен туындайтын, мемлекеттікқұқықтық талаптармен жəне адамгершілік

ішкі сезімдермен толықтырылатын ерекше міндет. Негізгі тілек пен борыштың сəйкес келуі адамгершілік үшін ерекше бір мəселе. Борыш пен

тілектің объективтік талаптарының сəйкес келуін түрлі ғалымдар түрліше түсіндіреді. Кейбір

ғалымдардың ойынша, міндетті нəрсе мен қалаулы нəрсенің арасында ешқандай

қарамақайшылықтар жоқ. Алайда, кезкелген адам эмпирикалық жол арқылы басқаша

қорытындыға келе алады. Əрине, қоғамдық міндеттілікті өзіндік талап ретінде түсіну міндеттілік

пен қалаушылықтың арасын біршама қысқартады. Мұндай жақындастыққа күмəн жоқ, бірақ, ол

ешқашан абсолюттік сипатқа ие бола алмайды жəне міндеттілік пен қалаушылықтың арасындағы

белгілі бір қарамақайшылықтарды жоя алмайды. Сонымен қатар, борыш пен тілекті бірінбірі жоққа

шығаратын талпыныс, оларды мəңгілік қарамақайшылық ретінде қарастыратын көзқарас та дұрыс

емес. Ақиқат осы екі көзқарастың ортасында деген дұрыс болар. Борыш пен тілек — бірінбірі

жоймайтын қарамақайшылықтар. Олар бірбіріне жақындасуы немесе бірбірінен алшақтауы

мүмкін, бірақ іс жүзінде бірінбірі ешқашан жоймайды. Бұл жерде ерекше атап өтетін бір жайт —

ақыраяғында борыш белгілі бір тілекке жетуге негіз болып табылады, ал тілекті дұрыс түсіну

борышты нəтижелі орындауға алып келеді. Борыш сезімі жоғары дамыған тұлға əрқашан өзінің

субъективтік талаптары мен құштарлықтарынан жоғары тұра алады жəне өзін борыштың

талаптарына бағындыра алады. Осылай, міндеттілік белгілі бір дəрежеде тілекке айналып, сыртқы

талпыныстан тұлғаның ішкі талпынысына ауысады. Борыш пен тұлғаның талпыныстары,

құштарлықтары арасындағы, борыш пен өзінөзі сақтап қалу сезімінің арасындағы

қарамақайшылықтар тапсырылған істің жүзеге аспай қалуымен қатар құқыққорғау органдарының

қызметкері үшін өте ауыр салдарға, тіпті, өлімге де алып келуі мүмкін. Қызметтік борышты

орындауға, тапсырылған істің əділдігіне бір сəт болса да күмəндану тұлғаның өмірін мүлдем басқа

бағытқа бұрып жіберуі мүмкін. Адамгершілік іс жүзінде адамдар арасындағы барлық қарымқатынастарды, олардың мемлекет

пен қоғамға қатынасын қамтиды. Адамның күнделікті өміріне мемлекет пен қоғамның қойған

талаптарын адамгершілік одан əрі нақтыландыра түседі. Тұлғаның қабылдаған моральдық

нормалары оның ішкі сеніміне айналып, сезімдерін басқарады, оның үйреншікті əдетіне ауысады.

Қоғамдық мораль қоғамдық жəне мемлекеттік құрылымның одан əрі бекітілуіне жəрдемдеседі,

белсенді тұлғаны қалыптастырады. Тұлғаның даму үдерісінде оған моральдың бағалаушылық

жəне нормативтік жақтары əсер етеді. Моральдың бағалаушылық жағы жақсылық пен əділдікке

негізделсе, нормативтік жағы борышқа бағытталған. Борыш — бұл моральдық нормалардың

барлық жиынтығын адамдардың іс жүзіндегі əрекетімен байланыстыратын өзек. Бұл өзекке

біртұтас болып негізгі мен туынды, бағалаушылық пен нормативтік, жетістіктер мен армантілектер

жинақталған. Мұнда теория тəжірибеге, жақсылық пен əділдік идеялары мықты материалдық

күшке, моральдық қағидалар мен нормалар шынайы əрекеттерге айналады. Борыш арқылы моральдың белсенді табиғаты тікелей көрініс табады. Ол идеялар мен мақсаттарға нақты сипат

берумен қатар, оларға жетуге итереді, талап етеді. Сол себепті де, қоғамдық борышты

қолданыстағы сана деп атауға болады. Ол, ең алдымен, адамның адамгершілігіне сипаттама бере

алады, себебі, адамның əрекеттері арқылы оның адамгершілік қасиеттері мен кемшіліктеріне баға

беруге болады. Қоғамдық борышқа деген қатынас тек тұлға туралы ғана емес, сонымен қатар, ұжым туралы,

қоғамның рухани күштері туралы мəліметтер бере алады. Құқыққорғау органдарында борышқа

олардың қызметкерлерінің қызметін тікелей реттеуші құрал ретінде негізгі мəн беріледі. Құқыққорғау органдары қызметкерлерінің жүрістұрысының механизмі, олардың ұжымындағы

адамгершілік қатынастардың мəні үш маңызды факторға негізделеді: — қызметкердің ұжымнан, мемлекеттен жəне қоғамнан тəуелділігі, абырой сезімінен көрініс

табатын оның қоғамдық қолдауға мүдделілігі; — объективтік анықталған мүмкіндіктер түрінің шегінде қызметкердің белгілі бір жүрістұрыс

түрін таңдау мүмкіндігінен көрініс табатын тəуелсіздігі, бостандығы; — өз əрекеттерінің “еркіндігінің ” нəтижелері мен салдары үшін қызметкерлердің жауапкершілігі,

яғни, əрбір жекелеген қызметкердің ұжым мен қоғам қалыптастырған адамгершілік нормалар

шегінде өзінің моральдық таңдауына жауап беру міндеті. Құқыққорғау органдары қызметкерлерінің адамгершілік борышының объективтік жəне

субъективтік жақтары болады. Объективтік жақ мемлекет пен қоғамның қауіпсіздігін қорғау, оның

азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету қажеттігімен анықталады.

Субъективтік жақ мемлекеттің құқыққорғау органдарының алдына қойған төмендегідей нақты

міндеттерімен анықталады: құқықтық тəртіпті нығайту, мемлекет пен қоғамның қауіпсіздігін, оның

азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қорғауға байланысты өзіне жүктелген міндеттерді

орындаудағы қызметкерлердің саналылығы жəне жауапкершілігі, əрбір қызметкердің борыш

талаптарын, жалпы істегі өз орны мен ролін түсінудегі, өзінің борышқа деген ішкі сезімін

анықтаудағы, өзінеөзі жоғары талаптар қоя білудегі қабілеті мен дайындығы. Құқыққорғау органдарының кейбір мақсатміндеттері ерікті жəне мақсатқа жетелеуші қызметке

айналады, себебі, оларды қызметкерлер əділ əрі ақиқатты ретінде қабылдайды. Ішкі қозғаушы

себеп құқыққорғау органдарының əрбір қызметкерінің адамгершілік борышының мəніне тұлғаның

адамгершілік күштерінің қайнар көзі ретінде еніп кетеді. Ескеріп өтетін бір жайт, қоғамдық борыштың талаптары қоғамның барлық мүшелері үшін

бірдей. Алайда, құқыққорғау органдары қызметкерлерінің еңбегі ерекше. Олардың борышына

қойылған талаптардың ерекшеліктерін олардың алдына қойылған міндеттермен, олардың

қызметтернің ерекшеліктерімен байланыстыруға болады. Мұндай қызмет жоғары жауапкершілікті,

ұйымдастырушылықты жəне адамгершілік, физикалық күштерін барынша пайдалануды талап

етеді. Құқыққорғау органдары қызметін ұйымдастырудың ерекшелігіне қарай олардағы адамгершілік

қатынастар азаматтық өмірдің басқа салаларына қарағанда құқықтық нормалармен əлдеқайда

жанжақты реттелген. Сол себепті де, борыш — тілек емес, ол, ең алдымен, мемлекет пен

қоғамның талабы жəне бұл талаптың орындалуы міндетті сипатқа ие. Борыштың адамгершілік

мазмұны заң күшіне ие құқықтық талаптармен бекітіледі. Борыштың адамгершілік сезімі арқылы

көптеген жоғары қасиеттер ашылады. Олар: саналы ынта, қайрат, абырой, қоғамдық міндеттерге

деген белсенді қатынас. Кəсіби борышты тікелей көрсететін жəне бекітетін қатынастардың барлығы адамгершілік жəне

құқықтық беделге ие. Моральдық нормаларды бұзу көп жағдайларда заң нормаларын бұзуды да

білдіреді. Антта, жарғыларда, нұсқауларда көрініс табатын заңды рəсімделеген борыш

талаптарында моральдық бағалау мен құқықтық норма бірдей орын алған. Кəсіби борыш