Мемлекеттік қызметке кадрларды іріктеудің қазіргі жүйесі

Адамдардың өндіріс, орналастыру  және алмастыру саласындағы қатынастардың  қамтитын мелмекеттің экономикалық функциясы жетекші орындардың бірін  алады. Экономикалық функцияның  көлемі, масштабы, сипаты және өрісі түрлі  мемлекеттерде әр түрлі  болады. [2. 23]

Басқару тиімділігінде  көпшілік басқару субъектілері басқа  пікірлерге қосылуына себепкер болады, егер тиімді болған жағдайда да, өйткені  олар жоғары қойылған саяси бағыттылық пен кейбіреулердің қызығушылығымен  келіспейді. Олар басқару тиімділігін арттыруды демократиялық процестерді жоғары деңгейде басқару арқылы жетуге болады деп есептейді.

Басым басқару тиімділігінің  бағыты тек қана классикалық анықталуы  мүмкін «...алға қойған мақсатқа ресурстардың аз шығындылығымен жоғары еңбек өнімділігімен жетуге...» экономикалық тиімділікке қабылданған шешімдер мен қызметтерде әлеуметтік, саясаттылық және басқа да қолданбалы тиімділіктер болуы қажет.

Осыған орай барлық құрылымдар білуі қажет, өйткені басқару  тиімділігін бір бағытты түсінікте  толық мағынада білу мүмкін емес. Сонымен қатар және бір міндетті қағидадағы – сақтау критериймен оптималды құрамдағы  мемлекеттік және қоғамдық қызығушылықтармен инновациялық идеяларды жүзеге асырушы – интеллектуалды – кадрлық ресурстарға  қарағанда орны алады.

Өйткен жағдайда басқару тиімділігін ортақ мақсатқа жұмылдыру барысында демократиялық басқару шектілігін белгілеп алып, сонда қарама – қайшы түсініктер анықталар еді. Бұл енді яғни басқару құрылымы иерархиядан және аумаққа тиістіліктен тәуелсіз болып, басты бағытын айқындалып, елдің дамуына және тұрғындардың жағдайын көтеруге тиіс.

Ел мен аймақтарда басқаруға, парламент пен маслихаттарға  кандидаттарды іріктеуші әр жалдаушы  халықтың өзі болып табылады. Осымен байланысты басқару қызметінің тиімділігі басшыға тікелей байланысты. Әр деңгейдегі басшы қызметінің тиімділігі оның жалдамалы жұмысшыны дұрыс таңдап алуына да байланысты. Жұмыстың нәтижесі жұмысшының қаншалықты тапсырылған істі мінсіз атқаруға сәйкес келетініне сөзсіз тәуелді.

Жұмысшыны таңдайтын  адам ең алдымен өзіне нендей мәселелерді шешудің қажеттілігін дұрыс сараптамай білуі керек. Соған сай маманды содан кейін іздеуі тиіс. Әрі іріктеуге барынша көбірек адамды тартуы керек. Әрқайсысының алға қойған шаруаны жүзеге асыруға қажетті идеяларға қаншалықты бай екендігін және оларды тікелей өзі орындауға қабілеттілігін сынып көру керек. Соның нәтижесінде ғана жұмысқа қабылдаушы өз іздегенін табатын болады. Мемлекеттік биліктегі шенеуніктердің бәрі жалдамалы қызметкерлер. Олар қай деңгейде болмасын, солардың қызмет сапасы айналып келгенде қоғамды басқарудың халыққа қызмет етудің дәрежесін, тиімділігін анықтайды.

Жаңа мемлекеттік билік  органдарының қалыптасуы КОКП диктатының, жоспарлы социалистік экономика  мен іс жүзінде барлық материалдық  техникалық және қаржы ресурстары алыстағы  және “шет аймақтардың” қажеттеріне немқұрайды Орталықтан бөлудің орталықтандырылған жерлесінің салдары ретіндегі аса терең экономикалық, саяси әлеуметтік және рухани дағдарысты еңсеруге байланысты міндеттерді шешудің шеруінде жүрып жатты.

Бұл кезеңде Қазақстанда  кеңестік социалистік республика моделінен  президенттік басқару нысанындағы  мемлекетке көшу жүзеге асырыла бастады. Негізгі бастау елімізде жаңа жоғары мемлекеттік органның белгіленуі болды, оның функцияларын Қазақстан Республикасының Президенті атқарады.

Бірінші кезекте атқару билігінің жоғарыдан төмен қарай  ретті негізі құрылды. Бұл кезеңде  атқару органдарының жүйесінде бұрын  Республика Юриспруденциясынан іс жүзінде  тыс тұрған салаларды басқаруды  қамтамасыз еткен жаңа құрылымдар пайда болды. Олар – Сыртқы істер, Қорғаныс, Ішкі істер министрліктері, Ұлттық  қауіпсіздік комитеті және басқалары.

Атқару билігінің жүйесін  нығайтуымен бір қатарда жергілікті өкілетті органдарының рефеормасы жүргізілді  1994 жылдың басында. Кеңестердің өзін – өзі таратуынан кейін жергілікті орындарда жаңа органдарда жаңа органдар – мәслихаттар құрылды.

Мемлекеттік органдарды реформалаудың екінші кезеңі конституциялық реформа өткізумен және  1995 жылғы  тамызда бүкіл халықтық  референдумда Қазақстанның Жаңа Конституциясы қабылдануымен байланысты. Негізінен  нақ сол кезде әлеуметтік экономикалық және саяси өзгерістер барысының ғана емес,  сонымен бірге бүкіл мемлекеттік басқару жүйесінің тағдыры айқылдалады.

1995 жылғы Конституция  Қазақстан Республикасында Президенттік басқару нысанының орнатылғанын жария етті. Конституцияның  нормаларға сәйкес Қазақстан Республикасының Президенті ішкі және сыртқы саясаттың анегізгі бағыттарын айқындап, биліктің заң шығару, атқару және сот  тармақтарының келісіп жұмыс істеуін қамтамасыз етеді, халық пен  мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының  нышаны мен кепілі болып табылады. 1995 жылғы Қазақстан Конституциясы  мемлекеттік билікті атқару, өкілетті және сот тармақтарына бөлудің  демократиялық принципі бекітті, сонымен бірге оның бірлігіне кепілдік берді.

 

 

ІІ Қазақстандағы  басқару қызметінің қазіргі жағдайы

2.1. Басқару  қызметі  мен жауапкершіліктің  бірлестігінің экономикалық көрсеткіштері

Әлеуметтік жүйе және оның элементтерінің құрылымы. Адам –  әлеуметтік жүйенің негізгі элементі. Мемлекеттік ісін басқарудағы азаматтардың құқықтық субъектіліктері. Азаматтардың мемлекет ісін басқаруға қатысуға заңдық кепілі. Азаматтардың бірлесуге қатысты ұйымдастырушылық-құқықтық нысандары, олардың құқықтық мәртебесі. Халықты әкімшілік-аумақтық және өндіріс қағидалары арқылы бөлу - әлеуметтік жүйені құрылымдаудың негізі.

    Қоғамдық тіршіліктің негізгі аялары (экономикалық, әлеуметтік, әкімшілік-саяси). Мемлекеттік басқарудағы салалық және функциональдық бастама. Мемлекеттік басқарудағы объект (әлеуметтік жүйе және оның құрамының элементтері) және субъктілердің (мемлекеттік аппарат) өзара байланыстары. Мемлекеттік басқару жүйесінің сыртқы ортасы.

Ал ұйымдастырудың түрлері мыналар:

• салалық;
• желілік;
• аумақтық;
• функционалдық;
• екі жақта бағалаушылық;
• жеке дара басшылық пен олқылықты үйлестіру.

Мемлекеттік басқару  ол жүйелі құрастырсаң басқару қызметтерден тұрады. Олар:

1. Жоспарлау қызметі – мұнда қандай мақсат қойылуы қажет, ол қашан және қалай орындалады деген сұрақтарға жауап беріледі.
2. Ұйымдастыру қызметі – адамдарға өкілеттіліктер мен міндеттерді бөліп беру арқылы оларды ортақ нәтижеге жұмылдыру:
3. Реттеу қызметі – адамдардың белгілі бір ұйым шеңберінде белгілі бір қызметтерді атқаруға міндеттейді;
4. Қызметкерлермен жұмыс істеу қызметі - әлемдік тәжірибеде бұл қызметке маңызды көңіл бөлініп, қолданылып келеді.
5. Бақылау қызметі – барлық жоғарыда аталған қызметтердің кері байланысын көрсетеді.

Мемлекеттік басқару  нысаны – атқарушы билік органдарының өзінің құдіреті шеңберінде жүзеге асырылған және нарықтық реттеуші мен белгілі бір сардарлар туғызатын қызметтің сыртқы көрінісі. Сондықтан нарықты экономика механизмінде мемлекеттің экономикаға араласуынсыз экономиканың толық өзін - өзі реттеуі мүмкін емес. Осы орайда мемлекет салық, инвестиция, жеңілдіктер беру арқылы нарықтық экономиканы реттеп отырады. Ал, мемлекеттің арнайы қызметтері ретінде ғылыми – техникалық дамуды қамтамасыз ету, еңбек қатынастары мен қаржы жүйесін жүйесін мемлекеттік бақылау және реттеу қызметтерін қарастырсақ болады. Мемлекеттік басқаруды жүйелі түрде қарастыру үшін оның қағидаларын  бір – бірімен байланысқан субъектілердің даму заңдылығын анықтайды.

Мемлекеттік басқару  тиімділігі тек технологиялық мәселе емес, ол тарихи қалыптасқан процесс. Тиімсіз мемлекеттік басқару сол кезеңдегі қоғамдық құрылымдағы көптеген адамдардың әлеуметтік механизмін қамтамасыз ете алмауынан пайда болады. Қоғамда басқарушылар негізгі екі фактор экономика және саясаттың, меншік қатынастары мен билік қатынастарын тиімді пайдалану арқылы өз биліктерін жүргізді. Бұл факторлар бір – бірін толықтыра отырып, қоғамның негізгі құрылымы мен оның әлеуметтік бағыттылығын анықтайды.

Сонымен әлеуметтік басқарудың анықтайтын келесі критерияларды атап көрсетуге болады:

• басқару құрылымы мен қызметкерлердің қызметтерінің бағыттары, мазмұны және нәтижесі басқару қызметінің қызметтік нұсқаулары мен статусымен анықталған параметрлерге сәйкес болуы;
• басқару құрылымдары мен оның қызметкерлерінің шешімдерді заңға сәйкес қабылдауы, өйткені заңдар мен құқықтық нормаларды ұстана отырып, жұмыс істеуі басқару тиімділігін арттырады;
• басқару қызметінің басқару объектілерінің дамуына жағдай жасауы, яғни басқару шешімдері басқару объектілеріне бағытталып, оның тиімді даму қызметін қамтамасыз етеді;
• басқару шешімдерін адамдардың мақсаттарымен қажеттіліктеріне бағытталуы;
• еңбек коллективін демократиялық басқару арқылы қызметкерлер еңбегінің нәтижелігі мен тиімділігін арттыру;
• басқару құрылымдары мен оның қызметкерлерінің қабылдаған шешімдері мен қызметтерінің маңызды болуы;
• басқару құрылымдары мен оның қызметкерлерінің берген ақпараттарының дұрыстығы мен толықтығын қамтамасыз ету.

Сонымен қатар мемлекеттік  басқарудың тиімсіздігі адамдардың негізгі үлкен тобының экономикалық, саяси, әлеуметтік қызметтерге бағытталмағандығымен анықталады, ал ол өз кезегінде әлеуметтік мәселелерді шешуде тиімсіз жағдайға алып келеді.

Басқару тиімділігінде  көпшілік басқару субъектілері басқа  пікірлерге қосылуына себепкер болады, егер тиімді болған жағдайда да, өйткені олар жоғары қойылған саяси бағыттылық пен кейбіреулердің қызығушылығымен келіспейді. Олар басқару тиімділігін арттыруды демократиялық процестерді жоғары деңгейде басқару арқылы жетуге болады деп есептейді. [3. 85]

Қазақстан экономикасы мемлекеттік реттеудің субъектісі болып табылады. Бұған басқару функциясы ретіндегі мемлекеттік реттеуде аса маңызды өзіндік қаржы – несие жүйесі, дербес мемлекеттік бюджет қалыптасуы, салық және кеден жүйесін ұйымдастыру жатады.

Қазақстан Республикасы Конституциясының құрамында экономиканы басқаруды ұйымдастырудың қағидалары бар. Біріншіден, Қазақстан экономикасы меншіктің әр түрлі нысандарына негізделеді. Мемлекет заң алдында меншіктің барлық субъектілерінің теңдігін қамтамасыз етеді. Екіншіден, жеке меншікке қол сұғуға болмайды. Үшіншіден, мемлекет жеке кәсіпкерлік қызметтің еркіндігіне кепілдік береді және оны қорғау мен қолдауды қамтамасыз етеді. Төртіншіден, монополистік қызмет пен бәсекелестің кез – келген шектеуіне жол берілмейді. Бесіншіден, әкімшілік аймақтың бірліктері дербес болып табылады.

Бұл қағидалар Қазақстан  экономикасын мемлекеттік басқарудың қазіргі жүйесінің негізін құрайды және республиканың халық шаруашылығының әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономикаға орнықты етуін қамтамасыз етуі тиіс. Экономиканың қарқынды дамуы, саяси тұрақтылық, басқару тиімділігі, заңнама қорының халықаралық талаптарға сай келуі – Қазақстан корпоративті басқару қағидаларын жүзеге асыруға ең қолайлы жағдай туғызуда. Азаматтық кодекс, «Акционерлік қоғам туралы» Заң қабылданып, биыл корпоративті басқару жөніндегі ұлттық кеңес құрылды.

Сапа мамандарының  пікірінше, корпаративті басқару қағидаттары, яғни нарықтың тетіктердің өзі кәсіпкерлерді бүгінгі ахуалды уақытында дұрыс бағалай білуге үйретеді. Ал мұның өзі бизнестің табысты болуына жол ашады. Елбасы «корпоративті басқару нормаларын жетілдіру және моноритарлық акционерлер құқықтарын қорғау» жөнінде мәселе қозғалған наурыз айындағы жолдауына орай корпоративті басқаруға баса назар аударылуда. Жаңа жобаның ықпалдылығына қол жеткізуде іргелі ізденістің, іскерліктің қажеттілігі орасан. Сондықтан да корпоративті басқару жүйесін өрістетуге қатысты маңызды жәйттермен өзгерістер енгізу, осы орайда мемлекет секторын басқарушы мемлекеттік холдингтерге енгізу болып табылады. Мемлекеттік активтердің корпоративтік басқаруда және оның сапасын халықаралық деңгейге көтеруде «Самұрық» қазақстандық холдингі және «Қазына тұрақты даму қоры» акционерлік қоғамдары құрылды. Тап осындай қағидаттар бойынша аграрлық секторда «КазАгро» холдинг компаниясы және жуырда Қарағанды облысында әлеуметтік – кәсіпкерлік копорациясы ретінде «Сарыарда» корпорациясы іске қоспады. Осы орайда  биылғы жылдың соңына дейін, еліміздің барлық аумақтарын қамтитын жеті әлеуметтік – корпорация құрылуға тиіс. Олардың ортақ мүддесі жоғарыда айтылғандай – мемлекеттік активтердің корпоративтік түрде басқарудың сапасын халықаралық деңгейге көтеру.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2. Басқару  қызметіндегі құрылымның экономикалық тиімділігі

Ел мен аймақтарда басқаруға, парламент  пен маслихаттарға кандидаттарды  іріктеуші әр жалдаушы  халықтың өзі болып табылады. Осымен байланысты басқару қызметінің тиімділігі басшыға тікелей байланысты. Әр деңгейдегі басшы қызметінің тиімділігі оның жалдамалы жұмысшыны дұрыс таңдап алуына да байланысты. Жұмыстың нәтижесі жұмысшының қаншалықты тапсырылған істі мінсіз атқаруға сәйкес келетініне сөзсіз тәуелді.

Жұмысшыны таңдайтын  адам ең алдымен өзіне нендей мәселелерді  шешудің қажеттілігін дұрыс сараптамай білуі керек. Соған сай маманды  содан кейін іздеуі тиіс. Әрі іріктеуге  барынша көбірек адамды тартуы керек. Әрқайсысының алға қойған шаруаны жүзеге асыруға қажетті идеяларға қаншалықты бай екендігін және оларды тікелей өзі орындауға қабілеттілігін сынып көру керек. Соның нәтижесінде ғана жұмысқа қабылдаушы өз іздегенін табатын болады. Мемлекеттік биліктегі шенеуніктердің бәрі жалдамалы қызметкерлер. Олар қай деңгейде болмасын, солардың қызмет сапасы айналып келгенде қоғамды басқарудың халыққа қызмет етудің дәрежесін, тиімділігін анықтайды.