Қостанай облысының топырақтарының сапасын (бонитетін) бағалау

Бұл жағдайда 100 баллға облыстағы, өлкедегі өнімділік пен  топырақ белгісі және қасиеті жағына ең жақсы топырақ көрсеткіші алынады.

Сонымен қатар облыс бойынша өнімділіктің бонитет шкаласы жасалынады. Ол үшін әрбір шаруашылықтағы, сорт бақылау, ғылыми зерттеу мекемелеріндегі әрбір топырақ түршелеріне жылдық есеп кітапшасынан негізгі ауылшаруашылық дақылдарының соңғы 10 жылдық өнімділігінің көрсеткішін жинақтайды.

Одан кейін ауылшаруашылық дақылдарының көпжылдық өнімділігінің орташа өлшемін есептеп, оны әрбір топырақ түршесіне сай салыстырмалы түрде орташа өнімділікті анықтайды. Облыстық шкаладан республикалық шкалаға көшу үшін,100 баллға шартты түрде қабылдайды, шаруашылықтарда дәнді дақылдардың өнімділігі үшін 15 ц/га, ал мемлекеттік тұқым шаруашылықтары мен алдыңғы қатардағы шаруашылықтар үшін 30ц/га теңеп алады.

Топырақтың жеке белгілері мен қасиеттері бойынша алынған бонитет боллдарын бір-бірімен және осы топырақтағы өнімділікпен салыстырып,одан кейін топырақ бонитетінің диагностикасы ретінде тек өнімділікпен тұрақты коррелятивті байланысы бар топырақ белгілері мен қасиеттерін іріктеп алады.

Іріктеп алынған топырақ қасиеттері бойынша облыс пен өлкенің осы өнімділіктің бонитет шкаласы жасалынады. Осы екі шкалалары бір-бірімен салыстыра байланыстырып, алдын-ала облыс пен өлкенің бонитеттеу (бағалау) шкаласын дайындайды.

Далалық кезеңде топырақ бонитетінің жүргізілуін, алдын –ала  тәжірибе жасалған облыстың топырақ бонитет шкаласының дұрыстығын тексереді, шкалаға енгізілген түзету коэффициентінің құжаттарын жинап, оны тексеріп және оның сәйкестігін, одан басқа аз көлемде кездесетін топырақ бонитеттерін жасап, оның өнімділіктерін анықтайды. Ол үшін шаруашылықта кездесетін әртүрлі деңгейдегі батпақталған, кебірленген, тұздалған, шайылған, әртүрлі тереңдікте тұзданған ыза сулары бар топырақтағы ауыл шаруашылық дақылдары мен табиғи жем шөп өнімдерінің көрсеткіштерін жинақтайды. Осы жер бөлімшелерінде топырақ кескінін салып, одан топырақ үлгісін алып, оның агрофизикалық, агрохимиялық қасиеттерін зерттеп, өнімділікпен байланысын анықтайды. Далалық кезеңде тікелей зерттеу мен анықтау арқылы шабындықтар мен жайылымдардың өнімділігін анықтап, сол арқылы табиғи шаруашылықта игерілген жерлердің  һөнімділігінің бонитет шкаласын жасайды. Бұл кезде өнімділікті 1 га центнер немесе 1 гектардағы жемдік бірлік өлшеммен белгілейді; 100 баллға соңғы табиғи шабындық пен жайлымдағы орташа өнімділік алынады.

Соңғы камералды-аналитикалық  кезеңде топырақ бонитеті жұмысына далалық және лабораториялық топырақ пен өнімділік зерттеу нәтижесі мағлұматтарына баға беріп, сол арқылы бонитет шкаласының соңғы нұсқасын, ауылшаруашылық өнімділігімен тығыз коррелятивті байланысы бар топырақ белгілерінің тізімін жасап, сонымен қатар зерттелген территориядағы топырақ бонитетін жүргізу тәсілінің қысқаша нұсқасын береді.

Қазақстанда топырақ жамылғысы мен оның диогностикалық белгілерінің әртүрлі болуына байланысты, топырақ бонитет шкаласын жасау әртүрлі, соған байланысты топырақ бонитетінің әртүрлі тәсілдері мен шкалалары қолданылады.

Топырақ бонитетінің мысалы ретінде орманды дала аймағында Н.Ф.Тюменцев тәсілі (Томск облыс топырағына жасалған), дала мен құрғақ дала аймағында Ф.Я.Гаврилюк тәсілі (Дон мен Солтүстік Кавказ топырағына жасалған) алынды.

Бонитет шкаласын жасау үшін топырақтардың физикалық-химиялық және басқа да қасиеттерін анықтайтын сапалы топырақтық, топырақтық мелиоративті, топырақтың эрозиялық зерттеу жұмыстары нәтижелерін толық қолдану керек.

Аналитикалық мағлұматтарға егістік пен басқа да жерге салынған кескін деректерін пайдаланады. Кейбір аналитикалық мағлұматтардың нәтижесін тексеру үшін, оны Стьюденттің 95% сенім деңгейіндегі статистикалық өңдеуден өткізіп барып сұрыптау керек.

Топырақ сапа деңгейін бағалайтын көрсеткіштерге:

а) 0-50 см қабаттағы гумустың пайызбен берілген мөлшері;

б) 0-50 см қабаттағы сіңірілген натрийдің жалпы сіңген негіздердің пайызымен есептелген орта өлшемдік мөлшері;

в) 0-50 см қабаттағы  сіңірілген магнийдің, жалпы сіңген негіздері пайызымен есептелген орта өлшемдік мөлшері;

г) 0-50 см қабаттағы орта өлшемдік тұздану типі және орта өлшемдік пайызымен берілген тұздар мөлшері;

д) қиыршықтастылық;

с) тастылығы;

ж) гидроморфтылық деңгейлер жатады.

Әрбір топырақ түршесінің негізгі балл бонитетін жартымерлік топырақ қабатындағы гумустың пайыз мөлшерімен, ал басқа қасиеттерін түзету коэффициентін қолдану арқылы шығырады.

Топырақтың жарты метрлік қабатындағы гумус мөлшерін есептеу үшін график тәсілін қолданады, ал ол үшін миллиметрлік қағазға график құрады, онда ординат бойында үлгі алу тереңдігі, ал абсциссада гумустың пайыздық мөлшері аналитикалық жолмен анықталып, үлгі алу ортанғы тереңдікке сәйкес келтіріледі.

Мысалы, лабороториялық талдаулар бойынша гумустың мөлшері төмендегідей болды делік, яғни:

 

Тереңдік, см                                     гумус,%

 

0-10                                                     3,23

10-20                                                   2,74

20-30                                                   2,15

 

График сызуға және гумустың 0-50 см қабатындағы орта пайыздық мөлшерін есептеу үшін гумустың эксперименттік жолмен алынған мағлұматтарын үлгі алудың ортаңғы дәрежесіне келтіреміз, соның нәтижесінде мынандай мағлұмат аламыз:

 

тереңдік,см                                          гумус,%

 

         5                                                      3,23

        15                                                     2,74

        25                                                     2,15

 

Осы мағлұматтар бойынша график сызамыз, графиктегі белгіленген нүктелерді сызықпен қосамыз.11111

Осындай түсірілімнің арқасында біз қисық сызық аламыз, соның негізінде топырақ қабатындағы гумустың мөлшерін есептейміз.

Біздің жағдайда, топырақтың үлгі алу тереңдігі 35 см шектелген, ал есептеу үшін 50 см қалыңдық керек. Қисық сызықты эксперимент мағлұматынан ары қарай жалғастыру үшін тереңдіктегі гумустың мөлшері белгіленген қалыпты дағдайда нөлге тең  нүктені алып, оны эксперименттің мағлұматтарымен қосамыз, сонда алынған шектелген көп бұрыш сызығы арқылы, кескіннің кез келген нүктесіндегі гумустың мөлшерін график арқылы тауып аламыз.

Көп жағдайда нөл нүктесі үшін топырақ кескінінің төменгі шекарасын алады. Бұл жерде нөл нүктесі белгілі мөлшерде шартты түрде алынатынын атап өткен жөн, себебі көптеген әдебиеттік мағлұматтар бойынша аналық жыныстың өзінде де белгілі мөлшерде гумус кездеседі және ол әр түрлі тереңдікте орналасқан.

Жоғарыда келтірілген график көрсеткіштері бойынша 0-50 см қабаттағы орта арифметикалық гумус мөлшерін анықтаймыз.

 

              Г0-50=а1+а2+а3+а4+а5/5=z.          (ІІ)

 

Мұнда, а1- әрбір 10 см қабаттағы гумустың көрсеткіші,%;

             5 – жалпы алынған қабат саны;

             z – гумустың орташа мөлшері, %.

                         

2.1 Топырақ бонитеті  Мемлекеттік жер кадастрының  маңызды бөлігі

 

Еліміздің топырақ қоры - халық байлығы. Оны дұрыс пайдалану, санды-сапалы ғылыми негізде жүргізу санақсыз мүмкін емес. Бұған жер кадастрын жасау мен жүргізуге арналған жұмыстар жатады. Бұған Кадастр француз тілінде cadastre – регистрация, тіркеу деген ұғым. Жер кадастры-жердің табиғаттық, шаруашылық және құқықтық жағдайлары туралы нақтылы және керек мәліметтер жинағы. «Мемлекеттік жер кадастрының деректері жерді тиімді пайдалануға және оны қорғауға, халық шаруашылығын жоспарлауға, ауылшаруашылық өндірісін орналастру мен мамандандыруға, жерді мелиорациялауға және ауылшаруашылығын (бей) химияландыруға, тағы басқа халық шаруашылық шараларын іске асыруға керек» (қара-Республикалық жер заңы негіздерін).

Ең бірінші топырақ санағы біздің дәуірден 300 жыл бұрын Египетте жүргізілген. XVIII-XIX ғасырларда жер кадастры Франция, Италия, Германия және Еуропаның басқа елдерінде жасалған. Ресейде топырақтардың санды және сапалы санағы XV ғасырда бағынышты елдерден салық жию үшін жасалған. Топырақтану ғылымы дамуына орай санақ әдістері-де жаңғырып отырған. XIX ғасырда В. Докучаев Нижегород (Төменқала) губерниясының топырақ жамылғысын зерттей келе, алғашқы топырақты сапалы санақ жүргізу әдісінің негізін салған. 1917 жылға дейін Ресейде, басқа Еуропа мемлекеттеріндегідей,жер санағы жүргізудің ең басты мақсаты салық салуға және топырақ сапасына қарай әдеттегідей жердің өлшемдік бөлігінен алатын таза пайданы шығаруға арналған. Топырақтар санағының негізгі түрін көрсететін құжат-ірі масштабы топырақ картасы, картограммасы және оларды сипаттайтын қолжазбалар мен химиялық мәліметтер.

Топырақтарды сапалы бағалаудағы ең басты жұмыстарға топырақтарды агроөндірістік топтау және оларды бонитеттеу (бағалау) жатады. Қазіргі нарықтық экономика жағдайында топырақтарды санды-сапалы санау ауылшаруашылығына-жеке шаруашылықтардан бастап бригадаларға дейін-өте қажетті материал.

Агроөндірістік топтау деп топырақтарды бірыңғай агрономиялық қасиеттері мен экологиялық жағдайлары жақын, құнарлық деңгейі мен сапалық ерекшеліктері ұқсас, сондай-ақ бір типті өңдеуге қажет агротехникалық және мелиорациялық шаралары жақын топырақ түрлері мен түршелерін агроөндірістік топтарға біріктіруді айтады. Бұл жұмыс материалдары әдеттегіде топырақ қорын санауға және жерді бағалауға пайдаланылады; ауылшаруашылық дақылдарды дұрыс орналастыру мен ауыспалы егістерді мамандандыруға, агротехникалық және мелиоративті шараларды белгілеуге қажет.

Агроөндірістік топырақ топтауының жалпы біріккен одақтық, аймақтық және шаруашылықтық түрлері болады.

Жалпы біріккен одақтық топырақ топтарын құрғанда құрлықтағы топырақтардың сапалық және сандық есебін алған, агрономиялық топырақ қасиеттерінің ұқсастығын және ерекшелігін қалыптастыратын аймақтық және өлкелік (провинциялық) табиғи жағдайларын ескерген. Алынған есептік деректер, көлемі бүкіл елдік ауылшаруашылық қоныстар есебіне кіреді. Бұрынғы КСРО топтары 350 санды топтарға, ал олар механикалық құрамына қарай өз алдына кіші топшаларға бөлінген. Аймақтық кешенді агроөндірістік топырақ топтары да (республикалық, аймақтық, облыстық) аталған принциптерде құрылады. Жалпы біріккен одақтық есептегі топырақ топтары қатал түрде сақталып қалған мен, оларға аймақтық ауылшаруашылық ерекшеліктері жайында қосымша кіші бөлімдер ескере енгізіледі. Арнаулы аймақтық топтардың ауылшаруашылық өндірісіне үлкен маңызы бар, өйткені, оларға және бонитеттеу материалдарына сүйене отырып дақылдарды дұрыс орналаструға, ауыспалы егістікті құруға және тыңайтқыштарды қажетті бөлуге болады. Шаруашылық агроөндірістік топырақтар топтары агрономиялық дәлелденудің формасына және шаруашылық территориясындағы ірі масштабы топырақ зерттеулерінің нақтылы қортындысына жатады, бұлар кешенді және мамандандырылған түрлеріне бөлінеді. Шаруашылықтағы кешенді агроөндірістік топырақ топтары ауылшаруашылық дақылдарының біркелкілігіне және агромелиоративтік шаралар бір тұтастығына қарай бөлінеді.

Топырақтарды топтарға бөлгенде мынандай критериялық принциптерге сүйенеді; топырақтардың тектік негізімен агрономиялық қасиеттерінің ұқсастығы; топырақтарды пайдаланудағы жер бедерінің біртұтастығы; топырақтар жамылғысы құрамының біркелкілігі.

Топырақтар белгілерін ұқсас біріктіргенде мына көрсеткіштерді есепке алады: ылғал-ауалық, жел-жылылық қасиеттері мен механикалық құрамына негізделген гумустық қабаттың қалыңдығына; геоморфологиялық, гидрогеологиялық жағдайлардың біркелкілігі; топырақтың ұқсас қоректік құбылымына сүйене отырып, тыңайтқыштарды тиімді қолдану-азот, фосфор мен калийдің жылжымалы түрлерінің жеткіліктігі; топырақ  гумустілігі, ортасының қолайлы реакциясы және ондағы микроэлементтер мөлшері; топырақтардың өңдеу ерекшеліктері мен түрлері ара қатынасының бірқалыптылығы (топырақтың иеленгіштігі, байланыстылығы мен қабыршақтанулығы және өңдеуге «пісіп» жетілу мезгілі, жырту қабатын тереңдету мүмкіндігі). Аталған қасиеттер біркелкілігін ең алдымен топырақтың механикалық құрамына, құрлысына, гумустік жиек қалыңдығына, кебірлігіне және эрозияға ұшырау дәрежесіне қарай анықтайды; қажетті мелиоративтік шараларды белгілегенде ең алдымен топырақтың механикалық құрамын, батпақтану дәрежесін, кебірлігін және кебір құрылысын ( жиек қалыңдығы, карбонаттар мен ғаныш жатқан тереңдік), сортандылығы жәнеортаның реакциясы негізге алынады. Осылармен қатар жердің гидрогеологиялық тәртібі, ызаның тереңдігі мен сапасы және топырақ құрамындағы өсімдікке зиянды заттар мөлшері (сортаңдылығы, саздылығы) ескеріледі; эрозиясының түрі мен қарқыны анықталады.

Келтірілген белгілер мен қасиеттер негізінде шаруашылық территориясында бөлінген агроөндірістік топырақ топтары жалпы одақтық және өңірлік топтаудағы санды топырақ топтарын әр қашан қайталамайды, себебі аймақтық топырақ типшелері  мен типтерінің  шекарасы, агроклиматтық жағдайлары ұқсас болғандықтан,  бірінен-біріне өтіп тұрады және оларға жақындау агрономиялық сипаттама тән. Қазіргі уақытта шаруашылық ішіндегі агроөндірістік топырақтар топтауы әр шаруашынықтағы ірі масштабты топырақ ізденістері материалдарын жалпылаудағы соңғы кезең болып саналады.

Топтауды құрғанда-топырақтарды бөлуде мына ретте басшылыққа алуға болады:

Бірінші этапта (рет) топырақтарды 2 топқа бөледі: арнаулы агротехникалық және мелиоративтік шараларды тілемейтін, осы аймаққа сәйкес дақылдарды, нормативті аймақтық агротехника қолданып, өсіруге болатын топырақтар: арнаулы агротехникалық және мелиоративтік шараларды тілейтін (тастақ, кебір, бұзылған, батпақты, сортаңдагған) топырақтар.

Екінші ретте бірінші топтаы топырақтарды механикалық құрамына қарай екі бөлшекке-балшықты мен құмбалшықты және құмайт пен құмды топырақтарға айырады, себебі агрономиялық  қасиеттері мен пайдалану жағдайлары тұрғысынан олардың үлкен айырмашылығы бар.

Үшінші ретте, арнаулы агротехникалық және мелиоративтік шараларды тілемейтін топырақтардыт топтағанда, олардың аймақтық ерекшеліктері ескеріледі, мысалы, қара топырақтарды топтағанда олардың күлгіндену, сілтісіздену дәрежесі, нағыз және кәдімгі типшелері негіз болады.