Қостанай облысының топырақтарының сапасын (бонитетін) бағалау

Ылғал жетіспейтін аймақтарда (орманды дала, дала, құрғақ дала,шөлейт) ауылшаруашылық өнімдері мен топырақтың мына қасиеттері яғни:жыртылма қабаттағы гумус мөлшері, гумус қоры (т/га), гумус қабатының қалыңдығы, физикалық балшық пен тұнба фракциялар мөлшері, сіңіру сиымдылығы жатады. Кейбір топырақтар үшін сіңірілген натрий, ал сор топырақтарда- жеңіл еритін тұздар мөлшері тығыз коррелятивті байланыста болады.

Топырақ құнарлылығын анықтайтын басқа қасиеттері (батпақтану деңгейі, шайлғандығы, эрозияға ұшырағандағы, тастылығы және т.б.) топырақты бонитеттеу кезеңде түзету коэффициенттері арқылы ескеріліп топырақтардың өнімділігінен алынып тасталынады.

Топырақ типтерінің бонитеттеуіне керек нақтылы жоғарыда келтірілген көрсеткіштер, топырақ зерттеу құжаттарында – топырақ есеп кітапшасы, топырақ картасы мен картограммасында беріледі. Әрбір территориядағы топырақтың орта өлшемдік баллын есептеген кезде (ұжым шаруашылығы және қожалық, акционерлік қоғам) сол топырақтардың ауданын білу керек. Бұл мағлұматтарды топырақ зерттеу құжаттарынан алуға болады.

Нақты топырақтарды ауылшаруашылық дақылдарының көпжылдық өнімділігін және шабындықтар мен жайылымдардың табиғи биологиялық шығымдылығын топырақ бонитетін есептеген кезде топырақ зерттеу құжаттарының маңызы өте зор. Әрбір шаруашылық пайдаланбақшы топырақ жамылғысын білмейінше, бұл мәселені шешуге болмайды. Міне, сондықтан топырақты бонитеттеу үшін топырақ зерттеу жұмыстары жүргізу міндетті түрде қажет.

 

             ҚР-ң Ауылшаруашылық Министрлігі  бекіткен, б. «Казпирозем» жобалау  институты дайындаған « Уақытша  әдістемелік нұсқауларға (1984)» бойынша:

1) барлық топырақтық параметрлер (тұрақты көрсеткіштер) 0-50 см-ік қабатқа есептелінді;

2) негізгі көрсеткіш болып осы  қабаттағы қарашірінді мөлшері  саналады;

3) этолон – үлгі (100 балл) ретінде  қарашірінді мөлшері 7 пайызға тең  сапа алынады;

4)шығырылған бағалау баллдары сутектік және қыйыршық тастылық қасиеттерге түзетулік коэффициенттер арқылы дәлелденеді;

5) Бонитеттік шкала бастапқы  гумустік баллды осы топыраққа  тән түзетулік санға көбейтіліп  құрастырылады.(В.Бобров).

Топырақ жамылғысы шөлдік топырақ құралу типіне келетін суармалы аймақта негізгі критерийлік сапаға майда түйірлі топырақ қабатының қалыңдығы мен механикалық құрамы алынады.(Ли В., 1989).

ІІ. Климаттық факторға ауаның 100 С – ан жоғары тиімді (әсерлі) оң температура жыйынтығы, орташа жылдық немесе тіршілік (вегетация) кезіндегі - өніктілік анықтайтын атмосфералық түсім мөлшері (мм-6 кесте) кіреді (Дюкарев А., Карманов И., 1990); сондай-ақ Г.Селяниновше ылғалжылулық (гидротермикалық) коэффициентте пайдаланылады, себебі ол ауаның >100 температурасы мен жауын-шашын мөлшері (Смеян Н., 1986), Ивановше ызғарлылығы (Карманов И., 1990) есепке алынып шығарылады.

4 кест- Климат пен топырақ құнарлығы және дәнді  дақылдар өнімі

 

Топырақтар (Т.)	Атмосфералық түсім, мм	Баллдар	Дәнді өнім, ц/ге
1	2	3	4
Күңгірт қарақоңыр құмбалшықты-Т.	425	86	21,0
Орташа құмбалшықты-Т.	490	79	15,5
Сол жеңіл құмбалшықты-Т.	485	62	21,6
Тегістіктегі кәдімгі қара ауыр құмбалшықты-Т.	340	55	13,7
Сол орташа құмбалшықты-Т.	300	48	12,1
Оңтүстік қара ауыр құмбалшықты.	400	52	13,1
Күңгірт қарақоңыр ауыр құмбалшықты-Т.	310	49	12,4
Сол жеңіл-Т.	260	39	9,7
Қарақоңыр-Т	250	17	4,3
Ашық қарақоңыр орташа құмбалшықты-Т.	215	17	4,3
Тауалды күңгірт құба ауыр құмбалшықты-Т.	460	43	10,7
Нағыз құба құмбалшықты-Т.	355	30	7,6

 

Түсіндірме: 4 кесте деректері дәнді дақылдар өнімі жылдық жауын-шашын мөлшеріне, топырақтар сапасына (балл құнарлығы) және механикалық құрамына тәуелді екенін көрсетті.

 

Экономикалық факторлар тұқым себу – егін ору науқанының ауылшаруашылық техникасы және еңбектік құралдар (ресурсы) мен қамтамасыз етілгендігін сыйпаттайды. Олардың ықпалы екі – тура және жанамалы бағытта көрінеді.

Тура ықпал тікелей өнік мөлшерінде байқалады. Ал ол болса топырақтық жағдайлар мен анықталады. Мыс., құрғақ дала аймағы топырағына (фосформен қамтамасыздану деңгейі төмен) берілген фосфор  тыңайтқышының шамалы үлесі (дозасы) айтарлықтай нәтиже (эффект) бермейді.

Жанамалы ықпал бір жағдайдың қалғандарға қатынас көрсеткішінің айқындалуына байланысты.

Бұл жай басқа өндірістік-шаруашылық жағдайларға қатынас ең аз заңдылықты (закон минимума) қолдануға мәжбүр етеді. Ал жағдайлар болса жериеленушілердің аймақтық орналасуына қарай айқын бөлшектенеді. Айталық, қара және қарақоңыр топырақты дала аймағында фосфорлық тыңайтқыштар, тиімді ылғал жеткілікті жағдайда, ең нәтижелі келеді.

Ауылшаруашылық дақылдары өніктілігінің үлгісін (модель) жасауда жиі басқа-да экономикалық факторлар пайдаланылады, яғни 100 гектар егістікке келетін жұмысшылар саны 1 гектар егістікке келетін өсімдік шаруашылығының негізгі фондының (құрал) бағасы.

Жалпы алғанда бағалаулық жұмыстарды экономикалық факторлар егіншіліктің дақылдану деңгейі арқылы есептеледі, оған ғылым жетістігі немесе ауылшаруашылық дақылдарының салыстырмалы өніктілігі үлгісі пайдаланылады.

 

 

3. Топырақ бонитетінің  баллдарын шығару тәсілдері

 

 Бонитет баллдарын есептеуде  В.Докучаевтің кезінен бері екі  жол бар. Біреуінде бонитет баллдары  топырақтық критерилер арқылы  шығарылса, екіншісінде топырақтық  түршелер немесе агроөндірістік  топтардағы  ауылшаруашылық дақылдарының орташа көпжылдық өніктік көрсеткіштеріне сүйенеді. Бірінші тәсілше топырақтардың бонитеттік баллдарын пропорциялық (сәйкестілік) әдіспен шығарады. Оның негізіне эталонды (үлгілі) топырақ қасиеттерінің көрсеткіштері салынады. Қасиеттер 100 баллмен яғни эталон кең тараған және құнарлы топырақ бағаланады. Ал басқа топырақтардың қасиеттерін бағалау эталондық көрсеткіштердің пайызын құрайды. Бонитеттік баллдар мына формула (тұрпат) мен шығарылады:

 

                      а)                         (ІІІ)

 

Мұндағы Б-топырақ балл; Мк- топырақ белгісінің (гумус, N,P,K, т.б.)  қоры немесе пайызы – кәдімгі маңызы; Мм – ең жоғары (максималды) немесе оңтайлы (күрделі тәуелділіктегі) осы белгінің маңызы; ол топырақтағы 100 баллға (эталон) жатқызылатын көрсеткіш.

Қарашірінді және NPK қоры келесі формула арқылы анықталады:

 

         

 

 б)                  (ІV)

 

Қ- қарашірінді қоры, м/ге

М- тектік жиектің қалыңдығы,м;

В- осы түйірлік құрамды жиектің көлемдік массасы;

Р- қарашірінді мөлшері, %,

Ал жылжымалы қоректік заттар (NPK) қоры үшінші формуламен

в) Н = М. 10000 анықталады, мұнда В*А

Н-NPK қорлары, кг/ге;

М- тектік жиек қалыңдығы, м;

В- осы қабаттың көлемдік массасы;

А- NPK мөлшері, мг/кг топырақта.

Есептеп шығарылған жеке белгілердің бонитеттік баллдары өзара салыстырылып, қайсылары бір-бірімен және өніктілікпен кореляциялық (тура немесе теріс) байланыста және қайсысы шеттетілген екендігін табады. Сонан соң топырақтар қасиеттерінің бонитеттік орташа баллдары есептеліп, солар бойынша облыстық (аудандық) бонитет шкаласын құрады.

Ю. Федорин (1977) оңтүстік-шығыс Қазақстан (Жетісу өңірі) топырақтарының сапасы (бонитет) мен дәнді дақылдар өніктілігі арасындағы кореляциялық байланысын тапқан (7-кесте). Топырақ қасиеттерінен өнікке ықпал ететін көрсеткіштердің 0-50 см тереңдіктегі қарашірінді мен жалпы азот қорын 0-20см-ік жыртылатын қабаттағы фосфор қорын алған. Солардың әр қайсысының өнік пен тура кореляциясын (байланысын-ч) есептеген, ол гумустікі   =0,97,  жалпы азоттікі =0,76, фосфор қорынікі =0,59.

Бұлардың бірлескен өнікке тура ықпалы –R-0,98 болған.

 

5 кест- Оңтүстік-шығыс Қазақстан (Жетісу)  топырақтарының сапасы (балл) мен дәнді дақылдар өнігі арасындағы байланыс –(кореляция-Федорин Ю,1977)

 

Топырақ (Т.)	өнік, ц/ге	0-50см-гі жалпы саны, м/ге		0-20см-гі фосфор қоры, м/ге	Орташа өлшем- R, балл
		қара шірінді	Жалпы азот
1	2	3	4	5	6
Нағыз қаратопырақ	-	375	24,6	3,6	100
Аз гумусті қаратопырақ	21	270	19,5	3,25	86
Күңгірт қаратопырақ Т.	17	178	11,0	4,9	66
1	2	3	4	5	6
Ашық қаратопырақ Т.	14	110	7,7	4,6	50
Кәдімгі құба Т.	14	84	5,6	3,2	34
Ашық құба құмбалшықты Т.	13	83	4,5	3,6	30
Ашық құба құмайтТ.	9	44	4,1	2,8	24
Кореляциялық баллдардың коэфициенті -r	-	0,97	0,76	0,59	0,98

 

 

Қазақстан Республикасы топырағының бонитеттік шкаласы бонитет баллдарын жоғарғы жарты метрлік қабаттағы гумус мөлшеріне қарай есептеуді көздейді (В,1987; 1990; Нечаев Л,1990).

Қарағанды облысы жыртылатын күңгірт қарақоңыр топырақтарының бонитеттік шкаласын шығырғанда жалпы қарашірінді мен азот мөлшерін, жыртылатын (0...30см) қабаттағы сіңірілген негіздер сыйымы мен гумустік жиектің қалыңдығы ( 1%-тік гумус шегарасына дейін) есепке алынған (Дәуләтшини,1989)

 Топырақтардың негізгі бонитеттік  шкаласы, тәртіпті түрде қосымша  шкалалармен түзетіледі. Олар топырақтың  карбонаттылығына, кебірлігіне, сортаңдығына, механикалық құрамына, майда топырақтың қалыңдығына, аса ылғалдылығына қолданылатын түзету (+ -) коэфициенттері болып саналады (қара 6-кесте).

6 кест- Іле Алатауының топырақ-климаттық жағдайлары мен ауылшаруашылық дақылдары өніктілігінің кореляциялық байланысы (Тазабеков, 1983)

Дақылдар	өніктің ауытқуы, ц/га	Топырақ (Т.) және есептелген өнік жағдайларының саны	Кореляция коэффициенттері
			Қос-r		Қасиеттер жиынтығы-R
			Физикалық қасиеттері; қоректік заттар	Атмосфераның су ғылу тәртібі
1	2	3	4	5	6
Күздік бидай	20-48	Шабындық құба,7	0,55	0,66	0,87
1	2	3	4	5	6
Жаздық арпа	6-41	Күңгірт қарақоңыр, 9	-	0,18	0,87
Жүгері дәнді	4-119	Ашық қарақоңыр,7	0,57	0,47	0,82
Қанттық қызылша ауыспалы егісте	300-680	Шабындық құба,8	0,55	0,32	0,69
Сол дақыл тұрақты	394-593	Шабындық құба, 6	0,50	0,65	0,78
Картоп суармалы	84-269	Күңгірт құба,6	0,67	0,14	0,78
Сол дақыл тәлімі жерде	110-319	Қаратопырақ,11	0,64	0,26	0,80
Жоңышқа, пішенді	18-163	Күңгірт қарақоңыр,9	0,58	-	0,93
Алма ағаш (кг жеміс 1 ағашта)	29-76	Сол топырақтар,8	0,61	0,11	0,76