Аудиторлық қызметтің этикасы

1. Шешімді таңдау проблемасы.
2. Жаман мен жақсы туралы түсінік.
3. Әдеп, адамгершілік (мораль) мәселелерін, оның ішінде моральдік шешімдерді зерделейді.

Әдеп кең мағынасында  өнегелік принциптері мен нормаларының жүйесі, жеке тұлға, қандай да бір қоғамның немесе кәсіби топтағы адамдардың өзін өзі ұстау әдебі ретінде баяндалды. Іс жүзінде әртүрлі әдептілік нормалары мен ережелерінің түрлері, оның ішінде аудиторлардың, дәрігерлердің, заңгерлердің, әскерилердің және т.б. кәсіби кодекстері бар.

Өзін өзі ұстау әдебінің кодексі осы кәсіптің өзіндік ерекшелігі болып табылатын өзін өзі ұстау өлшемдерін дәл анықтап, тиісті ұсыныс береді. Жалпы әдеп теориясына қарағанда кәсіби әдеп кодексінен нақты проблемалардың шешімін табуға болады, оның үстіне, онда кәсіби талаптар да бар. Белгілі бір кәсіп тұрғысынан алғанда кодекс нақты өзін өзі ұстау декларациясы болып табылады әрі олардың орындалуына ықпал етеді. Онсыз кәсіби тәртіп болуы мүмкін емес.

Әдептің негізгі мақсаттарының  біріне шешім қабылдауда басшылық жасау  жатса да, шешім қабылдаушы тұлғаның функциясы (қызметі) осымен толық бітпейді, яғни оның кәсіби міндеттері мұнымен ғана шектеліп қалмайды.

Әрбір адам – тек жеке тұлға ғана емес, ол, сонымен бірге, қандай да бір кәсіптің өкілі және қоғамның мүшесі. Тәуелсіз қоғамдық бухгалтерлер мен аудиторлар да «өз әріптестері қабылдайтын шешімдерді» қадағалаушы кеңес берушілер (өз әріптестерімен бірге), оқытушылар, сарапшылар болып табылады. Осы функциялардың барлығы кәсіби этика тұрғысынан қарағанда маңызды.

2 бөлім. Аудитор этикасы кодексінің жалпықабылданған теориялары

2.1 Еуропалық аудит  этикасының кодексі

Батыс елдерінде этика  мәселесінің шешімі арнайы мамандар этикасының кодексімен қарастырылған. Онда аудитор этикасының құрамы, оларға қойылатын этикалық талаптар атап көрсетілген. Осындай мамандар этикалық кодексінің бірі – ол Ұлыбритания елінде қалыптасқан. Онда ең алдымен аудиторға қойылатын талаптар: адалдық, дербестік және объективтілік қасиеттер.

Аудитордың алалдығы объективтілік қасиеттері мамандар этикалық кодексінде өте қысқаша қарастырылған. Тек онда аудитор кәсіпкер ретінде әрқашан адал, шыншыл болу керек екені қарастырылған. Осы орайда аудитор тек өзі ғана адал, шыншыл болып қана қоймай ол өзімен қатар қызметкерлерінен де сондай адалдықты талап етуі керек. Сонымен қатар тапсырушылармен сондай адал, шыншылдық қатынаста болуы керек.  Мысалы, тапсырушының жұмысына біліктілігі жетпейтін болса, кәсіпкерлік пайдасын ойламай ондай жұмыстан алдын ала бас тартуы тиіс.

Аудитор өз жұмысында  объективтілік көрсету үшін ол жұмыс  барысында барлық фактілерге әділ көзбен қарап өз ойын объективтілікпен тұжырымдауы қажет.

Мамандар этикалық кодексінде аудитордың дербес, тәуелсіздік көрсету  жолына көп көңіл бөлінген. Ондағы негізгі мәселе тәуелсіздікті қамтамасыз ету үшін, алдымен объективтілікті және күдіктілікті жібермей жұмыс істеу. Себебі, көптеген факторлар күдіктілік туғызады, содан кейін ол объективтілікке әсерін тигізеді. Сондықтан мамандар этикалық кодексінде күдіктілікпен алшақ болу жолын, оған жол бермеу үшін не істеу керек екенін қарастырған.

Біріншіден, тапсырушымен қарым-қатынаста тәуелді болу жағдайына  немесе аудит принциптерін бұзу жағдайына жол бермеу керек. Әрине, аудит қызметінің барысында аудитор тапсырушымен үздіксіз байланыста болады, ал жеке аудиторлар болса гонорар алу үшін тәуелсіздік жағдайда болады деуге де болады. Сонда да болса аудитор өзінің тәуелсіздігін, тапсырушыларын сақтауға тиісті. Осы орайда мамандар этикалық кодексінде көрсетілгендей аудитордың еңбекақы мөлшері кәсіпорын пайда сомасынан 15 %-дан аспауы қажет. Егер де одан жоғары мөлшерде аудитор еңбекақы алатын болса, ол оның тәуелсіздігіне күдік туғызады.

Екіншіден, аудитор өзінің дербес, тәуелсіздігін қамтамасыз ету  үшін тапсырушылармен туыстық, сомьялық, таныстық қатынасынаң жоқ екеніне  күмәнсіз болуы керек. себебі, тапсырушы мен аудитор фирмасының немесе жеке аудитордың жоғарыда айтылғандай байланысы болса, онда аудит қызметінің тәуелсіздігіне күмән туғызады. Сондықтан да 1989 жылы Ұлыбритания елінде арнайы заң шығарылған. Онда: «тапсырушы аудит директорымен, фирмасымен туыс болса немесе жақын жолдастық қанынаста болса, аудит фирмасының директоры екі жыл бұрын қызметтес болса, онда аудит фирмасының тапсырушыдан жұмыс қабылдауға құқысы жоқ» - делінген.

Үшіншіден, аудит этикасының кодексіне ерекше айтылған ой ол – аудитор өзінің дербестік этикасын сақтау үшін тапсырушы кәсіпорынмен материалдық, қаржылық байланыста болмауы керек. ол кәсіпорынмен инвестициялық немес акционерлік қарым-қатынаста болса, оны үзуге міндетті. Сол сияқты аудитордың әйелі немесе балалырының инвестицияға, акцияға, құнды қағаздарға қатысы болмауы керек.

Төтіншіден, аудитор сыйлық алудан, қонаққа барудан немесе несиеге ақша алудан тікелей бас тартуы керек.

Аудит этикасының кодексінде тағы ерекше айтылған жағдай ол – соттасу  немесе сот тергеуінен аулақ болуы керек. Ондай жағдайға душар болған кезде тапсырушының туралы коммерциялық құпиялар жария болады да, тапсырушы кәсіпорынға үлкен моральдік және материалдық зиян келтіреді, ол жағдай аудит фирмасына да тиімді болмайды. Ондай жағдай болса ол аудит фирмасының беделін түсіріп, тәуелсіздігіне күдік туғызады. Сонымен қатар ондай аудит фирмасы тапсыушылардың сенеушілігіне, күдікті болуына, жұмыс беруден бас тартуына әкеліп соқтырады.

Ұлыбритания елінің аудит  этикасы кодексінде қойылған қатал  талаптың бірі ол – конфеденциалдық принципті сақтау. Аудит қызметінің құпиялығын қатал сақтау қажет. Аудит тексеруі барысында анықталған кемшіліктер немесе әртүрлі қылмыстық фактілерді аудитор тек қана тапсырушыға хабарлап және сол кемшілік немесе қылмыстық фактілерді қалай түзетуге болатынына толық түсініктеме беруі қажет. Яғни, тексеру барысындағы анықталған кемшіліктер туралы тек қанатапсырушы және аудитор ғана білуі керек. Ұлыбритания аудит материалын үшінші бір жаққа немесе мемлекет құрылымына тек қана тапсырушының келісімі, рұқсаты бойынша немесе мемлекет заңының талабына сәйкес жағдайда ғана хабарлайды немесе жазбаша түрде береді.

Аудит фирмаларының, жеке аудиторлардың жұмысына сонымен  қатар аудит этикасының талабына сай сақталуына арнайы құрылған «Бақылау комиссиясы», «Тәртіптілік комиссиясы», Бірлескен тәртіптілік комиссиясы бақылау жасайды. Тапсырушылар аудит қызметінің барысына немесе қорытындысымен келіспеген жағдайда өзінің шағымын «Бақылау комиссиясына» тапсырады, комиссия өз тарапынан тапсырушы шағымын орынды және белгілі шара қолдану керек деп тапса, бақылау комиссиясы сол шағымды «Тәртіптілік комиссиясына» тапсырады. Олар өз кезегінд тәртіптілік жаза шешіміне келіспеген жағдайда, одан ары өз шағымын «Аппеляциялық комиссияға» тапсыруға құқысы бар. Аппеляциялық комиссияны бірлескен тәртіп палатасы құрайды.

Қорыта келгенде, Ұлыбритания  аудитор этикасының кодексі өзінің мазмұны жағынан Еуропа экономикалық бірлестігі шығарған «аудит маманының  этикасының» анықтаған талабына көп жағынан үйлеседі.

Ал Германияда аудитор палатасы шығарған «Экономиканы бақылаушылар мен бухгалтерлік кітапты тексерушілердің өз қызметін орындауы туралы нұсқауда» аудитор этикасына анықтап тұр. «Тәуелсіздік және әділеттілік», «Шын пейілділік», «Жеке жауапкершілік», «Конфиденциалдық – құпиялық», «Ұстамдылық», «Құрметті маман мінезділік», «Үйлеспейтін басқа түрлі кәсіпкершілік», «Аудит қызметін көрсетуге мәжбүрлемеу», «Аудит қорытындысы мен актілер», «Өз мөрін пайдалану ережесі» тарауларында алдымен аудитор мамандық этикасын мұқият орындауы керек екенін, тапсырушылармен ашық келісім жасау керек екенін толық қарастырады. Мысалы, аудитор фирмасының директоры немесе жеке аудитор ғылыми атағын, дәрежесін, мемлекеттік құрметті атақтарын тапсырушыға атап айтып келісім-шарт жасағанда өз дәрежесін толық көрсетіп қол қоюына құқысы бар. Көп жағдайда қызмет бабындағы аты-жөнімен келісім-шарт жасасып қол қояды.

Аудит фирмасы және аудиторлар өздері туралы басылымға жарнама  бергенде фирма туралы нақты мәліметтер беруге тиісті. Ол жарнамада өзі  туралы, немесе артық жетістіктері туралы дәріптеушілік, өзін-өзі мақтау сөзі болмау керек.

Газет, журнал, радио, теледидар  журналистерімен, жалпы мәлімет  қызметкерлерімен аудит қызметі  туралы хабарласып, байланыста болу тікелей, қатал түрде рұқсат етілмейді. Жұмыс бабында журналистерге хабар беру қажет болған жағдайда ол әңгіме өте қысқа, тұжырымды болуы қажет. Тапсырушы өз тарапынан аудит фирмасы, оның қызметкерлері туралы білгісі келсе, оған толық жазбаша түрде мәлімет беруге аудиторың құқысы бар.

Еуропа этикасының кодексінде тағы бір ерекше орын алатын нәрсе олардың өзара қарым қатынасы. Ол елдердегі аудит фирмаларының үлкен бәсекелестігіне қарамастан олар өзара сынаушылық немесе сыйласпаушылыққа бармайды. Мүмкіншілігінше бір-біріне көмектесу жолымен аудит жұмысын жүргізеді.

2.2 Американдық аудит  этикасының кодексі

Американың дипломды бухгалтер қоғамының институты 1988 жылы жаңа вариантпен аудитор мамандарының тәртібі кодексін қабылдады. Оның алты түрлі қарастырылған анықтамасы аудитор мамандарының этикасын дәріптейді. Оларға жататындар:

• міндеттері. Дипломды бухгалтер қоғамының институт мүшесі, аудиторлар міндетті түрде жоғарғы деңгейдеі маман және моральді болуы қажет;
• қоғам мүддесі. Аудитор өз мойнына қоғамдық мүддені алып, соны ақтау үшін қайта жоғары білгірлігін танытуы керек;
• адалдық. Қоғамның сенімін ақтау үшін аудиторлар адал қызмет етіп өзінің білгір маман екенін көрсетуі қажет;
• тәуелсіздігі және объективтілігі. Дипломды бухгалтерлер қоғамындағы аудиторлар өзінің объективтілігін сақтау үшін қызығушылықтан, құмарлықтан аулақ болуы керек. сол жағдайда ол өзінің тәуелсіздігін сақтау алады;
• зейінділікпен көңіл қою. Аудитор жұмыс барысында техникаға және аудит стандарттарына зерек бөліп, аудит қызметін көрсетудің сапасын арттыруға ынталануы қажет;
• аудит қызметінің түрі және көлемі. Аудитор фирмасы аудит қызметінің түрлерін және көлемін анықтау барысында аудт маманының тәртіп кодексінің қоятын талабын білгірлікпен өте қатал түрде орындауы қажет.

Сонымен, америкадағы  аудит фирмалары, жеке аудиторлар, дипломды бухгалтерлер қоғамы институтының шығарған аудитор тәртібі кодексінің талабын орындауға міндетті.

Аудитор этикасын дайындауды, үлкен жұмысты Халықаралық бухгалтерлер Федерациясы жүргізіп отыр. Этика  кодексінің анықталған тәртібі мыналар:

І ереже. Кәсібилілік, білім мен компетенттілік

Аудитор міндетті:

• өз міндеттерін адал және кәсіби біліктілікпен, компетенттілік және талаптылықпен орындауға;
• мамандығының беделдігін ойлауға, өзін аудитор мамандығына қоғам мен тапсырыс беруші артқан сенімге тұрарлықтай етіп көрсетуге;
• бухгалтерлік есеп, шаруашылық және салық заңнамасы, аудиттің басқа да заңнамалық актілері, нормалары мен стандарттары бойынша нормативті құжаттарды зерттеу арқылы өзінің кәсіби біліктілігін үнемі көтеріп отыруға;
• тапсырыс берушіге өзінің кәсіби біліктілігін тиісті деңгейде үздіксіз ұстап тұру арқылы бүгінгі күнгі әдістемелерге, заңнамалық және басқа да нормативті актілерге негізделген жоғары сапалы аудиторлық қызмет көрсетуге кепілдік беруге.

Егер аудитордың берілген салада қажетті деңгейде білімі болмаса немесе өзі беретін нұсқауларға, тұжырымдарға, қорытындыларға сенімділігі жоқ болса, аудитор тапсырыс берушіге аудиторлық қызмет көрсетпеуі керек.

Аудитор бухгалтерлік және аудиторлық тәсілдері - активтер мен  пассивтерді талдау мен бағалау әдістерін, есеп пен салық салу саласындағы заңнама мен нормативті базаны түпкілікті білмей тұрып, кәсіби қызмет көрсете алмайды. Аудиторлық қызмет көрсеткенде, аудитор білімі мен тәжірибесін максималды қолдануға міндетті.

Сапалы аудиторлық қызмет көрсетудің кепілі болып заңнамалар мен нормативтік актілердің, аудиторлық стандарттар мен әдістемелердің талаптарын қатаң қадағалау табылады.

Аудиторлардың кәсіби біліктілігін жоғарлату бекітілген және қабылданған заңдарды, нормативті және инструкциялық материалдарды, аудит бойынша нормалар мен стандарттарды жүйелі түрде меңгеру, сонымен қатар шаруашылық ету субъектілерінің қаржылық, экономикалық қызметінің түрлі мәселелері бойынша семинарлар арқылы білімін үздіксіз жаңартып отыруды білдіреді.

ІІ ереже. Кәсіби тәуелсіздік

Аудитор кәсіби қызмет көрсете  отырып, аудит жүргізу кезінде  тәуелсіз пікірде болуы және өзінің кәсіби міндеттерін объективті және адал орындауы керек. Әйтпесе ол қызмет көрсетуден бас тартуы қажет.

Аудитордың тәуелсіздігі оның еш мемлекеттік басқару органының қызметкері еместігімен шартталады, ешқандай мемлекеттік органдар, аудитке тапсырыс берушілер және кез келген үшінші жақ аудитордың кәсіби қызметіне араласуына хақы жоқ.

Аудитор аудиторлық тексеру  жүргізгенде тексеруге тенденциялы, мақсаты сипат беретін ешқандай ұйымның не болмаса жеке тұлғаның нұсқауларын орындамауы қажет.

Қаржылық сауалдар жөніндегі  аудитор пікірі орындалған жұмыс  үшін төленетін төлем сомасынан  әуелсіз болуы қажет.