Аудиторлық қызметтің этикасы

Аудит мамандығының өзгеше ерекшелігі - олар қоғам алдында үлкен міндетті мойнына алады. Сондықтан да аудитор стандарттары қоғам мүддесін қорғауға тиімді түрде шығарылады. Аудитор тек қана тапсырушы үшін ғана жұмыс істемейді, ең алдымен қоғам мүддесіне қызмет көрсетеді де, содан кейін тапсырушының жұмысын атқарады. Ол туралы этика кодексінде арнайы «аудитордың ең негізгі мақсаты білгір маман ретінде, кәсіпорын шаруашылығын тексеру барысында алдымен оның қоғамға тиімділігін анықтауға міндетті» - деп жазылған. Сонымен қатар аудитор қызметінің сапалы болуына үлкен талап қойылатыны айтылған. Ол үшін аудит мамандары үздіксіз өздерінің біліктілігін үзбей оқу, дайындау арқылы көтеріп отыруға міндетті.

Осы қарастырылған шет  елдердегі аудит этикасының кодексі  Қазақстан Республикасында ойдағыдай зерттеліп, іс жүзінде толық қолданылмай отыр. Осы кітаптың авторы К.Дюсембаевтың ойынша қазір біздің елімізде аудит этикасы туралы талап міндеттерді екі топқа бөлуге болады – талап қоятын аудит этикасының міндеті, ережесі және орындауға болмайтын істер мен қатынастар.

Талап қоятын ереже (міндетті этика)

Аудитордың алдына қойылатын  осы топтағы талап-міндеттер:

• біліктілік комиссиясына емтихан тапсыру арқылы өзінің білімін, мамандығын жетілдіру;
• шаруашылық субъектілерінің экономикалық жағдайын, жалпы дамуына көмек көрсетіп, олардың қоғамға қажетті өнімді көбейтуіне іскерлікпен көмектесі;
• тапсырушылармен жұмыс барысында сыпайы және әділетті қарым-қатынаста болу;
• ұжымдағы қызметкерлерен сенімді, сыпайы қатынаста болу;
• өз мамандығының беделін жоғары ұстау және қоғам алдында өзінің беделін көтеру;
• келісім-шартта кәсіпорын басшыларының тізімін көрсету қажет, аудит қызметі барысында уақытылы хабарласып, мәлімет беріп отыру;
• аудит тапсырушыға үлкен зиян келтіретін фактілерді хабарлап отыру;
• аудиттік тексеру барысында анықталған шаруашылық, зұлымдық қылмыстар туралы заң, тергеу мекемелеріне хабарлауды – тапсыруды ұсыну;
• аудиторлық тексеру барысында кәсіпорын шаруашылығында нақты қылмыстық фактілер анықталса аудит қызметін жүргізуден бас тартуы қажет;
• аудит қызметін төлем ақысына, орындалатын жұмыс көлеміне сәйкес анықтау.

Орындауға болмайтын  істер мен қатынастар

Екінші топқа жататын ереже-талаптар:

• тапсырушының кәсіпкерлігі туралы мәліметтердің құпиялығын сақтау. Ешкімге ешқандай мәлімет бермеу;
• аудитор өзінің жеке бас пайдасы үшін тапсырушының пайдалануына немесекәсіпкерлік құпиясына зиян келтіру арқылы пайда табуына жол берілмейді;
• шаруашылық субъектісінің кәсіпкерлігіне зян келтіруге жол бермеу;
• тапсырушының кәсіпкерлік шаруашылығында қылмыскершілік жасауына жол бермеу;
• өз фирмасы туралы хабарлау жасамау;
• өзінің еңбекақысы туралы хабарлау жасамау, ол көрсеткіш коммециялық құпия болып саналады.

Біздің ойымызша осы  жоғарыда келтірілген аудит этикасын іс жүзінде аудит фирмалары орындап  отырса олардың дамуына жақсы аудиторлық қызмет көрсетуіне жақсы әсерін тигізетіні сөзсіз.

Аудитор этикасы дегеніміз  – аудит қызметінің сапалы жүргізілуіне тікелей әсерін тигізеді. Сондықтан  сол аудит этикасына, тәртібіне  бір жүйелі бақылау жасап отыру  үшін Қазақстан Республикасының аудитор Палатасының жанынан тәртіптілік-бақылау комиссиясын ұйымдастыруға дұрыс болар еді. Ол тапсырушылардың шағым-арыз, аудиторлармен келіспеушілік болған жағдайларын талдап, қажет болған жағдайда аудиторларды жазалап, айыптап отырады.

Қорытынды

Берілген тақырып бойынша  жұмыс жүргізіп мынадай тұжырымдар жасадық:

1. ҚР «Аудиторлық қызмет туралы» заңы аудитті жүзеге асырудың құқықтық негіздерін анықтайды, әрі меншік иеленушілер мен мемлекеттің мүліктік мүдделерін қорғауға ықпалын тигізетін тәуелсіз қаржылық бақылау жүйесін құруға бағытталған. Егер Қазақсан Республикасы аудиторлық қызметті реттейтін еліміздің қазіргі заңы мен басқа да заң актілерінен бөлек халықаралық келісім шарттармен және келісімдермен жүзеге асыруға бет бұрса, онда халықаралық келісім шарттармен және келісімдердің ережелері қолданылады.
2. Батыс елдерінде этика мәселесінің шешімі арнайы мамандар этикасының кодексімен қарастырылған. Онда аудитор этикасының құрамы, оларға қойылатын этикалық талаптар атап көрсетілген. Осындай мамандар этикалық кодексінің бірі – ол Ұлыбритания елінде қалыптасқан. Онда ең алдымен аудиторға қойылатын талаптар: адалдық, дербестік және объективтілік қасиеттер. Қорыта келгенде, Ұлыбритания аудитор этикасының кодексі өзінің мазмұны жағынан Еуропа экономикалық бірлестігі шығарған «аудит маманының этикасының» анықтаған талабына көп жағынан үйлеседі.
3. Еуропа этикасының кодексінде тағы бір ерекше орын алатын нәрсе олардың өзара қарым қатынасы. Ол елдердегі аудит фирмаларының үлкен бәсекелестігіне қарамастан олар өзара сынаушылық немесе сыйласпаушылыққа бармайды. Мүмкіншілігінше бір-біріне көмектесу жолымен аудит жұмысын жүргізеді.
4. Америкадағы аудит фирмалары, жеке аудиторлар, дипломды бухгалтерлер қоғамы институтының шығарған аудитор тәртібі кодексінің талабын орындауға міндетті. Аудитор этикасын дайындауды, үлкен жұмысты Халықаралық бухгалтерлер Федерациясы жүргізіп отыр. Этика кодексінің анықталған тәртібі мыналар:

• І ереже. Кәсібилілік, білім мен компетенттілік
• ІІ ереже. Кәсіби тәуелсіздік
• ІІІ ереже. Адалдық және объективтілік
• ІV ереже. Конфиденциалдық
• V ереже. Бірлеспейтін, дискредитациялаушы әрекеттер
• VІ ереже. Тапсырыс берушіге сыпайылық пен зейінмен қарау
• VІІ ереже. Салық қатынастары
• VІІІ ереже. Аудиторлар арасындағы қарым-қатынас
• ІХ ереже. Жарнама
• Х ереже. Аудиторлық қызметке ақы төлеу
• ХІ ереже. Жанжалды шешу
• ХІІ ереже. Берілген Кодекстің халықаралық нормаларға мәйкес келуі

Қорыта келгенде, дүниежүзілік әртүрлі аудит этикасын қарастырғанда, оған үлкен мағына берілетіні, қатал  талап қойылатыны айқындалды. Олар өз кезегінде әділетті эксперт деңгейінде жұмыс істейді, оған үлкен сенім артылады, ол өз кезегінде соны сақтауға міндетті.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Абленов Д.О. Аудит негіздері. Алматы: Экономика, 2005 – 400, 47-49, 61-78
2. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие / А.: Каржы-каражат, 1998 – 512
3. Алборов Р.А. Аудит в организациях промышленности, торговли и АПК-М.: 2000. – 432, 47-56
4. А.Д. Шеремет, В.П. Суйц Аудит М.: 2001 – 352, 46-51
5. Сәтмырзаев А.А. Аудит теорисы А.: 2000 - 145
6. Аудит. Под ред. В.И. Подольского, М.: ЮНИТИ, 2001.
7. Бабченко Т.Н. Учет посреднических операций. М.: Статус-Кво, 2000.
8. Бычкова С.М., Карзаева Н.Н. Аудит ситуации, примеры, тесты. М.: Юнити, 2000.
9. Бухгалтерский учет. Под ред. Ю.А. Бабаева, М.: Юнити, 2002.
10. Внешний аудит, уч.пособ., Профессор Овсейчук М.Ф., М., 1995
11. Герасименко Г.П. и др. Управленческий, финансовый и инвестиционный анализ. Ростов-на-Дону: МарТ, 2002.