Дайын өнім есебі

-221/1 субшоты-«Бөлшек сауда кәсіпорындарының қоймаларындағы тауарлар», онда бөлшек сауда кәсіпорындарының қоймаларындағы сақталып тұрған тауарлар есепке алынады. Есеп дайын өнім және материалдар есебі сияқты санына және құнына қарай, сатып алу бағлары бойынша жүргізіледі.

-222/2 субшоты-«Бөлшек саудада сату үшін алынған, сатып алынған тауарлар», онда материалдық жауапты адамдардың (аға сатушылардың бөлім менгерушілердің тағы басқалары) жауапкершіліктерінде тұрған тауарларды есепке алады. Есепке алу, сату бағалары бойынша (сату бағасы, қосылған құнға салынатын салық және сауданың үстеме бағасы қосылады) жүргізіледі. Есепке алу сол тауардың құны бойынша жүргізіледі.

-222/3 субшоты-«Тауардың үстеме бағасы». Бұл субшотта сату үшін берілген тауарлардың барлық түрі (тауар топтары бойынша сараланып) белгіленген мөлшердегі үстеме бағасы бойынша есепке алынады.

Соның  нәтижесінде  сатуға берілген тауарлардың бағасы үстеме бағасынан асып түседі. Тауарлар сатылғаннан кейін тауарлардың  үстеме бағасы қызылмен жазылып, олардың құнын кемітеді. Үстеме баға кәсіпорынның тауарларды сатқаннан тапқан табысы болып табылады. Сатылған тауарлардың үстеме бағасын белгіленген үлгі бойынша есептен шығарады.

-222/4 субшоты-«Тауар бағасына қосылған құн салығы». Бұл субшотта сатуға берілген тауар бағасына енгізілген қосылған құнға салынатын салық сомасын көрсетеді. Тауар бағасына үстеме бағасымен қосылған құнға салынатын салық қосылады да, сөйтіп ол тауарлардың сатылу құнын құрайды (қалыптастырады). Осы бағалары бойынша тауарлар тұтынушыларға және басқада сатып алушыларға сатылады.

Тауарлар сатылғаннан  кейін тауар бағасы қосылған құнға салынатын салық сомасынан «тазартылады», яғни табыс сомасы шығарылады, ол үшін қосылған құнға салынатын салық сомасын қызылмен жазады. Қосылған құнға салынатын салық жалпы табыстан есептелінеді де, тауарлар түскен және кірістелген кезде шегерімге қойылған (331-шотының дебеті) сомаларды алып тастағанан кейін қалғаны бюджетке аударылады.

Сөйтіп, 222/3 және 222/4 субшоттары тек тауардың сатылу құнын қалыптастыруға арналған, яғни көмекші қызымет атқарады және олардың дербес арналымы жоқ. Бірақ, көмекші қызыметсіз бөлшек сауда кәсіпорындары сатылған тауардың түсіміне бақылау жасаудан айырылады, сондықтан сатушы да, сатып алушы да тауардың сатылатын бағасын білуге мүдделі.

Сонымен қоса, көмекші  субшоттар жүйесін қолдану синтетикалық есептің дұрыс жүруіне өз септігін тигізеді, яғни халыққа сатылған тауардың мөлшерін, айналымын, үстеменің есептеу  тәртібін, нарық бағасын анықтауға  көмектеседі.

Қазақстан Республикасында  әрекет етіп тұрған заңмен сәйкес,  бухгалтерлік есепте де, салық есебінде де есептеу әдісі пайдаланады, соған сәйкес тауар сатып алушыға босатылысымен, оның төлем мерізіміне қарамастан, тауардың сатылған кезеңі болып саналады.

Ал, бөлшек сауда кәсіпорындарында тауардың сатылған кезеңі болып, қолма-қол ақша түскен кезең саналады, өйткені онсыз тауар босатылмайды.

Сонымен, бухгалтерлік есепте тауардың сатылған кезеңі, дүкеннің бас  кассасына ақшаның келіп түскен кезеңінде келесі жазулар жазылады: Дебет 1010 шоты , Кредит 702 және 3130 шоттары.

Тауарды есептен шығару сатушының есеп беруінің негізінде  жасалады, онда тауардың сатылған құнының  бірыңғай қағидасына сәйкес етіп көрсетіледі. Енді сатылған тауардың сатып алынған бағасын көрсету үшін, әдетте, тауар бағасындағы сатылған, қосылған құнға салынатын салық сәйкес және сатылған сауда үстемесінің ай соңында бөлшек сауда кәсіпорындарында есебі шығарылады.

Алдымен, белгіленген  нысан бойынша, сатылған сауда үстемесін  есептейді, ал ол өз кезегінде келесі процедурадан тұрады:

- Бухалтерлік жазбалардың негізінде сауда үстемесі тауардың сатылу бағасына қосылатын болғандықтан, тауардың барлық партиясына келесі жазу жазылады: Дебет «222/2», Кредит «222/3».

Бұл арада 1330 шотының 3 субшотында сатылған тауар айдан-айға тек сатылған тауардың  сатып алынған құнын алу үшін, ол қызылмен жазылып отырады, нәтижесінде 1330 шоты   бойынша кредиттік қалдықтың пайда болуы мүмкін;

- Тауардың ай ішіндегі айналымы мен ай басындағы тауардың құнына сауда үстемесінің қалдығын қосып, сауда үстемесінің, «болжамды сальдосы» деп аталатын жағдайын аламыз.

Бұл жағдайда 1330 шотының 3 субшотының дебеті бойынша операцияларын шегереміз.

- Ай барысында сатылған тауардың жалпы құнынан (сатылған өнімнен түскен жалпы түсімнен) ай соңында қалған тауар құнының қалдығын (1330 шотының 2 субшоты, сальдосын) алып тастап шығарамыз.

Бұл есептеу кассамен тауар туралы есеп берудің негізінде жасалады;

- «Болжамдық сальдосын» (222/3 шоты бойынша алынған соманы) жалпы сатылған өнімнің құнына және сатылмай қалған тауар құнының қалдығына бөлу арқылы тауардың орташа пайыздық үстемесін табамыз;

- Тауар қалдығына қатынасты салмағын сауда үстемесінің сомасынан соңында қалған тауардың сомасын орташа пайыздық сауда үстемесіне көбейту жолымен анықтаймыз;

- «Болжамдық сальдодан» 222/3 шоты бойынша тауар қалдығына жататын сауда үстемесінің сатылмаған сомасын алып, сатылған тауарларды сауда үстемесінің сомасын анықтаймыз. Бұл өз кезегінде қызыл жазумен жазылатын жазу болып табылады.

Сонымен, жоғарыда айтылған есептеулердің  мәні:

-ай басындағы сауда үстемесінің сомасын және ай басында алынған сомасын сатылған тауармен ай соңында қалған тауарға пара-пар (пропорционалды) етіп аламыз. Бұл кезде әрбір тауардың үстемесін есептеудің қажеттілігі туындамайды.

Сатылған сауда үстемесі қосымша-2 көрсетілген.

Тауар бағасындағы қосылған құн салығы тіркелген пайыздық мөлшерлемесі (15%) бойынша салық салынады. Тауар  бағасының сомасынан  қосылған құн  салығы мен оның үстемесі шегеріліп, қалған сома өндіріс (кәсіпорын) шығысына жатқызылады, ол оның сатылған құнындағы табыс сомасына, әрекет етіп тұрған заңға сәйкес, қосылған құн салығы есептелінеді.

Бөлшек сауда кәсіпорындардағы тауарды сату бойынша құрылымдық жазудың сызбасын (схемасын) мынандай етіп беруге болады:

БСКқат=САҚ+ТБҮ+ТБҚҚС

                                        

Мұндағы:

БСКқат-бөлшек  сауда  кәсіпорындарының  қоймасынан  алынған  тауарлар;

САҚ – сатып  алынған  құн;

ТБҮ – тауар  бағасындағы  үстемесі;

ТБҚҚС – тауар бағасындағы  қосылған құн салығы.

Сату үшін бөлшек саудасының кәсіпорнына берілген, сатып=Сатылатын құны алынған тауарлар.

 

Шығысы          Сатып алынған құны (сатылатын құны

-тауар бағасындағы үстеме–тауар бағасындағы қосылған құн салығы )

                                                                 

                                                Табысы

 

Сатылатын құны                 

                                             

                                            Сату бойынша айналысына салынған қосылған

                                            құн салығы  

 

 

Шаруашылық операциялардың мазмұны қосыша-3 шоттар  корреспонденциясында көрсетіледі.

Бөлшек саудасында кәсіпорында сатылған тауар бойынша жасалған бухгалтерлік операциялар түсінікті болу үшін, біз бір мысал келтіріп көрейік.

 

 

 

Мысалы: Бөлшек сауда кәсіпорыны мына тауар түрлерін сатып алды делік (ҚҚС-бірге):

Ұн-1000 кг 31636,37 теңге сомасына;

Қант-150 кг 11863,63 теңге сомасына;

Нан өнімдері 1000 дана 31636,37 теңге сомасына;

Жарма (қара құмық жармасы және сұлы жармасы) - 50 кг 3321,82 теңге сомасына;

Макарондар - 70 будасын 8858,18 теңге сомасына.

Кезең басында тауардың дүкендегі сату бағасы бойынша қалдығы мынаны құраған:

Ұн - 85 кг 34 теңге 1 кг. бағасы;

Қант - 40 кг 79 теңге 1 кг. бағасы;

Жарма - 10 кг 70 теңге 1 кг. бағасы;

Тауар қалдығына тиесілі жалпы үстеменің сомасы 1350 теңгені құраған, ал қосылған құн салығы- 931 теңге болған.

Басшының шешімі бойынша ағымдағы айда үстеме бойынша алған шығысын жабу үшін жаңадан келіп түсетін тауарлардың үстемесі келесі деңгейде белгіленетін болып шешілген.

Ұн - 23%; Қант - 25%; Нан өнімдері - 12%; Жарма - 19%; Макарон-25%.

Ай басындағы қалған тауарлар келіп түсетін тауарлардың бағасы бойынша сатылатын болып ұйғарылған.

Ай басында мыналар  сатылған:

1050 кг - ұн, 120 кг – қант, 1000 дана – нан өнімдері, 30 кг - жармасы, 39 макаронның бумасы сатылған.

Бірінші кезекте, келіп түскен тауарлардың бағасын анықтаймыз сосын бухгалтерлік  жазбасы қосымша-4 келтірілген.  

Ай басына қалған тауар жаңадан келіп түскен тауардың бағасымен сатылатындықтан, оларға үстеме мен қосылған құн салығы сомасы қосылады.

Олардың айырмасы 1303,35 теңге құралған.

Ұн-(85*38,91)-(85*34)=414,35 теңге;

Қант-(40*98,86)-(40*79)=794,40 теңге;

Жарма-(10*79,06)-(10*70)=90,60 теңге;

Жиыны-1302,35 теңге;

Олардың ішінен қосылған құн салығына 179,64(1302,35*16/115); тауар бағасындағы үстемесін 1122,72 теңге (1302,35 - 179,64).

Тауар жөніндегі жасалған есеп берудің мәліметі бойынша бір  айда сатылғандар:

Ұн:           1050*38,91=40855.5 теңге;

Қант        120*98,86=11863,2 теңге;

Нан өнімдері 1000*35,43=35430 теңге;

Жарма    30*79,06=169.02 теңге;

Макарон   39*158,18=169,02 теңге;

Жиыны                96689,52 теңге;

Сәйкесінше сатудан түскен түсім де өседі, ол 96689,52 теңге.

Түскен түсім сомасы бухгалтерлік есепте келесі түрде көрініс табады.

Сатылған тауардың сатып алған құнын табу үшін және оны өндіріс шығысына жатқызу үшін, біз сауда үстемесімен  қосылған құн салығы сомасын алып тастаймыз.Тауар барысында қосылған құн салығы: тазалау есептеу жолымен шығарылады: (96689,52*15%):15=13336,49 теңге.

Тауардың ай соңындағы қалдығы сату бағасы бойынша анықталады  және ол мынаны құрайды.

Ұн-(85+1000-1050)*38,91=361,85 теңге;

Қант-(40+1500-120)*98,86=6920,20 теңге;

Жарма-(10+50-30)*79,06=2371,8 теңге;

Макарон-(70+39)*158,18=4903,58 теңге.

Жиыны 15557,43 теңгені құрайды.

 

 

Бухгалтерлік есепте тауардың сатып алынған бағасын көрсету үшін сатылған бағасын үстемеден жєне қосылған құн салығы «тазалайды», яғни қызыл жазумен жазылады.

Көтерме саудасындағы тауарлардың  операциясының есебі. Көтерме саудасындағы кәсіпорындардың бөлшек сауда кәсіпорындарынан айырмашылығы:

-онда тауардың есебі  сатып алынған бағасы бойынша  жүреді, сондықтан тауар қозғалысы  бойынша операциясын бухгалтерлік  есептің шоттарында көрсету сызбасы  (схемасы) біршама қарапайым болып  келеді. Ол қосымша-5 келтірілген.

Көтерме сауда кәсіпорында  тауардың аналитикалық есебі оның қоймасы  мен бухгалтериясында жүреді. Олардың есебінің бөлшек сауда кәсіпорындарының есебінен айтарлықтай ерекшелігі жоқ, тек қана құжаттау тәсілінде (ресімдеуінде) болуы мүмкін. Көтерме сауда кәсіпорындары  негізінен ақшасыз есеп айырысу жүйесімен жұмыс істейді. Сондықтан босатылған тауарды құаттайтын құжаты болып накладной саналады, бақылау – кассалық машина чектері емес.

Көтерме сауданың екі  түрі бар:

-қоймадан (қоймалық айналым); транзиттік (транзиттік айналым).

Сауда ұйымының қоймасынан тауар сатылған жағдайда өзі жабдықтаушымен есептеседі, тауарды қабылдап алады, тауарды өз қоймасынан сатып алушыға  жөнелтеді және  одан өзі  төлемін  өндіріп алады.

Транзиттік жолымен  тауарды сатқан кезде тауар сауда кәсіпорынның қоймасына түспейді, ол тікелей соңғы сатып алушыға бағытталады. Транзиттік жолымен есеп айырысуға көтерме кәсіпорыны қатысуы да, қатыспауыда мүмкін.

Бірінші жағдайда, көтерме  сауда кәсіпорыны өзі жабдықтаушылармен  тауар үшін өзі есептесіп және сатып алушылардан төлемін өзі өндіріп алады.

 

Ал екінші, яғни, көтерме  кәсіпорыны қатыспаған жағдайда, көтерме  кәсіпорыны тауарлы ең соңғы сатып  алушыға жеткізіп беруді ғана ұйымдастырады, ал олардың есеп айырысуы  жабдықтаушылардың  және тікелей тауарды алушылардың арасында жүреді. Көтерме сауда кәсіпорындарна әдетте, тауарды сатып алушыға жөнелту жазба келісім – шартының негізінде жүзеге асырлады, онда жеткізіп берудің барлық жағдайлары айтылады (саны, сапасы, тауар бағасы, тасымалдау жағдайы т.б) сондай – ақ сатушыдан сатып алушыға өтетін теңге;

-меншік құқығының  кезеңіде, Қазақстан Республикасының  Азаматтық Кодексінің  238 - бабына  сәйкес:

-мүліктің берілген  кезеңінен бастап келісім –  шарты бойынша мүлікті алушыға  меншік құқығы өтеді, егерде  заң актілерінде немесе келісім– шартта басқаша жағдайлар қарастырылмаса. Алушыға мүлікті беру кезінде танылады, ал алушыға жөнелту үшін транспорттық ұйымдарына берумен тең  немесе мүлікті алушыға жіберу үшін почтаға өткізумен тең, егерде заңда немесе келісім – шартта басқаша жағдайлар қарастырылмаса (Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 239 бабы).

 

 

1.3.Тауарларды сатумен байланысты кепілдік міндеттемелердің есебі

Бөлшек сауда кәсіпорындарында тауарды сату бойынша сауда ережесіне  сәйкес кепілдік міндеттемелер пайда болуы мүмкін.

Кепілдікті берілген мерзімінің ішінде немесе жарамдылық мерзімінде, ал ол жоқ  болған жағдайда тауардың сапасына қарап  келісім-шарт негізінде белгілеуіне  болады.

Сондықтан келісім – шартта айтылған немесе алдын–ала белгіленген  жағдайда тутынушы талап ете алады:

-сатып алу бағасын азайтуды;

-тауардың кемістігін тегін орнына  келтіруді ( гарантиялы жөндеуді);

-кемістігін орнына келтіруге  жасаған шығысын өтеуді;

-тиісті сапасы бар тауарға  айырбастауды;

-зиянды өтегеннен кейін келісім – шартты бұзуға құқығы бар.

Кепілдік мерзімі нормативтік  құжаттарында белгіленеді және ол сатылған күннен бастап есептеліне бастайды.

Егер де мұндай нормативтік құжаттар болмаса, онда ол келісім – шарттын негізінде анықталады.

Егерде тутынушы тауарды пайдаланудан бас тартса, бірақ жөнделгеннен кейін алатын болып ниет білдірсе онда тауардың кемістігіне кепілдік мерзім беруші кәсіпорынның есебінен тауарды жөндеу жұмыстары жасалынады.

Кепілдік мерзімі негізгі бұйыммен қатар олардың құрастырушы бұйымдарына да қатысты болады.

Сатып алынған тауардың кемістігі  табылған жағдайда 14 күннін ішінде сол  тауарды сатушы кәсіпорынға хабарлау тиіс, сатып алынған күнін есептемегенде, ал егер оның ашық дефекттісі бар болған кезде және оны сараптаушы қуаттанған жағдайда  оның  хабарлау мерзімі 6 – айға дейін күшін жоймайды.