Қазақстанмен қатынастары
Қазақстан Республикасы
мен Үндістан арасындағы дипломатиялық
қарым-қатынастар 1992 жылдың 23 ақпанынан
бастап орнатылған.1992 жылы мамыр айында Алматыда Үндістан Республикасының,
ал 1993 жылы қараша айында Делиде Қазақстан Республикасының елшілігі
ашылды. 1992 жылы ақпанда Президент Н.Ә. Назарбаев Үндістанға
бірінші ресми сапарын жасады. Сапар барысында
мемлекетаралық қатынастардың негізгі
қағидалары мен бағыттары жөніндегі декларацияға,
дипломатиялық қарым-қатынастар орнату
жөніндегі протоколға, сауда-экономикалық қатынастар, ғылым мен технология, мәдениет, өнер, білім, ақпараттық құралдар
мен спортсалаларындағы ынтымақтастық
жөніндегі келісімдерге қол қойылды. 2002 жылы 11 — 15 ақпанда
Н.Ә. Назарбаев Үндістанға кезекті
сапармен барып қайтты. Онда Қазақстан — Үндістан Бірлескен
декларациясына қол қойылды. Жауап ретінде
Үндістан басшылығы да бірнеше рет Қазақстанға
ресми сапармен келді. Қазақстан мен Үндістан
арасында сауда-экономикалық, ғылыми-техикалық, өнеркәсіппен мәдени ынтымақтастық
жөніндегі Үкіметаралық Қазақстан Үндістан
Біріккен комиссиясы құрылған. Ол әр түрлі
салалардағы екі жақты ынтымақтастықты
тереңдету мен дамытудың маңызды құралы
болып отыр. Екі елдің арасындағы тауар
айналымы соңғы жылдары үздіксіз өсіп
келеді. 2005 жылы оның деңгейі
120,8 млн. АҚШ долларын құрады (экспорт — 19,9 млн. доллар, импорт — 100,9 млн. доллар).
Қазақстандағы мед. жоғары оқу орындарында
400-ден астам үндістандық студенттер білім
алуда. 2002 жылы ақпанда Делиде
Абай көшесі салтанатты түрде ашылды.
Сол жылдың маусым айында Алматы қаласындағы
көшелердің біріне Махатма Гандидің есімі
берілді.
Экономикасы
Бомбаы Борсасı
Үндістан — аграрлы-өнеркәсіпті
ел. Экономикасы көп құрылымды. Тәуелсіздікке
ие болғаннан кейінгі уақыт ішінде Үндістан
бұрынғы отардан экономикалық жағынан
қуатты елдердің қатарына қосылды.1961 жылы басталған реформа
өз жемісін берді. Қысқа мерзім ішінде
ауыр және жеңіл өнеркәсіп, станок жасау
салалары құрылды. Атом, ғылым мен ғарыш
техникасы, ауыл шаруашылығы мен энергетика
салаларында үлкен нәтижелерге қол жеткізілді.
Экономикадағы табыстар ішкі және жалпы
жиынтық өнімнің мөлшері бойынша Үндістанға
әлемдегі алғашқы он елдің қатарына қосылуына
мүмкіндік берді. Салық жүйесіне өзгерістер
енгізу, банк-қаржылық секторға бақылауды
күшейту, мемлекеттік бюджет зәрулігін
қысқарту, экономикадағы өнеркәсіп саласын
реттеу мен нарықтық қатынастарға бейімдеу,
сауда-тариф жүйесіне өзгерістер енгізу,
т.б. шаралар жүзеге асырылды. Инфляцияға
қарсы саясат табысты жүргізілді. Үндістан
экономикасына тән көрсеткіш — шетелдік
инвестицияларды мол тарту болып табылады. 1991 — 2001 жылы ел экономикасына
тікелей салынған шетелдік инвестициялардың
көл. 23,6 млрд. АҚШ долларын құрады. Оның
көпшілік бөлігі экономикалық даму процесін
айқындайтын экспортқа бағытталған жоғарғы
технологиялық салаларды дамытуға жұмсалды.
Негізгі табиғи ресурстары: тас көмір,
темір, мыс, хром кентастары, боксит, алтын,
марганец, мырыш, қорғасын, мұнай, табиғи
газ, алмас. Ауыл шаруашылығына жарамды
жерлердің 55,9%-ы (1995) егіншілік үшін жыртылады.
Күріш, бидай, тары, майлы дақылдар, кофе,
шай, қант құрағы, мақта өсіріледі. Қрі
қара мал, ешкі, қой, шошқа, түйе, құс өсіру
дамыған. Сыртқа шай (дүние жүзінде бірінші
орын алады), кофе, балық, темір мен болат,
тері, тігін бұйымдарын, киім-кешек, асыл
тастар, қолмен тоқылған кілемдер, күрделі
техника, химия өнеркәсібі өнімдерін шығарады.
Сырттан ауыр машина жасау өнімдерін,
минералдық отын мен майлар, маржан, қымбат,
жартылай қымбат тастар, химия өнеркәсібі
өнімдерін, көліктік құрал-жабдықтарын
алады. Еңбек ресурстарының 64%-ы ауыл шаруашылығына,
16%-ы өнеркәсіпке қамтылған (1990). Ұлттық табыстың
жан басына шаққандағы жылдық мөлш. 1650
АҚШ долларына тең (1997). Негізгі сауда серіктестері: АҚШ, ТМДелдері, Ұлыбритания, Германия. Қазір Қазақстанда
үнді компаниялары мен фирмаларының 30-дан
астам өкілдіктері жұмыс істейді. Үндістанның
“Испат Интернэшнл” компаниясы Қарағанды
металлургия комбинатын, бірқатар көмір
кеніштері мен электр энергиясы нысандарын
өз басқаруына алды. “Аджанта-Фарма”
Қазақстан — Үндістан бірлескен кәсіпорны
Алматы қаласында фармацевтика затты
құрылысын жүргізуде.
Мәдениеті
Әдебиеті
3 мың жылдан астам
уақыт бойы өз дәстүрлері қалыптасқан
үнді әдебиеті санскрит тілінде
жазылған, лирика, эпос пен драманың
негізі қаланған діни мадақ
жырлар — ведалардан басталады.
Шамамен б.з.б. 6 — 5 ғасырларда ауыз
әдебиетінде аса көлемді эпик.
поэма — “Махабхарата” мен
“Рамаянаның” негізі пайда болып,
б.з. алғашқы ғасырларында санскрит
тілінде түпкілікті қалыптасты.
Б.з.б. 1-мыңжылдықтың 2-жартысында пали
мен кракритах тілінде діни
дидактика мен ауыз әдебиеті
сюжеттері үйлескен буддалық
әдебиет туды. Б.з.б. 4 — 3 ғасырларда
елдің дравидтік оңт-нде ежелгі
туындыларының (“Он жыр”) дүниеауи
сипаты басым болған өзіндік
драма-тамиль әдебиетінің негізі
қаланды. Санскрит тілінде жазылған
халық ертегілерінің жинағы —
“Панчатантра” (б.з. 3 — 4 ғасырлар) повесть
жанрының бастамасы болды. Жаңа
заман шебінде жеке шығарм-қа
көшу байқалып, дербес әдеби түрлер
мен формалар қалыптасты: Халаның
пракриттік лирикасы (шамамен 4 ғасыр),
Ашвагхошидің (шамамен 2 ғасыр), Бхасаның
(4 ғасыр) санскриттік драмалары, тамиль-лиро-эпостық
поэзиясы (мыс., авторы Иланго Адигаль
болып есептелетін “Білезік туралы
повесть”, 7 — 9 ғасырлар). Калидаса (шамамен
5 ғасыр) мен Дандиннің (6 — 7 ғасырлар)
санскриттік мифологиялық мазмұнындағы
шығарм. өзінің діни реңін бүтіндей
жоғалтып, адамгершілік идеяларды
білдірудің құралына айналды. Драмалық
тамиль әдебиетінің шыңы дана
билеушінің мүлтіксіз тұлғасын
суреттеген Тируваллурдың “Тирукурал” атты қанатты сөздер
кітабы (4 — 5 ғасырлар) болып табылады.
Шамамен 7 ғасырдан бастап санскрит және
тамиль тілдеріндегі әдебиеттермен қоса
дравид және жаңа үндіарийлік тілдердегі
әдебиеттер пайда болды. Кейінірек кашмир
әдебиеті мен синдх әдебиетінің, сондай-ақ
пушту тіліндегі үнді әдебиетінің негізі
қаланды. Мұсылман ақсүйектері билеген
мемлекеттердің құрылуы мен ислам дінінің
кең таралуы үнділік парсы тіліндегі әдебиеттің
қалыптасуына себеп болды: Әмір, Хұсрау Дехлеви (1253 — 1325), Мырза Бедил (1644 — 1721), т.б. Үндістан халықтарының
көпғасырлық шаруашылық, саяси және мәдени
байланыстары Үндістандағы әдеби процестің
бірлігіне негіз қалады. 15 — 17 ғасырлардағы
әдебиеттің гүлденуіне билеушілерге қарсы
діни ұрандармен өткен бхакти қозғалысы
үлкен әсер етті. Санскриттік ережелерден
бас тартқан жазушылар ауыз әдебиеті үлгілерін
жыр жолдарына түсіруге бейімделді: канна
ақыны Пурандарадаса (ш. 1480 — 1564), бенгалдық Чондидаш (14 — 15 ғасырлар), хинди
тілінде жазған ақындар: Кабир (15 — 16 ғасырлар), Сурдас (ш. 1483 — 1563), т.б. 17 ғ-дағы халық
көтерілістері бостандық жыршылары —
маратхи Тукарамаға (1608 — 49), Рамадасқа (1608 — 81), пенджабтық Говинда
Сингхтарға (1666 — 1708) рух берді. Үндістанды
Ұлыбританияның жаулап алуы 18 ғасырда
үнді әдебиетінің құлдырауына және дағдарыстық
сарындардың күшеюіне ықпал етті. Алайда
19 ғасырда, әсіресе, 2-жартысында Үндістан
әдебиетінде ағартушылық идеялар пайда
болды. Ағартушылық реализм бенгал және
басқа да әдебиеттерде әшкерелеуші әлеум.-тұрмыстық
романның дамуына ықпал етті [бенгал жазушысы
Перичанд Миттроның (1814 — 1883) “Дәулетті
үйдің еркесі” атты шығармасы, т.б.]. Романтизм
тарады (бенгал жазушысы Б.Чоттопадхайдың
тарихи романдары). Драматург Д.Миттроның
(1829 — 74) шаруалардың ағылшын плантаторларының
тәлкегіне қарсы наразылығын суреттеген
“Индиго айнасы” (1860) пьесасы отаршылдыққа
қарсы үндеу болды. 20 ғасырдағы үнді әдебиетінде
ұлттық тәуелсіздік үшін күрес басты тақырыпқа
айналды. 30-жылдардың ортасында мақсаттары
әдебиетті дәйекті түрде демократияландыру,
оны өмірге жақындата түсу болған алдыңғы
қатарлы жазушылардың қозғалысы басталды. 1936 жылы Премчандтың (1880 — 1936), М.Р. Анандтың, Саджад
Захирдің бастамасымен Үндістанның алдыңғы
қатарлы жазушыларының қауымдастығы құрылды.
Әдебиетке ұлт-азаттық күрестегі үстем
болған идеол. ағым — гандизм терең ықпал
етті. Сыншыл реализм дамуының жоғары
сатысы Премчанд пен Р.Тагордың (1861 — 1941, Нобель сыйлығы, 1913) шығармасы болып табылады. Урду және парсы тілдерінде
жазған М.Икбал (1877 — 1938) поэзиясы ерік-жігері
мол, бастамашыл, жасампаз адамды мадақтады.
Саяси поэзия мен махаббат лирикасын урду
ақыны Х.А. Вафа (1900 — 36) дамытты, бенгал
жазушысы Г.Халдардың романдары, хинди
тілінде жазғанЯшпалдың прозасы мен публицистикасы
ерекшеленді. Үндістанның тәуелсіздікке
ие болуы (1947) алдыңғы қатарға әлеум.
тақырыпты шығарған озық әдебиеттің дамуына
ықпал етті. Хинди ақыны Д.Бхарати, маратхи ақындары
Б.С. Мардхекар (1907 — 56) мен Ш.Муктибодханың шығармаларында көркемдік
жаңа құралдар мен түрлерді іздестіруге
ұмтылу байқалды. Отаршылдықтың салдарын
жою мен экономиканы көтеру жолындағы
күрес бұрыннан артта қалып келе жатқан
бірқатар әдебиеттердің дамуына және
жаңаларының қалыптасуына әсер етті (майтхили,
бходжпури, догри, т.б.). Үндістандағы жергілікті
тілдердегі әдебиеттермен қатар ұзақ
уақыт бойы мемлекеттік мекемелер мен
жоғары білім берудің негізгі тілі болып
келген ағылшын тіліндегі үнді әдебиеті
де дамыды. Алғашқы ағылшын тілді ақындардың
(В.Деразио, 1809 — 31; К.Гхош, 1809 — 73; Т.Датт, 1856 — 77) өлеңдерінен ағылшын
романтизмінің ықпалы байқалады. 19 ғасырдың
соңы мен 20 ғасырдың басындағы поэзияда
(Ауробиндо Гхож, 1872 — 1950; С.Найду,1879 — 1949; Х.Чаттопадхая, т.б.) Үндістанның
ұлттық тәуелсіздігіне шақыру басым болды.
20 ғасырда ағылшын тіліндегі проза туды,
оның көрнекті өкілдері М.Р. Ананд, Р.К. Нараян, Х.Чаттопадхая, т.б. болды. Үндістан
мен Қазақстан әдебиетінің өзара байланыстары
20 ғ-дың 50-жылдарынан басталды. М.О. Әуезов 1955 жылы Үндістанға барған
сапарынан алған әсерлері туралы “Үнді
кездесулері” атты сапарнама-очерктер
жинағын (1958, 1973), үнділік ұлы жазушы Тагор жөнінде “Тагордың
кемеңгерлігі туралы” атты мақала жариялады
(1961). Т.Ахтановтың “Үндістан хикаясы” (1970), Ә.Әлімжановтың “Көгілдір таулар” (1967) секілді үнді елі,
әдебиеті жайлы кітаптар жарияланды. Әлімжановқа “Отырардан жеткен сый” мен үнді тақырыбына
жазылған басқа да шығармалары үшін Үндістанның
Дж. Неру атындағы Халықаралық сыйлыйлық
берілді (1969). 1992 жылы мұндай сыйлыққа
ақын А.Шамкенов те ие болды. 2004 жылы маусым айында
белгілі қазақстандық журналист және
ақын Ә.Нілібаевқа үнді эпосы “Махабхаратаны” қазақ тіліне аударғаны
үшін Үндістанның жоғары мемлекеттік
сыйлығы — “Падма Шри” табыс етілді. Ол 2005 жылы “Ригведа”, “Бхавагадгита” шығармалары мен
Тагордың таңдамалы туындыларын қазақ
тіліне аударып, 2006 жылы жеке кітап етіп
шығарды. Дели қаласындағы Неру атындағы
университет ғалымдары екі жақты ынтымақтастық
бойынша хинди тілінде “20 ғасырдағы қазақ
поэзиясының антологиясын” баспаға әзірледі.
Осы жобаның шеңберінде 2003 жылы Делиде қазақ
ақыны Ш.Сариевтің өлеңдер кітабы хинди
тілінде жарық көрді. Үндістан әдебиетіненАббас Ходжа Ахмадтың “Үнді перзенті” (1959), Премчандтың “Тхакур құдығы” (1958), Тагордың “Күйреу” (1958), “Әңгімелері” (1960), “Гәуірмаїан” (1964). Чандар Кришнаның “Жел ана” (1972) кітаптары, Гандидің “Таңдамалы хаттары мен сөздері” (2006) қазақ тілінде
жарық көрді.
Өнері
Үнді көркем мәдениетінің
қайнар көздері Инд пен Ганг өзендерінің жағалауларында
пайда болған өте ежелгі өркениеттерден
басталады. Жоғары дамыған Хараппа өркениеті (б.з.б. 3-мыңжылдықтың
ортасынан 2-мыңжылдықтың ортасына дейін)
кезеңіне Сангхол мен Лотхал тәрізді ірі
қалалар жатады. Оларға бірыңғай жоспарлау,
жолға қо-йылған сумен қамтамасыз ету
және құбыр жүйесі, күйдірілген кірпіштерден
салынған көп қа-батты құрылыстар, шомылуға
арналған қоғамдық бассейндер тән. Б.з.б.
2-мыңжылдықтың ортасынан 1-мыңжылдықтың
ортасына дейінгі Солтүстік Үндістанмәдениетіне
әдеби деректер мен неғұрлым кейінгі кезеңдерге
тән мүсіндік және көркемсуретті бейнелер
бойынша баға беруге болады. Құрылыстар
ағаштан, саз бен құрақтан салынды. Олардың
формалары мен типтері (жартылай шар немесе
конустық күмбездері бар дөңгелек үй,
ағашпен жабылған қоғамдық жиналыстарға
арналған зал типті ғимараттар, т.б.) келесі
ғасырлардағы тас храмдар мен басқа құрылыстар
архитектурасының негізін қалады. Б.з.б.
1-мыңжылдықтың ортасында қалыптасқан
құл иеленуші мемлекеттердің орталықтары
— Матхура, Паталипутра, т.б. қалаларға бірыңғай
жоспарлау тән болды. Бұл қалаларды қоныстану
брахманизмнің қоғамның варналарға (әлеум.
топтарға) бөлінетіні жөніндегі тұжырымына
сай жүргізілді (дәулеттілер мен кедейлер
кварталдары). Қалаларда қоныстанудың
мұндай қағидасы Үндістанда кейінгі орта
ғасырларға дейін сақталды. Үндістанда
көркемдік дәстүрлердің берік сақталу
себептерінің бірі — ежелгі заманнан
бастап цехтық құрылыс ұйымдары — “шренилердің”
өмір сүруі мен құрылыс ісі және қолданбалы
өнердің заңдары мен ережелерінің бірыңғай
жүйесі — “Шилпашастраның” қолданылуы
еді. Үндістанөнері Жерорта теңіз мемлекеттері мен парсы
мәдениетінің әсеріне ұшыраған қуатты
құл иеленуші мемлекет — Маурья (б.з.б.
4 — 2 ғасырлар) құрылған кезде өзінің гүлдену
шегіне жетті. Қалаларда қамалдардың,
сарайлардың ірі кешендері тұрғызылды
(Паталипутрадағы Ашок патшаның сарайы
— б.з.б. 3 ғасыр). Будда дінінің таралуымен
Ашок билік құрған жылдары храмдар — чайтьялар,
чайтья мен пірадарлар жатақханасы —
“вихару” бар монастырьлар, сондай-ақ
мемориалдық құрылыстар мен бағаналар
— стамбхалар жаппай салына бастады. Б.з.б.
2 — 1 ғасырларда Солтүстік Үндістандағы
Шунга мен Декандағы Андхра құл иеленуші
мемлекеттерінде өнер өзінің шарықтау
шегіне жетті. Бұл кезеңге Бхаджи, Насика,
Карли тауларындағы жартастарға қашалып
салынған монастырьлардың ірі кешендері
жатады. Үндістанның солтүстік мен ортталық
аудандарында Гупталардың (4 — 6 ғасырлар)
қуатты мемлекеті құрылуымен құл иеленушілік
дәуір өнері өзінің соңғы гүлдену кезеңіне
өтті. Осы кезде Будданың формасы кемеліне
келген, барлық бұлжымас ережелерге сай
мүсіндері (Сарнатхадағы құмсаздан, Султанганджадағы
қоладан жасалған мүсіндер, 5 ғасыр) жасалды.
10 — 11 ғасырлардан бастап қалалар тез
өсіп, храм құрылыстары кең қанат жайды.
Храмдар неғұрлым салтанатты әрі әсем,
көлемді, күрделі композициялы бола түсіп,
мүсіндердің сәулет өнерімен бөлінбес
бірлігі қалыптасты. 10 — 13 ғасырларда
жергілікті сәулет өнері мектептерінің
өзіндік ерекшеліктері көрінген бірқатар
храмдар пайда болды. 12 ғасырдың соңы мен
13 ғасырдың бас кезінде Солтүстік Үндістанды
мұсылман билеушілерінің басып алуы елге Орталық Азия,Таяу және Орта Шығыстың мәдени дәстүрлерін
әкелді, ислам үстем дінге айналды. Басқаша
құрылымдық элементтер (аркалар, күмбездер,
шаңырақтар) мен құрылыс типтері (мешіттер,
мұнаралар, медреселер, кесенелер) орнығып,
сарай-бекініс ансамбльдерінің құрылысы
бұрын болмаған гүлдену дәрежесіне жетті.
Мұнымен қатар мүсін өнері мен бейнелеу
өнерінің дамуына елеулі соққы берілді,
өйткені исламның діни талаптары тіршілік
иелерін бейнелеуге кедергі келтірді.
Делиде үнді сәулет өнері белгілерін сақтаған
Кутб-Минар мұнарасымен Кувват-уль-Ислам мешіті (1193 жылы салына бастады),
күшті бекіністері бар қалалар: Сири, Джаханпанах, Туглакабад пенФирозабад, Деканда Даулатабад (14 ғасыр) салынды. Ұлы
Моғолдар империясының құрылуымен (1562)
Үндістан өнері жаңа сатыға көтеріліп,
өзінің ең гүлденген шегіне Акбардың тұсында
жетті. Ол билік жүргізген жылдары (1556 — 1605) қала құрылысы мен
қамал, бекіністік өнердің тамаша үлгілері
жасалды: Аградағы бекініс, қала-бекініс Фатихпур-Сикри (1569 — 84) (бекініс сол қалпында
осы кезге дейін сақталған), Аджмер (1570) мен Аллахабадтағы
бекіністер]. Бірыңғай баумен қоршалған
орталық — күмбездік кесененің классикалық
типі қалыптасты (Делидегі Хумаюн кесенесі, 1565). Шах-Жаїанның (17 ғасыр)
кезінде сәулет өнерінде әсемдік артып,
қымбатшылыққа ұмтылу күшейді, мәрмәр
мен бағалы тау жыныстары кең қолданылатын
материалдарға айналды. Кесененің дәстүрлі
формалары Аградағы Тәж-Махал мазарында кемеліне
жеткізілді. 18 ғасырда жергілікті дәстүрді
сақтаған Раджастхан өнері жоғары деңгейде
дами берді. Солтүстік Үндістандағы мұсылман
билеушілерінің үстемдігі кезеңінде дәстүрлі
храмдық сәулет және мүсін өнері бұрынғыша брахман абыздары үстемдік
еткен қиыр оңтүстікте ғана дамыды. Ескі
храмдардың айналасына қақпа үстіндегі
мұнаралар — “гопурамы” бар, мүсіндері
мол қоршаулар тұрғызылды. Ғасырлар өткен
сайын қоршаулар саны өсіп, храм кешені
ашық галереялы көп бағаналы аулалар —
мантапамы мен шомылуға арналған бассейндерден
құ-ралған бекіністі қалаға айналды (Чидамбарамдағы,
Рамешварамдағы, Мадураидегі храм кешендері).
Бағаналардың үстіне секіріп тұрған жылқылар
мен қиял-ғажайып кейіпкерлердің орасан
мүсіндері орнатылды. Орта ғасырларда миниатюралық сурет өнері дамыды.
Үнді миниатюрасының ертеректегі мектептерінің
ішіндегі белгілісі — гуджарат мектебі (11 — 16 ғасырлар).
16 ғасырда миниатюраның моғол мектебі
пайда болды. Тарихи шығармаларды көркемдеу,
портреттік және жануарларды бейнелеу
жанры тарала бастады. Моғол мектебінің көптеген
дәстүрлері 16 — 17 ғасырларда гүлденген
декан мектебіне үлкен ықпал етті. Үндістандағы
ағылшындардың отаршылдық үстемдігі кезеңінде
(18 ғасыр —1947) еуропалық мәдениеттің
ықпалы күшейіп, ұлттық мәдениет құлдырап
кетті. Калькутта, Мадрас (Ченнаи), Бомбей сияқты портты қалалар
тез өсіп, 17 ғасырдың өзінде-ақ ағылшындар
бұл қалаларда өздерінің бекіністерін,
доктары мен христиан шіркеулерін тұрғызды.
Дамып келе жатқан өнеркәсіп орт-тары
— жаңа қалалар, олармен бірге заводтар,
вокзалдар, муниципалитеттер пайда болды.
Жаңадан салынған қалаларда әкімш. ғимараттары
орналасқан, көркейтілген, еңселі үйлері
мен саябақтары бар еуропалықтар тұратын,
жұмысшылардың лашықтары мен табыс түсіретін
үйлер орналасқан, ретсіз құрылысты үнділік
аудандар қалыптасты. Отаршылдық кезеңдегі
қала құрылысының үлгісі — Нью-Дели болды. Оның көшелері
геом. жағынан дұрыс жоспарланып, негізінен
еңселі үйлер, үкімет ғимараттары тұрғызылды.
18 ғасырдан бастап 19 ғасырдың ортасына
дейінгі әкімш., іскерлік, ғимараттар,
жеке резиденциялардың архитектурасында
ағылшын классицизмі, кейіннен жаңа готикалық
формалар басым болды.
Музыка мен би
Үндістан халықтары
— өте ежелгі, терең өзіндік ерекшеліктері
бар музыкалық мәдениеттің мұрагерлері
болып табылады. Оның қайнар бұлақтары
халықтардың әр салалы еңбек және рухани
қызметіне байланысты халықтық және ұжымдық
әдет-ғұрыптардан басталады. Театр, музыка
мен би өнері жөніндегі “Натья-шастра”
(1 ғасыр) трактаты өзі жарық көргенге дейінгі
заманда үнділіктерде өзіндік ерекшеліктері
мол, қайталанбас, жоғары дамыған музыка
жүйенің өмір сүргенін дәлелдейді. Үнді
музыкасына суырып салмалық тән. Үндістанға
Кіші және Орталық Азиядан келгендер орныққаннан
кейін үнді музыка мәдениеті мұсылмандық
Шығыстың музыкалық мұрасымен тығыз байланысқа
түсті. Нәтижесінде үнділіктер мен мұсылмандардың
дәстүрлі өнерін ұштастырған жаңа стиль
пайда болды. Көптеген вокалдық стильдердің
ішіндегі неғұрлым танымалдары: дхурупад (бастауын ежелгі храмдық
ән айтудан алады), кхиял(дхурупадтың парсы
музыкасымен бірігуі нәтижесінде кейінірек
пайда болды). Сондай-ақ махаббат қуаныштары
мен өкініштері жөніндегі әсем лирикалық
ән-тхумри, негізін Пенджабтың халық әндері
құраған лирикалық шығарма — таппа, Бенгалия халық музыкасының
үлгілеріне жақын бхаджан мен киртан да
кең тараған. Кәсіпқой музыка өз бастамасын фольклорлық үлгілерден алғанымен
де, классик. және халықтық музыка жанрлары
бір-бірінен елеулі түрде ерекшеленеді.
Әр түрлі аудандардың халық әндері жергілікті
ерекшеліктерге ие, оларға табиғи, шынайы
сезімдік сарын, әлеум. реңк тән. Үндістан
өз тәуелсіздігіне ие болғаннан кейін
музыкалық мәдениеттің дамуына жаңа мүмкіндіктер
пайда болды. Музыка, би мен драма академиясы
(“Сангит натак академи”, 1953) құрылды. 1954 жылдан үнді әндері
жөніндегі конференция (“Сангит самелян”) өткізіліп келеді.
Қазіргі заманғы Үндістанның музыка мәдени
өміріндегі жаңа құбылыстардың бірі —
үнді киносындағы музыка. Оның негізгі
ерекшелігі — музыка өнерінің батыс және
шығыс үлгілерінің үйлесімі болып табылады.
Театр мен кино
Халықтық театр қойылымдары
өте ежелгі заманда пайда болып, әр түрлі әдет-ғұрыптар, ойындар мен билер
орындаудан құралады. Халықтық театрдың
көптеген формалары шамалы ғана өзгерістермен
осы уақытқа дейін келіп жетті. “Рамаяна”, “Махабхарата” эпик. поэмаларының
мазмұнын сахнада бейнелеу көпшілік халықтық
театрлық қойылымдардың негізі болып
табылады. Мұндай театрларда өнер көрсететін
актерлердің мәнерлеп оқу, би, пантомима,
әншілік, кей жағдайда цирк артисінің шеберлігінен
хабары болуы керек. Үнді халықтық театрларының
спектакльдерінде сюжеттің біраз бөлігі
актерлердің ойнымен ғана емес, әңгімелеу
арқылы да түсіндіріледі. Арнайы сахналық
алаңның, декорация мен құрал-жабдықтардың
мол болуы да шарт емес. Дәстүрлі театрдың
ең жарқын әрі көркемдік құралдарының
бірі — бидің көптеген стильдері мен жергілікті
түр өзгерістерінің болуы (бхарат-натьям, катхакали, катхак, манипури).Классикалық үнді драмасы мен театрының
гүлденуі 4 — 6 ғасырлардағы Бхаса, Калидаса,
Шудракилердің шығарм-мен байланысты.
19 ғасдың 2-жартысында еур. үлгідегі театрлар,
бенгал, хинди, маратхи тілдеріндегі драмалық
шығармалар пайда болды. 1795 жылы Калькуттада бенгал
артистерінің алғашқы труппасы құрылды. 1872 жылы драматург Г.Гхош үнді қоғамының көпшілікке
үлкен әсер еткен Ұлттық театрдың негізін
қалады. 20 ғасырдың 60-жылдары Үндістанда
30-дан астам кәсіби театр ұжымы жұмыс істейді.
Үндістанда алғашқы
фильм 1913 жылы түсірілді (“Раджа Харишчандра”, реж. Д.Г. Пхалке). 1931 жылы бірінші дыбысты
кино “Алам Ара” (реж. А.Ирани) қойылды. 20 ғасырдың
40-жылдарының 2-жартысында, әсіресе, тәуелсіздікті
жеңіп алғаннан кейін (1947) ұлттықкинематография құру мүмкіндігі пайда
болды. 1947 ж. ақпарат пен радио хабарын тарату министрлігі
жанынан кинематография бөлімі ұйымдастырылды.
Халық өмірін шынайы бейнелеген алғашқы
фильмдер пайда болды — “Жер балалары” (1946, реж. Х.А. Аббас), “Құр қалғандар” (1949, реж. Н.Гхож). 50-жылдары шығарылған
бірқатар фильмдер де маңызды әлеум. мәселелерге
арналды. Олардың ішінде “Серік” (1953, реж. Аббас), жерге деген өз құқықтары
үшін күрескен шаруалар жөніндегі “Екі бигха жер” (1953, реж. Б.Рой), белгілі бір мөлшерде
“Қаңғыбас” (1951, реж. Р.Капур), т.б. фильмдері бар.
Реж. С.Рейдің кинотрилогиясы (“Жол жыры” — 1955, “Жеңілмегендер” — 1957, “Апу дүниесі” — 1959) тек қана үнділік
емес, дүниежүзінде кино өнеріндегі елеулі
құбылыс болды. Үнді фильмдеріне тұрмыс
көріністері мен әдет-ғұрыптарды жан-жақты
бейнелеу, оқиғалардың баяу дамуы тән.
Үндістан кино өнімдерінде көбінесе тарихи
сюжеттерге арналған музыкалық фильмдер
елеулі орын алады. Олардың көпшілігінде
фильм мазмұнына қатысы жоқ әндер мен
билерге шамадан тыс көңіл бөлінеді. Ел
өмірін жан-жақты суреттейтін деректі
фильмдер шығару жолға қойылған. 1960 жылы Пунада кинематография
институты ашылды. 1954 жылдан Бомбей қаласында
бүкілүнділік кинофестиваль өткізіліп
тұрады. Кино өнері жөнінде бірнеше журнал
шығарылады. Үндістан — дүние жүзінде
жылына ең көп көркем фильмдер шығаратын
мемлекет. Үнділік кинофабрикасы — Болливуд деген атқа ие болған,
ол Бомбей қаласының түбінде
орналасқан. Бұл қаланың түсіру павильондарынан
күн сайын екі жаңа фильм шығарылады. Фильмдер хинди, бенгал, маратхи, т.б. халықтардың тілдерінде
түсіріледі. Дүние жүзіне есімі танымал
үнділік кино актерлерінің қатарына,Айшвария Рай Баччан,Шахрух Хан,Фрида Пинто,Д.Патель,[[ Б.Сахни, Д.Ананд, Д.Кумар,Радж Капур, Шиши Капур, Наргис, С.Сен, М.Кумари, Б.Ран, В.Рахман, Ш.Тагор, Зинат Аман, Амитабх Баччан, Амриш Пури, Митхун Чакраборти, Шри Деви, т.б. жатады.[4]
Кавказ — батыста Қара теңіз бен Азов теңізінен, шығыста Каспий теңізіне дейін созылып жатқан
таулы өлке. Солтүстігінде Кума-Маныч ойпатымен шектеледі. Оңтүстігінде
шекара айқын емес – Алдыңғы Азия таулы қыраттарына
ұласып жатады. Ресей, Грузия, Әзірбайжан
және Армения мемлекеттері жерінде орналасқан.
Негізгі бөлігі – Үлкен Кавказ тау жүйесі
(Эльбрус тауы, 5642 м). Оның Солтүстік
етегінен Кума-Маныч ойпаңына дейінгі
жер Кавказ алды деп аталады. Оңтүстік
Колхида ойпаты мен Кура ойпаты Үлкен
Кавказды Кавказ сырты таулы қыратынан
бөледі. Таулы қыраттың Солтүстік және
Солтүстік-шығыс шеткі тізбектері Кіші
Кавказ тау жүйесін құрайды, Оңтүстік
ішкі бөлігі Армян (Джавахет-Армян) жанартаулы
қыратына жатады (Арагац тауы, 4090 м). Кавказ
– альпілік қатпарлану кезеңінде көтерілген
тау. Климаты қоңыржай және субтропиктік
белдеулердің шекарасындағы орнымен тығыз
байланысты. Кавказдың батыс бөлігінде
– қоңыржай континенттік, далалық шығысында
– құрғақ, континенттік, Колхида мен Ленкорань
ойпаттарында – ылғалды субтропиктік,
Кура – Аракс ойпатында – құрғақ субтропиктік,
биік тау бастарында – биік таулық салқын
белдеулер қалыптасқан. Үлкен Кавказдағы
мұздықтардың жалпы ауданы 1428 км². Өзендері
Каспий т. (Кура, Сулак, Терек, Кума), Қара
теңіз (Риони, Ингури) және Азов т. (Кубань)
алаптарына жатады. Ең ірі көлі – Севан.
Үлкен Кавказ бен Кіші Кавказдың беткейлерін
орман алып жатыр (емен, шәмшат, граб, шырша,
майқарағай). Одан жоғарыда субальпілік
және альпілік шалғындар, Джавахет – Армян
таулы қыратында тау даласы қалыптасқан.
Колхида мен Ленкорань ойпаттарына ылғалды
субтропиктік орман тән. Кавказ мұнай, газ, қара және түсті металл кендеріне, минералдық
су көздеріне бай. “Севан” ұлттық саябағы
және бірнеше қорықтар бар. Кавказдың
курорттық маңызы зор және альпинизм мен
туризм дамыған аймақ.