Жыццё і дзейнасць Мітрафана Віктаравіча Даўнара-Запольскага (1867 - 1934) гісторыка, архівіста

Кантрольная работа

па  тэме

“Жыццё і дзейнасць Мітрафана Віктаравіча

Даўнара-Запольскага (1867 - 1934) гісторыка, архівіста”

Жыццё і дзейнасць Мітрафана Віктаравіча  Даўнара-Запольскага (1867 - 1934) гісторыка, архівіста

   Мітрафан Віктаравіч Доўнар-Запольскі – выдатны прадстаўнік беларускай гістарыяграфіі канца 19 – пачатку 20 ст. Яго неардынарная асоба і творчая спадчына не аднаразова станавіліся зачэпкай для выяўлення палярных гістарыяграфічных і палітычных ацэнак і версій. М.В. Доўнар-Запольскі таленавіты вучоны, грамадскі, дзяржаўны і палітычны дзеяч, арганізатар навукі і адукацыі, педагог, эканаміст, этнограф. Ён належыць да таго пакалення дзеячаў беларускага нацыянальнага адраджэння, якому выпаў вельмі не просты, можна сказать нават трагічны лёс.

  З маладых  гадоў далучыўся ён да збірання  скарбаў гісторыі і культуры  свайго народа. Атрымаў прызнанне,  стаў прафесарам, прайшоў праз  віхуры грамадзянскай вайны, некалькі  разоў быў літаральна ў адным  кроку ад пагібелі, шчыра верыў,  што новы грамадскі лад прынясе шчасце народу, і згасаваў пад злосныя недарэчныя абвінавачванні “партыйных гісторыкаў”, сярод якіх і былі яго вучні. І гэта мабыць было самае трагічнае у жыцці М.В. Даўнара-Запольскага.

   Нарадзіўся  Мітрафан Віктаравіч Доўнар-Запольскі 2 (14) чэрвеня 1867 г. у г. Рэчыца Мінскай губерні. З.Яцкевіч, даследчык радаводу М. Доўнара-Запольскага, адзначае, што з усіх родаў Доўнар-Запольскі толькі адзін з іх, нашсадкам якога быў Мітрафан Віктаравіч, быў занесены ў шостую частку радаводнай кнігі як старажытная спадчыннная шляхта. Гэты род карыстаўся гербам “Побаг” – сярэбраная падкова з залатым чатырохканцовым крыжам уверсе ў блакітным полі. У кляйноце пад шлемам і шляхецкай каронай палова паляўнічага сабакі. Гербам “Побаг” карысталіся больш за паўтары сотні шляхецкіх родаў.

   З гэтай  галіны Доўнар-Запольскіх паходзіла  у асноўным служывая, вайсковая  шляхта. Па гэтаму шляху меркаваў ісці і Віктар Марцінавіч Доўнар-Запольскі. Ён атрымаў хатнюю адукацыю, на вайсковую службу не трапіў, а 6 кастрычніка 1850 г. быў прызначаны Мінскім губернскім праўленнем у Рэчыцкі павятовы суд на пасаду пісца сярэдняга разраду. У гэты час ён узяў шлюб з Аляксандрай Станіславаўнай Лінхандэр, жанчынай праваслаўнага вервызначэння. У 1852 г. у іх нараджаецца першая дачка, Соф’я, затым у 1854 г. – пётр, у 1857 г. – Марыя, праз 10 гадоў – Мітрафан і ў 1870 г. самая малодшая дачка Серафіма. Усе дзеці былі ахрышчаны ў рэчыцкай саборнай Васкрасенскай царкве. Выхаваннем іх займалася сама Аляксандра станіславаўна. У праваслаўнае веравызначэнне перайшоў і сам Віктар Марцінавіч.

   Служба  ў Віктара Марцінавіча Доўнара-Запольскага  не надта ладзілася, зямлі сваёй сям’я не мела, і яны ў пошуку лепшай долі вымушаны былі пераяджаць з месца на месца. Мітрафан спачатку вучыўся дома, а затым у народным вучылішчы у Баранавічах, дзе жыла сястра Соф’я.

    У  канцы 1870-х сям’я пераяджае  ў г. Плоўдзіў (Балгарыя) да старэйшага  сына, Пятра. Але сямейныя адносіны  не заладзіліся. Бацька пасварыўся  з сынам і жонкай, забраў з  сабой Мітрафана і вярнуўся ў Мазыр. Аляксандра Станіславаўна з Серафімай засталіся ў Балгарыі. В.М. Доўнар – Запольскі працаваў пісарам у мазырскага міравога суддзі, а Мітрафан пачынае вучыцца ў Мінскай гімназіі, а затым пераводзіцца ў Мазырскую 6 – класную прагімназію, у якой вучыцца з 1880 па 1885 г.

    Вучоба  ў прагімназіі не прыцягвае  Мітрафана. У характарыстыцы на  вучня  шостага класа Мазырскай  прагімназіі Мітрафана Доўнара-Запольскага  адзначалася, што асаблівых здольнасцей у яго не заўважана. Адзінай выдатнай адзнакай была адзнака па закону Божаму, хоць Мітрафан часам адмаўляўся прысутнічаць на царкоўных службах, за што аднойчы нават быў пасаджаны пад гімназічны арышт. Разам з тым адзначалася, што ён вельмі саманадзейны і мае ўпарты нораў.

   Варта  заўважыць, што для М. Доўнар-Запольскага, як і для многіх з гімназічнай і асабліва студэнцкай моладзі апошняй трэці XIX стагоддзя, якая ўсведамляла сябе “тутэйшымі”, было характэрным імкненне быць карысным Беларусі сваімі практычнымі справамі. Пасля забойства Аляксандра III яна ўжо інтуітыўна разумела, што трэба ісці не шляхам тэрору, а шляхам карпатлівага збіральніцтва таго, што стагоддзямі назапашваў і захоўваў народ, што з’яўляецца асновай яго менталітэту.

  У 1883 г. гімназіст, які меў толькі 16 гадоў, дасылае ў газету “Заря” сваю першую нататку “Из Мозыря”. У 1884-1885гг. «Еженедельное обозрение» друкуе ўжо 7 яго нататак: «Из Мозыря», «Книги для народа», «О первом поколении», «С берегов Припяти» і інш. Дзве з іх падпісаны крыптанімам “М.Д.”, адна псеўданіма “Провинциал”. Гэта была ўжо сур’ёзная заяўка на глыбокае даследаванне гісторыі роднага краю.

  Тым часам  вучоба па-ранейшаму не ладзіцца. Восенню 1885 года Мітрафан Доўнар-Запольскі  не здае іспыты за 6-ты клас  па грэчаскай мове і пакідае  Мазырскую прагімназію па свайму  жаданню. Ён пераяджае ў Кіеў, дз жылі яго сваякі, і паступае ізноў у 6-ы клас Кіеўскай першай мужчынскай гімназіі.

Летам 1886 г. Мітрафан наведвае маці і сваю родных ў Балгарыі, дзе набывае некаторыя выданні, якія былі забароненны ў Расійскай  імперыі. Сярод іх – паэма Т.Шаўчэнкі “Марыя” з прадмовай і заўвагамі М.Драгаманава, зборнік “Грамада”, які выдаваў М.Драгаманаў у Жэневе; літаратурны даведнік “Основа”; ліст М.Кастамарава да А.Герцэна і некаторыя іншыя. У канцы лютага 1888 г. інспектар гімназіі знаўшоў іх сярод кніг М.Доўнара-Запольскага, што мела для яго далёка ідучыя наступствы.

Безумоўна, такая  антыдзяржаўная “бібліятэчка” не магла падабацца кіраўніцтву  гімназіі. І хоць М.Доўнар-Запольскі  ў тлумачальнай запісцы на імя  дырэктара гімназіі пісаў, што набыў  гэтую літаратурупадчас знаходжання ў Балгарыі, а прачытаўшы, зразумеў злачыннасць гэтых кніг, напужаўся, але  не ведаў, што з імі рабіць. Гэта не дапамагло, і з 4 сакавіка ён быў выключаны з гімназіі.

1 красавіка  1888 г. апякун Кіеўскай вучэбнай  акругі выдаў сакрэтны загад, у якім адзначалася, што вучань VIII класа 1-й Кіеўскай мужчынскай гімназіі М.Доўнар-Запольскі “за заганныя і шкодныя паводзіны, якія праявіліся ў чытанні знойдзенных у яго кніг злачыннага зместу па рашэнню педсвавета зволены з гімназіі”. Забаранялася не толькі прымаць яго ізноў, але і прымаць у яго экзамены экстэрнам. Восенню 1888 г., калі М.Доўнар-Запольскі падаў прашэнне пра аднаўленне ў гімназіі, дырэктар у лісце на імя апекуна Кіеўскай вучэбнай акругі пісаў, што вырашыць станоўча пытанне М.Доўнар-Запольскага няма падстаў, бо ўжо ў бытнасць яго Мазырскай прагімназіі “паспеў заразіцца шкоднымі настроямі, і, як бачна, застаўся ў Кіеўскай гімназіі ў такім жа настроі, бо інакш ён не адважыўся б, нягледзячы на сваю беднасць, набываць кнігі такога шкоднага зместу у Балгарыі”. Адзначалася , што няма ўпэўненнасці, што М.Доўнар-Запольскі не будзе займацца забароненнай дзейнасцю і будзе цяжка прадухіліць яго дрэнны ўплыў на вучняў. Менавіта ў гэты час Мітрафан трапляе ў поле зроку паліцыі і жандараў, як “неблаганадзейная асоба” і за ім сочаць аж да Лютаўскай рэвалюцыі 1917г.

Можна толькі здзіўляцца, наколькі хутка наступае навуковае  сталенне маладога краязнаўцы. У 1886г. часопіс  “Русская мысль” друкуе яго даследаванне “Крестьянское хозяйство в Тверской губернии”, у 1888г. у Кіеве асобным выданнем выходзіць яго першая праца - “Белорусская свадьба и свадебные песни (этнографический этюд)”. У гэтым жа годзе ў сямі нумарах газеты “Минский листок” М.Доўнар-Запольскі друкуе свае нататкі «Белорусское прошлое: (По поводу статьи А.Пынина, напечатанной в «Вестнике Европы» 1887 года)», дзе ўжо даволт выразна вызначаюцца контуры яго канцэпцыі нацыянальнай гісторыіі беларусаў, іх этнічай і нацыянальнай самабытнасці. І хоць піша ён свае працы на рускай мове, высновы, якія робіць М.Доўнар-Запольскі, мелі беларускую накіраванасць і надзвычайную палітычную вастрыню. “Народ. Пазбаўленны палітычнага жыцця, - пісаў малады даследчык, - задушаны ўнутраным прыгнётам, часам на цэлыя стагоддзі зыходзячы з палітычнай арэны, як бы заміраючы, такі народ, калі ён не страціў сваёй мовы, этнаграфічных асаблівасцей і іншага, зноў выходзіць на арэну, калі не палітычнага, то па меншай меры разумовага сацыяльнага жыцця”. Гэта быў адказ зацятым русіфікатарам, ліберальным “заходнеросам” , якія лічылі, што беларусы – гэта адгалінаванне рускага народа, сапсаванае “паланізацыяй”, а таксама польскім палітыкам і навукоўцам, прыхільнікам “ягелонскай ідэі” адраджэння Рэчы Паспалітай у межах 1772г., сярод якіх панавалі перакананні, што беларусы – гэта адгалінаванне польскага народа і неабходна не дапусціць іх русіфікацыі. «Виленский вестник» у 14 нумарах за подпісам М.Запольскі друкуе яго “Статистические очерки Северо-Заподного края”, якія сведчылі пра бядотны стан беларускага насельніцтва.

У 1888г. “Минском листке” друкуюцца першая рэцэнзія М.Даўнара-Запольскага на кнігу П.Уладзімірава“Доктор Франциск Скорина: его переводы, печатные издания и язык”, а таксама “Северо-Западный календарь на 1888 год”.

У 1888 г. М.Доўнар-Запольскі, ужо даволі вядомы краязнаўца, атрымаў дазвол і здаў экстэрнам экзамены за курс гімназіі. Ён выпашыў паступіць на гісторыка-філалагічны факультэт Кіеўскага універсітэта імя Св.Уладзіміра. Калі бацька, Віктар Марцінавіч, даведаўся пра гэта, ён даслаў сыну ліст, у якім раіў “не перціся ва універсітэт, не маючы сродкаў капітальных”, а  паступіць на службу. У канцы ліста бацька дадаў, што ён н6е мае нічога супраць яго вучобы ва універсітэце, але на яго дапамогу Мітрафан не павінен спадзявацца. Так канчаткова вызначыліся адносіны паміж бацькам і сынам, ён мог разлічваць толькі на свае сілы.

Мітрафан паспяхова  здае экзамены і становіцца “казённакоштным” студэнтам. Гэта азначала, што ён вучыўся  бясплатна, аднак пасля заканчэння універсітэта павінен быў адпрацаваць 6 гадоў па накіраванні Міністэрства народнай асветы. М.Доўнар-Запольскаму прызначаецца стыпендыя імя Святых Кірыла і Мяфодзія.

Кіеўскі універсітэт  быў адным з буйнейшых навуковых  і педагагічных цэнтраў Расійскай  імперыі. У ім працавалі такія  вядомыя гісторыкі, як У.Антановіч, П.Галубоўскі, У.Іконнікаў, Т.Фларынскі,. М.Доўнар-Запольскі запісаўся на спецкурс У.Антановіча, які ўзначальваў кафедру русскай гісторыі. Менавіта У.Антановіч аказаў вырашальны ўплыў на фарміраванне поглядаў М.Доўнар-Запольскага. Прыцягнуў яго да глыбокана даследавання гісторыі «Северо-Западного края»,якой займаўся сам. Гэта адпавядала жаданням самого М.Доўнар-Запольскага, і ён актыўна ўключыўся ў навуковую працу кафедры.

Студэнцкія  гады былі вельмі плённыя для М.Доўнар-Запольскага. Ён актыўна займаецца этнагрыафічнымі даследаваннямі, супрацоўнічае з часопісамі «Этнографическое обозрение», «Живая старина», “Киевская старина”, друкуе свае матэрыялы ў газетах “Виленский вестник”, “Гроденские губернские ведомости”, “Минские губернские ведомости”, “Минский листок” і ншых.

Дзякуючы вялікай  арганізацыйнай працы пад рэдакцыяй  М.Доўнар-Запольскага выйшлі “Календарь Северо-Западного края на 1889 год” і “Календарь Северо-Западного края на 1890 год”. У апошнім выданні М.Доўнар-Запольскі змяшчае свае даследаванні «Белорусское наречие», «Владимир Святой и его время», «Краткий географический очерк древней Белоруссии (в IX – XII веках)», «Гапон»: повесть в стихах на белорусском языке В.Дунина-Марцинкевича (Из истории белоусской этнографии)”. Ён, студэнт першага курса, прыцягва да выдання календароў такіх вядомых даследчыкаў, як У.Завітневіч і М.Шахаў.

Планавалася выдаць і каляндар на 1891 год. Аднак не было грошай, усё цяжэй сіанавілася  прабівацца праз цэнзурныя рагаткі, да таго ж і сам М.Доўнар-Запольскі  быў надзвычай загружаны вучобай і навуковай працай, не меў часу на арганізацыйную работу і рэдагаванне.

Выданне календароў стала прыкметнай з’явай у навуковым і грамадскім жыцці. У двух яго кнігах быў змешчаны шэраг артыкулаў па гісторыі і этнаграфіі Беларусі, статыстычныя звесткі, беларускія вершы і песні. У іх Беларусь паказвалася як самабытны край са сваёй гісторыяй,культурай, беларускі народ са сваім менталітэтам, моцным духоўным патэнцыялам.

Вялікую ролю ў станаўленні М.Доўнар-Запольскага як даследчыка беларускай народнай культуры і побыту адыграў Аляксандр Вікенцій Ельскі. У маі 1891 г. ён, ужо вядомы краязнаўцаю аўтар шматлікіх нататак і артыкулаў для польскіх і расійскіх выданняў на старонках часопіса “Kraj” (“Край”), адгукаецца на грунтоўную працу студэнта II курса Кіеўскага універсітэта М.Доўнар-Запольскага «Очерк истории Кривичской и Дреговичской земель до конца XII столетия». А.Ельски адзначае багацце сабранага матэрыялу, яго глыбоки анализ, патрыятызм маладога даследчыка. Разам з тым А.Ельскі робіць заўвагі, што аўтар “не дакладны ва ўжыванні слова “Русь”, “рускае племя” і г.д., калі прыстасоўвае іх да славяншчыны, яшчэ не заваяванай аврагарусамі, бо назва “Русь”, уяўляючы дзяржаўна-палітычны, а не этнаграфічны тэрмін, адзначала краіну, а не народ”. А Ельскі выказвае меркаванне , што “малады працаўнік на ніве гістарыязнаўства зойме выдатнае становішча, калі пачатак ужо вызначаецца так сур’ёзна і сімпатычна”. Яго прарочаныя словы спраўдзіліся.

У 1892 г. А.Ельскі на старонках “Краю” адклікаецца  на працу М.Доўнар-Запольскага “Женская доля в песнях Пинчуков”. Ён адзначае. Што даследчык “раскрывае досыць сумную долю палескай сялянкі, цнатлівасць якой часта бывае асуджана на крыўду і сіроцтва”. У гэтым годзе М.Доўнар-Запольскі пад час экспедыцый  па Гродзенскай і Мінскай губернях наведаў Музей старажытнасцей у Замосці і асабіста пазнаёміўся з А.Ельскім. Паміж імі ўсталёўваюцца добрыя адносіны. У нататцы для “Краю” ад 29 ліпеня 1892 г. А.Ельскі адзначае : “П(ан) Запольскі, вядомы ўжо некалькімі сур’ёзнымі этнаграфічна-гістарычнымі працамі, заглянуў цяпер у нашу старонку, здабыў цікавы этнаграфічны матэрыял з вуснаў вясковых казачнікаў, лірнікаў і спявачак. Такія рэчы сапраўды цяпер трэба хапаць талентам.ю бо старажытная традыцыя знікае, і ніхто яе разумна не ахоўвае, ніхто не заахвочваае берагчы тое, што цэлыя вякі шанавалі…”

А.Ельскі ўважліва сочыць не толькі за даследчай працай, але і асаблівым жыццём М.Доўнара-Запольскага. У сваіх лістах да выдаўца Я.Карловіча  ад 18(30) студзеня і 1(13) лютага 1893г. ён рэкамендуе яму да друку адну з прац з М.Доўнар-Запольскага і просіць выплаціць аўтару авансам некаторую суму , бо сам ён “здатнай і амбітнай рукі не працяне, а знаходзіцца ў страшэннай бядзе і слабы”.